પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ 28 ઓગસ્ટ, 2014ના રોજ શરૂ કરેલી પ્રધાનમંત્રી જન ધન યોજના (પીએમજેડીવાય)ના સફળ અમલીકરણનો એક દાયકો આજે પૂર્ણ થયો છે.

પીએમજેડીવાય દુનિયામાં સૌથી મોટી નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા માટેની પહેલ છે, એટલે નાણા મંત્રાલય સતત નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાનાં હસ્તક્ષેપો મારફતે વંચિત અને આર્થિક રીતે પછાત વર્ગોને સાથસહકાર પ્રદાન કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.

આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના મંત્રી શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણે એક સંદેશમાં જણાવ્યું હતું કે, "નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા અને સશક્તિકરણ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઔપચારિક બેંકિંગ સેવાઓની સાર્વત્રિક અને સસ્તી સુલભતા આવશ્યક છે. તે ગરીબોને આર્થિક મુખ્ય પ્રવાહમાં સંકલિત કરે છે અને વંચિત સમુદાયોના વિકાસમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે."

કેન્દ્રીય નાણાં મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, "બેંક ખાતાઓ, નાની બચત યોજનાઓ, વીમો અને ધિરાણ સહિત સાર્વત્રિક, વાજબી અને ઔપચારિક નાણાકીય સેવાઓ અગાઉ બેંકિંગથી વંચિત લોકોને પ્રદાન કરીને, પ્રધાનમંત્રી જન ધન યોજનાએ છેલ્લા દાયકામાં દેશના બેંકિંગ અને નાણાકીય પરિદ્રશ્યમાં પરિવર્તન લાવ્યું છે."

"આ પહેલની સફળતા જન ધન ખાતાઓ ખોલવાનાં માધ્યમથી 53 કરોડ લોકોને ઔપચારિક બેંકિંગ વ્યવસ્થામાં લાવવામાં આવ્યા છે. આ બેંક ખાતાઓએ રૂ. 2.3 લાખ કરોડની ડિપોઝિટ બેલેન્સ મેળવી છે અને તેના પરિણામે 36 કરોડથી વધુ નિઃશુલ્ક રૂપે કાર્ડ ઇશ્યૂ કરવામાં આવ્યા છે, જે ₹2 લાખનું અકસ્માત વીમા કવચ પણ પૂરું પાડે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે, ખાતું ખોલવા કે તેનો કોઈ મેન્ટેનન્સ ચાર્જ નથી અને લઘુત્તમ સંતુલન જાળવવાની કોઈ જરૂર નથી, "શ્રીમતી સીતારામને જણાવ્યું હતું.

કેન્દ્રીય નાણાં પ્રધાને જણાવ્યું હતું કે, "એ નોંધવું આનંદદાયક છે કે 67% ખાતાઓ ગ્રામીણ અથવા અર્ધ-શહેરી વિસ્તારોમાં ખોલવામાં આવ્યા છે, અને 55% ખાતાઓ મહિલાઓ દ્વારા ખોલવામાં આવ્યા છે."

પ્રધાનમંત્રીએ કહ્યું હતું કે, "જન ધન-મોબાઇલ-આધારને જોડવાથી ઊભી થયેલી સંમતિ-આધારિત પાઇપલાઇન નાણાકીય સર્વસમાવેશક ઇકોસિસ્ટમનાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ આધારસ્તંભોમાંની એક છે. તેણે યોગ્ય લાભાર્થીઓને સરકારી કલ્યાણકારી યોજનાઓના ઝડપી, સાતત્યપૂર્ણ અને પારદર્શક હસ્તાંતરણને સક્ષમ બનાવ્યું છે અને ડિજિટલ ચુકવણીને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, એમ શ્રીમતી સીતારામને જણાવ્યું હતું.

આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય નાણા રાજ્યમંત્રી શ્રી પંકજ ચૌધરીએ પોતાના સંદેશમાં જણાવ્યું હતું કે, "પીએમજેડીવાય માત્ર એક યોજના જ નથી, પરંતુ પરિવર્તનનું આંદોલન છે, જેણે બેંકિંગની સુવિધાથી વંચિત ઘણી વસતિને નાણાકીય સ્વતંત્રતા પ્રદાન કરી છે અને નાણાકીય સુરક્ષાની ભાવના પેદા કરી છે."

"પ્રધાનમંત્રીએ 2021ના સ્વતંત્રતા દિવસના ભાષણમાં જાહેરાત કરી હતી કે દરેક ઘરમાં બેંક ખાતું હોવું જોઈએ અને દરેક પુખ્ત વયના લોકો પાસે વીમો અને પેન્શન કવરેજ હોવું જોઈએ. દેશભરમાં હાથ ધરવામાં આવેલા વિવિધ સંતૃપ્તિ અભિયાનો મારફતે આ દિશામાં સતત પ્રયાસો સાથે, અમે બેંક ખાતાઓમાં લગભગ સંતૃપ્તિ પ્રાપ્ત કરી છે અને દેશભરમાં વીમા અને પેન્શન કવરેજમાં સતત વધારો થઈ રહ્યો છે, "શ્રી ચૌધરીએ જણાવ્યું હતું.

