એવા મીડિયા અહેવાલો આવી રહ્યા છે જેમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે કોમ્પ્ટ્રોલર એન્ડ ઓડિટર જનરલ ઓફ ઇન્ડિયા (કેગ) એ નોંધ્યું છે કે સિસ્ટમ પર મૃત જાહેર કરાયેલા એબી પીએમ-જેએવાય લાભાર્થીઓ માટે સારવાર બુક કરવામાં આવી છે. અહેવાલોમાં વધુમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે એક જ લાભાર્થી એક જ સમયે બે હોસ્પિટલોમાં સારવાર લેતા હોવાનું જાણવા મળ્યું છે. આ મીડિયા અહેવાલો સંપૂર્ણપણે ગેરમાર્ગે દોરનારા અને ખોટી રીતે માહિતગાર છે.

સપ્ટેમ્બર, 2018થી માર્ચ, 2021નાં સમયગાળાને આવરી લેતી આયુષ્માન ભારત પ્રધાનમંત્રી – જન આરોગ્ય યોજના (એબી પીએમ-જેએવાય) પર કામગીરીનાં ઓડિટનાં પરિણામો ધરાવતો ભારતના નિયંત્રક અને મહાલેખા પરીક્ષકનો અહેવાલ સંસદમાં વર્ષ 2023ના ચોમાસુ સત્રમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો.

તે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે કે એબી પીએમ-જેએવાય હેઠળ, હોસ્પિટલોને હોસ્પિટલમાં દાખલ થવાની તારીખ પહેલા, ત્રણ દિવસ માટે પૂર્વ-અધિકૃતતા માટેની વિનંતી શરૂ કરવાની મંજૂરી છે. આ સુવિધા મર્યાદિત કનેક્ટિવિટી, કટોકટીની પરિસ્થિતિઓ વગેરેના કિસ્સામાં સારવારના ઇનકારને ટાળવા માટે સક્ષમ છે.

કેટલાક કિસ્સાઓમાં, દર્દીઓ દાખલ થયા હતા અને તેમની પૂર્વ-અધિકૃતતા ઉભી થાય તે પહેલાં, તેઓ સારવાર દરમિયાન મૃત્યુ પામ્યા હતા. આવા કિસ્સાઓમાં, મૃત્યુની તારીખ પ્રવેશની તારીખ અથવા તે પહેલાંની જ હોય છે. તદુપરાંત, આ જ હોસ્પિટલ દ્વારા મૃત્યુની જાણ પણ કરવામાં આવી છે જેણે પૂર્વ-અધિકૃતતા વિનંતીને વધારી હતી. આમ, જો હોસ્પિટલનો ઇરાદો તંત્ર સાથે છેતરપિંડી કરવાનો હોત તો આઇટી સિસ્ટમ પર દર્દીને મૃત જાહેર કરવામાં કોઇ રસ દાખવ્યો ન હોત.

નોંધનીય છે કે રિપોર્ટમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવેલા 50 ટકાથી વધુ કેસ સરકારી હોસ્પિટલો દ્વારા નોંધવામાં આવ્યા છે, જેમને છેતરપિંડી કરવામાં કોઈ પ્રોત્સાહન મળતું નથી, કારણ કે પૈસા હોસ્પિટલના ખાતામાં ભરપાઈ કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, સારવાર દરમિયાન મૃત્યુ થાય તેવા કિસ્સામાં, હોસ્પિટલે ફરજિયાતપણે મૃત્યુ દરનો અહેવાલ રજૂ કરવાનો રહેશે.

એવા પણ ઘણા દાખલા છે કે જ્યાં દર્દીને ખાનગી દર્દી તરીકે (સેલ્ફ-પેઇડ) તરીકે હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવે છે, પરંતુ ત્યારબાદ યોજના વિશે જાણ્યા પછી અને યોજના હેઠળ તેમની યોગ્યતા વિશે જાણ્યા પછી, દર્દી હોસ્પિટલને વિનંતી કરે છે કે તેઓ તેમને મફત સારવાર માટે યોજના હેઠળ નોંધણી કરાવે. બેક-ડેટેડ પ્રિ-ઓથોરાઇઝેશન માટે વિનંતી કરવાની આ સુવિધા લાભાર્થીઓના ખિસ્સામાંથી થતા ખર્ચની બચત કરવામાં મદદ કરે છે.

