પીરિયોડિક લેબર ફોર્સ સર્વે (પીએલએફએસ)ના આંકડા મુજબ, ભારતમાં છેલ્લા છ વર્ષમાં શ્રમ બજારના સૂચકાંકોમાં સુધારો જોવા મળ્યો છે, 2022-23માં બેરોજગારીનો દર ઘટીને 3.2 ટકા થયો છે. કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના મંત્રી શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણે આજે સંસદમાં રજૂ કરેલા આર્થિક સર્વેક્ષણ 2023-24માં ભારતના યુવાનોની કાયદેસરની આકાંક્ષાઓને અનુરૂપ રોજગારની યોગ્ય તકો ઊભી કરવા માટે ભારત સરકારના અભિગમ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે, જે દેશના જીવનકાળમાં એક વખત જનસાંખ્યિક લાભાંશ મેળવવા માટે જરૂરી છે.

વર્તમાન રોજગાર દૃશ્ય

આર્થિક સર્વેક્ષણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે ભારતે તેના રોજગારના પરિદ્રશ્યમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન જોયું છે, જેમાં આર્થિક વૃદ્ધિ અને સામાજિક વિકાસમાં ફાળો આપતા કેટલાક હકારાત્મક પ્રવાહો જોવા મળ્યા છે અને તેનો શ્રેય આર્થિક સુધારા, તકનીકી પ્રગતિઓ અને કૌશલ્ય વિકાસ પર ભાર સહિતના વિવિધ પરિબળોને જાય છે.

પીએલએફએસના જણાવ્યા અનુસાર, અખિલ ભારતીય વાર્ષિક બેરોજગારી દર (યુઆર) (સામાન્ય સ્થિતિ મુજબ 15 વર્ષ કે તેથી વધુ વયના વ્યક્તિઓ) કોવિડ -19 રોગચાળા પછી મજૂર બળ ભાગીદારી દર (એલએફપીઆર) અને કામદાર-ટુ-પોપ્યુલેશન રેશિયો (ડબલ્યુપીઆર) માં વધારા સાથે ઘટાડાનું વલણ જોવા મળી રહ્યું છે.

કામદારોની રોજગારીની સ્થિતિ પર પ્રકાશ પાડતા, સર્વેક્ષણમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે તે મહિલા કાર્યબળ છે, જે સ્વ-રોજગાર તરફ વળી રહ્યું છે, જ્યારે પુરુષ કર્મચારીઓનો હિસ્સો સ્થિર રહ્યો છે, જે  છેલ્લા છ વર્ષમાં મહિલા એલએફપીઆરમાં તીવ્ર વધારામાં સ્પષ્ટ દેખાય છે, જે ગ્રામીણ મહિલાઓ દ્વારા કૃષિ અને સંબંધિત પ્રવૃત્તિઓમાં જોડાવાથી પ્રેરિત છે.

યુવાનો અને સ્ત્રીઓને રોજગારી

યુવાનોની રોજગારીમાં વધારો યુવાનોની વસતિ સાથે સુસંગત હોવાનો ઉલ્લેખ કરતા આર્થિક સર્વેક્ષણમાં યુવાનો (ઉંમર 15-29 વર્ષ)ના બેરોજગારી દરના પીએલએફએસ ડેટાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે 2017-18માં 17.8 ટકાથી ઘટીને 2022-23માં 10 ટકા થયો છે. ઇપીએફઓના પેરોલમાં નવા સબ્સ્ક્રાઇબર્સમાંથી લગભગ બે તૃતિયાંશ હિસ્સો 18-28 વર્ષના બેન્ડમાંથી આવ્યો છે.

આ સર્વેક્ષણમાં છ વર્ષ માટે વધી રહેલા મહિલા શ્રમ બળ ભાગીદારી દર (એફએલએફપીઆર) પર પણ ભાર મૂકવામાં  આવ્યો  છે અને તેને વિવિધ પરિબળોને આભારી છે, જેમાં કૃષિ ઉત્પાદનમાં સતત ઊંચી વૃદ્ધિ અને પાઇપલાઇનથી પીવાનું પાણી, સ્વચ્છ રાંધણ ઇંધણ, સ્વચ્છતા વગેરે જેવી મૂળભૂત સુવિધાઓની સુલભતામાં નોંધપાત્ર વિસ્તરણને કારણે મહિલાઓનો સમય મુક્ત કરવાનો સમાવેશ થાય છે.

ફેક્ટરી રોજગારમાં ટર્નઅરાઉન્ડ

આર્થિક સર્વેક્ષણમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે સંગઠિત ઉત્પાદન ક્ષેત્ર છેલ્લા પાંચ વર્ષ દરમિયાન ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં જોવા મળેલા ઊંચા વેતન વૃદ્ધિની સાથે રોગચાળા પહેલાના સ્તરથી ઉપર પહોંચી ગયું છે, જે ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં માંગના સર્જન માટે સારી રીતે સંકેત આપે છે. નાણાકીય વર્ષ 2015-22 દરમિયાન ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં કામદાર દીઠ વેતન 6.9 ટકા સીએજીઆર (સંયુક્ત વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર)ના દરે વધ્યું હતું, જે શહેરી વિસ્તારોમાં સમાન 6.1 ટકા સીએજીઆર હતું.