"તમામ હિતધારકો, બેંકો, વીમા કંપનીઓ અને રાજ્ય સરકારોનાં સાથસહકાર સાથે અમે વધારે નાણાકીય સર્વસમાવેશક સમાજ તરફ આગેકૂચ કરી રહ્યાં છીએ અને પીએમજેડીવાયને દેશમાં નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા માટે ગેમ ચેન્જર તરીકે હંમેશા યાદ કરવામાં આવશે. પ્રધાનમંત્રી જન ધન યોજના મિશન મોડમાં શાસનનું મહત્ત્વપૂર્ણ ઉદાહરણ હોવાની સાથે-સાથે એ પણ દર્શાવે છે કે, જો કોઈ સરકાર લોકોના કલ્યાણ માટે પ્રતિબદ્ધ હોય તો તે શું હાંસલ કરી શકે છે."

પીએમજેડીવાય દરેક અનબેંક્ડ પુખ્ત વયના લોકો માટે એક મૂળભૂત બેંક ખાતું પ્રદાન કરે છે. આ ખાતા માટે કોઈ બેલેન્સ જાળવવાની જરૂર નથી અને આ એકાઉન્ટ પર કોઈ ચાર્જ પણ વસૂલવામાં આવતો નથી. ખાતામાં, ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે રૂ. 2 લાખના ઇન-બિલ્ટ અકસ્માત વીમા કવર સાથે વિના મૂલ્યે રૂપે ડેબિટ કાર્ડ પણ આપવામાં આવ્યું છે. પીએમજેડીવાય ખાતાધારકો અનિવાર્યતાને આવરી લેવા માટે રૂ. 10,000 સુધીની ઓવરડ્રાફ્ટ મેળવવા માટે પણ પાત્ર છે.

પીએમજેડીવાયની આગેવાની હેઠળનાં છેલ્લાં એક દાયકામાં હાથ ધરવામાં આવેલાં હસ્તક્ષેપોની સફર અસરકારક છે, જેણે પરિવર્તનકારી અને દિશાકીય એમ બંને પ્રકારનાં પરિવર્તનોનું સર્જન કર્યું છે, જેનાં પરિણામે બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓની ઇકોસિસ્ટમ સમાજનાં છેવાડાનાં વ્યક્તિને નાણાકીય સેવાઓ પ્રદાન કરવા સક્ષમ બની છે– ગરીબમાં ગરીબ વ્યક્તિ સુધી નાણાકીય સેવાઓ પ્રદાન કરવા સક્ષમ બની છે.

પીએમજેડીવાયનાં ખાતાંઓ પ્રત્યક્ષ લાભ હસ્તાંતરણો પ્રાપ્ત કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે એટલું જ નહીં, પણ કોઈ પણ વચેટિયાઓ, સાતત્યપૂર્ણ વ્યવહારો અને બચતનાં સંચય વિના ઇચ્છિત લાભાર્થીને સરકાર દ્વારા કરવામાં આવતી કોઈ પણ પ્રકારની મુશ્કેલી વિના સબસિડી/ચૂકવણી કરવા માટેનાં મંચ તરીકે પણ કામ કરે છે. તદુપરાંત, જન સુરક્ષા યોજનાઓ (સૂક્ષ્મ વીમા યોજનાઓ) દ્વારા અસંગઠિત ક્ષેત્રના લાખો કામદારોને જીવન અને અકસ્માત વીમો પ્રદાન કરવામાં તેઓ નિર્ણાયક રહ્યા છે.

જન-ધન આધાર અને મોબાઇલ (જેએએમ) ટ્રિનિટી, જેમાં પીએમજેડીવાય તેના એક આધારસ્તંભ છે, તે ડાયવર્ઝન-પ્રૂફ સબસિડી ડિલિવરી મિકેનિઝમ હોવાનું સાબિત થયું છે. જેએએમ મારફતે ડાયરેક્ટ બેનિફિટ ટ્રાન્સફર હેઠળ સરકારે સફળતાપૂર્વક સબસિડી અને સામાજિક લાભોને વંચિતોનાં બેંક ખાતાઓમાં સીધા હસ્તાંતરિત કર્યા છે.

છેલ્લા 10 વર્ષ દરમિયાન પીએમજેડીવાયના સફળ અમલીકરણમાં ઘણા લક્ષ્યો પ્રાપ્ત થયા છે.  પીએમજેડીવાયના મુખ્ય પાસાઓ અને સિદ્ધિઓ નીચે પ્રસ્તુત છે.