એક જ દર્દી એક સાથે બે હોસ્પિટલમાં સારવાર લેવા અંગે નોંધનીય છે કે એબી પીએમ-જેએવાય હેઠળ 5 વર્ષ સુધીના બાળકો તેમના માતા-પિતાના આયુષ્માન કાર્ડ પર સારવારનો લાભ લે છે. તદનુસાર, આયુષ્માન કાર્ડનો ઉપયોગ બે જુદી જુદી હોસ્પિટલોમાં બાળકો અને માતાપિતામાંથી કોઈ એક માટે એક સાથે કરી શકાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, માતાને હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવી શકે છે અને તે સારવાર દરમિયાન બાળકને જન્મ આપે છે અને જે હોસ્પિટલમાં માતા સારવાર લઈ રહી છે ત્યાં નવજાત-પ્રસૂતિ સંભાળની સુવિધા ઉપલબ્ધ ન હોઈ શકે, તેથી, બાળકને નિયો-નેટલ કેર સુવિધા ઉપલબ્ધ હોય તેવી અન્ય કોઈ હોસ્પિટલમાં ખસેડવામાં આવી શકે છે. આ કિસ્સામાં, માતાના આયુષ્માન કાર્ડનો ઉપયોગ બંને માટે એક સાથે કરવામાં આવી રહ્યો છે, બાળક અને માતા. બીજું ઉદાહરણ એ હોઈ શકે છે કે પિતાના આયુષ્માન કાર્ડ પર બે જુદી જુદી હોસ્પિટલોમાં એક સાથે પિતા અને બાળકની સારવાર કરવામાં આવે છે.

સામાન્ય રીતે માતા અને બાળક માત્ર એક જ આયુષ્યમાન કાર્ડનો ઉપયોગ કરીને સારવાર મેળવે છે અને જો બાળકનું સારવાર દરમિયાન મૃત્યુ થાય તો હોસ્પિટલ બાળકને મૃત જાહેર કરે છે જે ભૂલથી માતાના કાર્ડ સામે નોંધાય છે. ત્યારબાદ, જ્યારે માતા આગામી સારવાર માટે આવે છે, ત્યારે તેના આયુષ્માન કાર્ડને મૃત તરીકે ચિહ્નિત કરવાના કારણે તેને સેવાઓ આપવાનો ઇનકાર કરવામાં આવે છે. આવા કિસ્સાઓમાં, ફરિયાદો ઉઠાવવામાં આવે છે, અને માતાના કાર્ડ સામેનો ડેડ ફ્લેગ દૂર કરવામાં આવે છે.

મહત્વપૂર્ણ છે કે એબી પીએમ-જેએવાય હેઠળ ચાર સ્ટેપની મજબૂત ક્લેમ પ્રોસેસિંગ સિસ્ટમ તૈનાત કરવામાં આવી છે. દરેક પગલા પર હોસ્પિટલના દાવાઓની સચ્ચાઈની તપાસ કરવામાં આવે છે. તદુપરાંત, વધુ તપાસની જરૂર હોય તેવા કિસ્સાઓને ઓળખવા માટે દાવાઓ પર વ્યાખ્યાયિત ટ્રિગર્સ ચલાવવામાં આવે છે. આવા કિસ્સાઓ ડેસ્ક અને ફિલ્ડ ઓડિટમાંથી પસાર થાય છે. જો કોઈ હોસ્પિટલ કોઈ છેતરપિંડી કે ગેરરીતિ આચરતી હોવાનું માલુમ પડે તો ભૂલ કરનાર હોસ્પિટલ સામે એમ્પેનલમેન્ટ રદ કરવા સહિત દંડનીય કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવે છે.

કેગના તારણ મુજબ એક મોબાઇલ નંબર બહુવિધ લાભાર્થીઓ સાથે સંકળાયેલો છે, જેની કોઈ કાર્યકારી અને નાણાકીય અસર નથી, કારણ કે આયુષ્માન ભારત પીએમ-જેએવાય હેઠળ લાભાર્થીની ઓળખ પ્રક્રિયા મોબાઇલ નંબર સાથે જોડાયેલી નથી. કોઈ પણ જરૂરિયાતના કિસ્સામાં લાભાર્થીઓ સુધી પહોંચવા અને પૂરી પાડવામાં આવતી સારવાર અંગે પ્રતિસાદ એકત્રિત કરવા માટે જ મોબાઇલ નંબર કેપ્ચર કરવામાં આવે છે.

આયુષ્માન ભારત પીએમ-જેએવાય આધારની ઓળખ દ્વારા લાભાર્થીઓની ઓળખ કરે છે, જેમાં લાભાર્થી ફરજિયાત આધાર આધારિત ઇ-કેવાયસી પ્રક્રિયામાંથી પસાર થાય છે. આધાર ડેટાબેઝમાંથી પ્રાપ્ત વિગતો સ્ત્રોત ડેટાબેઝ સાથે મેળ ખાતી હોય છે અને તે મુજબ, આયુષ્યમાન કાર્ડ માટેની વિનંતી લાભાર્થીની વિગતોના આધારે મંજૂર કરવામાં આવે છે અથવા નકારી કાઢવામાં આવે છે. આમ, વેરિફિકેશન પ્રક્રિયામાં મોબાઇલ નંબરની કોઇ ભૂમિકા નથી.