ફેક્ટરીઓની સંખ્યાની દ્રષ્ટિએ રાજ્યવાર ટોચનાં છ રાજ્યો પણ સૌથી મોટાં કારખાનાં રોજગાર સર્જકો હતાં. 40 ટકાથી વધુ કારખાનામાં રોજગારી તામિલનાડુ, ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રમાં હતી. તેનાથી વિપરીત નાણાકીય વર્ષ 2018 અને નાણાકીય વર્ષ 22 વચ્ચે સૌથી વધુ રોજગાર વૃદ્ધિ છત્તીસગઢ, હરિયાણા અને ઉત્તર પ્રદેશ સહિત યુવા વસ્તીનો વધુ હિસ્સો ધરાવતા રાજ્યોમાં જોવા મળી હતી.

સર્વેક્ષણમાં કમ્પ્યુટર્સ અને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, રબર અને પ્લાસ્ટિકના ઉત્પાદનો અને રસાયણોના વધતા જતા પ્રવાહનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જે સૂચવે છે કે ભારતીય ઉત્પાદન મૂલ્ય શ્રુંખલામાં આગળ વધી રહ્યું છે અને રોજગાર નિર્માણના ઉત્પાદન માટે સૂર્યોદય ક્ષેત્રો તરીકે ઉભરી આવ્યું છે.

ઇપીએફઓની નોંધણી વધી રહી છે

ઇપીએફઓ માટે પગારપત્રકના ડેટા દ્વારા માપવામાં આવેલી સંગઠિત ક્ષેત્રની જોબ માર્કેટની સ્થિતિ નાણાકીય વર્ષ 2019 થી પેરોલ એડિશનમાં સતત વર્ષ-દર-વર્ષ (YOY) વધારો સૂચવે છે (ડેટા પછીની સૌથી વહેલી તકે ઉપલબ્ધ છે). ઇપીએફઓમાં વાર્ષિક ચોખ્ખા પેરોલ ઉમેરા નાણાકીય વર્ષ 2019માં 61.1 લાખથી બમણાથી વધુ વધીને નાણાકીય વર્ષ 24માં 131.5 લાખ થઈ ગયા છે, જે અવિરત ભારત રોજગાર યોજના (એબીઆરવાય) દ્વારા સહાયિત રોગચાળામાંથી ઝડપથી બહાર આવી રહ્યા છે. નાણાકીય વર્ષ 2015 અને નાણાકીય વર્ષ 24ની વચ્ચે ઇપીએફઓના સભ્યપદના આંકડાઓ (જેના માટે જૂના ડેટા ઉપલબ્ધ છે)માં પણ પ્રભાવશાળી 8.4 ટકાનો સીએજીઆર વધારો થયો છે.

રોજગાર નિર્માણને પ્રોત્સાહન

સરકારે રોજગાર સર્જનને વેગ આપવા માટે શ્રેણીબદ્ધ પગલાં અમલમાં મૂક્યા છે, જેમ કે ભારતની ઉત્પાદન ક્ષમતાઓ વધારવા, મૂડીગત ખર્ચમાં વધારો વગેરે માટે પ્રોડક્શન લિન્ક્ડ ઇન્સેન્ટિવ (પીએલઆઈ) યોજનાનો રોલઆઉટ અને કામદારોના કલ્યાણને પ્રોત્સાહન આપવું. આની સાથે ધિરાણની સુલભતામાં સરળતા અને બહુવિધ પ્રક્રિયા સુધારાઓ મારફતે સ્વ-રોજગારને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે. સર્વેક્ષણમાં રોજગારીનું સર્જન અને કામદારોના કલ્યાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કેટલીક પહેલોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જેમ કે રાષ્ટ્રીય કારકિર્દી સેવા (એનસીએસ) પોર્ટલની શરૂઆત, ઇ-શ્રમ પોર્ટલની શરૂઆત, કોવિડ-19 નોકરીઓ ગુમાવ્યા પછી સામાજિક સુરક્ષાના લાભ સાથે રોજગારીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે આત્મનિર્ભર ભારત રોજગાર યોજના (એબીઆરવાય)ની રજૂઆત, વન નેશન વન રાશન કાર્ડ જેવા કાર્યક્રમો અને 29 કેન્દ્રીય કાયદાઓને 2019 અને 2020માં ચાર લેબર કોડમાં ભેળવવા.

ગ્રામીણ વેતનમાં વલણ

આર્થિક સર્વે 2023-24માં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે નાણાકીય વર્ષ 2024માં ગ્રામીણ વેતન દર મહિને 5 ટકાથી ઉપર, વાય-ઓ-વાય અને સરેરાશ, કૃષિમાં નજીવા વેતન દરમાં પુરુષો માટે 7.4 ટકા અને મહિલાઓ માટે 7.7 ટકાનો વધારો થયો છે, જે આ સમયગાળા દરમિયાન મજબૂત કૃષિ વૃદ્ધિનો લાભ મેળવે છે. આ જ સમયગાળા દરમિયાન બિન-કૃષિ પ્રવૃત્તિઓમાં વેતન વૃદ્ધિ પુરુષોમાં 6.0 ટકા અને મહિલાઓમાં 7.4 ટકા હતી. આગળ જતા, આંતરરાષ્ટ્રીય કોમોડિટીના ભાવો અને ઘરેલું ખાદ્ય પદાર્થોના ભાવમાં સરળતા સાથે ફુગાવો નરમ પડવાની ધારણા છે, આર્થિક સર્વેક્ષણ અપેક્ષા રાખે છે કે આ વાસ્તવિક વેતનમાં સતત વધારામાં રૂપાંતરિત થશે.

CB/GP/JD

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com