પીએમજેડીવાય એકાઉન્ટ્સ: 53.13 કરોડ (14 ઓગસ્ટ, 24 સુધી)

14 મી ઓગસ્ટ, 24ના રોજ કુલ પીએમજેડીવાય ખાતાઓની સંખ્યા: 53.13 કરોડ; 55.6% (29.56 કરોડ) જન-ધન ખાતાધારકો મહિલાઓ છે અને 66.6% (35.37 કરોડ) જન ધન ખાતાઓ ગ્રામીણ અને અર્ધશહેરી વિસ્તારોમાં છે.

પીએમજેડીવાય ખાતાઓ હેઠળ થાપણો – 2.31 લાખ કરોડ (14 ઓગસ્ટ, 24 સુધી)

પીએમજેડીવાય ખાતાઓ હેઠળ કુલ ડિપોઝિટ બેલેન્સ રૂ. 2,31,236 કરોડ છે. ખાતાઓમાં 3.6 ગણો વધારો થવાની સાથે થાપણોમાં લગભગ 15 ગણો વધારો થયો છે (24 ઓગસ્ટ / ઓગસ્ટ'15)

પીએમજેડીવાય ખાતા દીઠ સરેરાશ થાપણ – રૂ. 4352 (14 ઓગસ્ટ, 24 સુધી)

14.08.2024ના રોજ ખાતા દીઠ સરેરાશ થાપણ 4,352 રૂપિયા છે. એવરેજ 15 ઓગસ્ટની સરખામણીએ ખાતા દીઠ ડિપોઝિટમાં 4 ગણો વધારો થયો છે. સરેરાશ થાપણમાં વધારો એ ખાતાઓના વધતા ઉપયોગ અને ખાતાધારકોમાં બચતની ટેવ વિકસાવવાનો વધુ એક સંકેત છે.

પીએમજેડીવાય ખાતાધારકોને રુપે કાર્ડ જારી કરવામાં આવ્યું: 36.14 કરોડ (14 ઓગસ્ટ, 24 સુધી)

પીએમજેડીવાય ખાતાધારકોને 36.14 કરોડ રૂપે કાર્ડ ઇશ્યૂ કરવામાં આવ્યાં છેઃ સમય જતાં રૂપે કાર્ડની સંખ્યા અને તેના વપરાશમાં વધારો થયો છે.

પીએમજેડીવાય હેઠળ 36.06 કરોડરૂપિયાથી વધારે રૂપે ડેબિટ કાર્ડ ઇશ્યૂ કરવા, 89.67 લાખ પીઓએસ/એમપીઓએસ મશીનો સ્થાપિત કરવા અને યુપીઆઇ જેવી મોબાઇલ આધારિત પેમેન્ટ સિસ્ટમ શરૂ થવાથી ડિજિટલ વ્યવહારોની કુલ સંખ્યા નાણાકીય વર્ષ 2018-19માં 2,338 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 23-24માં 16,443 કરોડ થઈ છે. યુપીઆઈ નાણાકીય વ્યવહારોની કુલ સંખ્યા નાણાકીય વર્ષ 2018-19માં 535 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં 13,113 કરોડ થઈ છે. એ જ રીતે પીઓએસ અને ઈ-કોમર્સમાં રૂપે કાર્ડ ટ્રાન્ઝેક્શનની કુલ સંખ્યા નાણાકીય વર્ષ 2017-18માં 67 કરોડથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2023-24માં 96.78 કરોડ થઈ ગઈ છે.

પીએમજેડીવાયની સફળતા તેના મિશન-મોડ અભિગમ, નિયમનકારી સમર્થન, જાહેર-ખાનગી ભાગીદારી અને બાયોમેટ્રિક ઓળખ માટે આધાર જેવા ડિજિટલ જાહેર માળખાના મહત્વને દર્શાવે છે.

ઓપચારિક નાણાકીય ઇતિહાસ વિનાના લોકોને ક્રેડિટ એક્સેસ પ્રદાન કરતી વખતે પીએમજેડીવાયએ બચતને સક્ષમ કરી છે. ખાતાધારકો હવે બચતની પેટર્ન બતાવી શકે છે, જે તેમને બેંકો અને નાણાકીય સંસ્થાઓ પાસેથી લોન માટે પાત્ર બનાવે છે. સૌથી નજીકની પ્રોક્સી મુદ્રા લોન હેઠળ પ્રતિબંધો છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2019થી નાણાકીય વર્ષ 2024 સુધીનાં પાંચ વર્ષમાં 9.8 ટકાના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક દરે વધી છે. ક્રેડિટની આ એક્સેસ પરિવર્તનકારી છે કારણ કે તે વ્યક્તિઓને તેમની આવક વધારવા માટે સશક્ત બનાવે છે.

પીએમજેડીવાય દુનિયાની સૌથી મોટી નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા યોજના છે, જેમાં પરિવર્તનકારી શક્તિ અને તેની ડિજિટલ નવીનતાઓએ ભારતમાં નાણાકીય સર્વસમાવેશકતામાં ક્રાંતિ લાવી છે.

AP/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com