વધુમાં, એ નોંધવું પણ અગત્યનું છે કે એબી પીએમ-જેએવાય લાભાર્થી આધાર (બોટમ 40 ટકા)ને સેવા પૂરી પાડે છે, જેમાંના ઘણા પાસે મોબાઇલ નંબર ન હોઈ શકે અથવા ખૂબ જ વારંવાર અંતરાલમાં મોબાઇલ નંબર બદલાતો રહે છે. તદનુસાર, એનએચએ ઓટીપી સાથે લાભાર્થી ચકાસણી માટે ત્રણ વધારાના વિકલ્પો એટલે કે ફિંગરપ્રિન્ટ, આઇરિસ સ્કેન અને ફેસ-ઓથ પ્રદાન કર્યા છે, જેમાંથી ફિંગરપ્રિન્ટ બેઝ ઓથેન્ટિકેશનનો સૌથી વધુ ઉપયોગ થાય છે.

ઉપરોક્ત બાબતને ધ્યાનમાં રાખીને લાભાર્થી પાસે માન્ય મોબાઈલ નંબર ન હોય અથવા તો તેમના દ્વારા આપવામાં આવેલ મોબાઈલ નંબર બદલાઈ ગયો હોય તેવા કારણસર જ લાભાર્થીઓને સારવાર રોકી શકાય નહીં. તદનુસાર, એબી પીએમ-જેએવાય ટ્રીટમેન્ટ વર્કફ્લોમાં લાભાર્થી મોબાઇલ નંબરોની ખૂબ જ મર્યાદિત ભૂમિકા હોય છે. આ ઉપરાંત, પીએમ-જેએવાય એ અધિકાર-આધારિત યોજના છે અને નોંધણી-આધારિત યોજના નથી તે હકીકત છે અને તેથી, લાભાર્થી ડેટાબેઝ નિશ્ચિત છે અને નવા લાભાર્થીઓને ઉમેરવા માટે સંપાદિત કરી શકાતો નથી. આમ, લાભાર્થીની લાયકાત નક્કી કરવામાં મોબાઇલ નંબરની કોઇ ભૂમિકા હોતી નથી. તેથી, લાભાર્થીઓ મોબાઇલ નંબરનો ઉપયોગ કરીને સારવારનો લાભ લઈ શકે છે તે એક ખોટી ધારણા છે.

એક જ મોબાઇલ નંબરના ઉપયોગના સંદર્ભમાં અનેક લાભાર્થીઓ દ્વારા નોંધનીય છે કે, લાભાર્થીની ચકાસણી માટે મોબાઇલ નંબર ફરજિયાત ક્ષેત્ર નથી. જો કે, મોબાઇલ નંબર એકત્રિત કરવા માટેનું એક ક્ષેત્ર હોવાથી, તે શક્ય છે કે યોજનાના અમલીકરણના પ્રારંભિક તબક્કામાં કેટલાક કિસ્સાઓમાં ફિલ્ડ લેવલના કામદારો દ્વારા કેટલાક રેન્ડમ દસ-અંકનો નંબર દાખલ કરવામાં આવ્યો હોય. શરૂઆતમાં, ઓટીપી આધારિત માન્યતા સક્ષમ કરવામાં આવી ન હતી કારણ કે ઘણા લાભાર્થીઓ કાં તો તેમની સાથે મોબાઇલ રાખતા ન હતા અથવા તેઓ તેમના સંબંધી અથવા પાડોશીનો નંબર શેર કરતા હતા. જો કે, મોબાઇલ નંબરોની માન્યતા ન મળવાથી લાભાર્થીની ચકાસણી પ્રક્રિયાની સચોટતા અથવા યોજના હેઠળ લાભાર્થીઓની લાયકાતની માન્યતા પર કોઈ અસર થશે નહીં.

ત્યારબાદ એનએચએ દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા વર્તમાન આઇટી પોર્ટલમાં માત્ર માન્ય મોબાઇલ નંબરો કેપ્ચર કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતા વર્તમાન આઇટી પોર્ટલમાં જરૂરી ફેરફારો, જો તે લાભાર્થીએ પ્રોસેસ કરાવ્યા હોય તો કરવામાં આવ્યા છે.

નેશનલ હેલ્થ ઓથોરિટી અને મિનિસ્ટ્રી ઓફ હેલ્થ એન્ડ ફેમિલી વેલ્ફેર સીએજી પરફોર્મન્સ ઓડિટ રિપોર્ટ બેઝિસની ભલામણોની વિગતવાર તપાસ કરી રહ્યા છે અને હાલના આઇટી પ્લેટફોર્મ અને પ્રક્રિયાઓને મજબૂત કરીને સિસ્ટમને વધુ મજબૂત, કાર્યક્ષમ અને સમજદાર બનાવવા માટે જરૂરી પગલાં લેવામાં આવી રહ્યા છે.

CB/GP/JD