સોમવારે સંસદમાં આર્થિક સર્વેક્ષણ 2021-22 રજૂ કરતા, કેન્દ્રીય નાણા અને કોર્પોરેટ બાબતોના પ્રધાન, શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણે જણાવ્યું હતું કે ભારતના GDPમાં સેવા ક્ષેત્રનું યોગદાન 50 ટકાથી વધુ છે. સર્વેમાં એ પણ નોંધવામાં આવ્યું છે કે સેવા ક્ષેત્રે પણ ચાલુ નાણાકીય વર્ષના પ્રથમ અર્ધવાર્ષિક ગાળા દરમિયાન ધીમે ધીમે સુધારો નોંધાવ્યો છે. "2021-22ના પ્રથમ અર્ધવાર્ષિક ગાળા દરમિયાન સેવા ક્ષેત્રમાં એકંદર વૃદ્ધિ 10.8 ટકા હતી," સર્વેમાં એમ પણ જણાવાયું હતું.

2021-22માં એકંદર સર્વિસ સેક્ટર GVA 8.2 ટકા વધવાની ધારણા છે. જોકે, ઈકોનોમિક સર્વે એ વાત પર ભાર મૂકે છે કે ઓમિક્રોન વેરિઅન્ટના ફેલાવાને કારણે નજીકના ભવિષ્યમાં અમુક અંશે અનિશ્ચિતતા થવાની શક્યતા છે, ખાસ કરીને એવા વિસ્તારોમાં જ્યાં માનવ સંપર્કની જરૂર છે.

સર્વિસ સેક્ટરમાં એફડીઆઈનો પ્રવાહ

ઇકોનોમિક સર્વે જણાવે છે કે સર્વિસ સેક્ટર ભારતમાં એફડીઆઈનો સૌથી મોટો પ્રવાહ મેળવનાર છે. સેવા ક્ષેત્રે 2021-22ના પ્રથમ અર્ધવાર્ષિક ગાળા દરમિયાન $16.73 બિલિયનનો ઇક્વિટી પ્રવાહ પ્રાપ્ત કર્યો હતો. "નાણાકીય, વેપાર, આઉટસોર્સિંગ, R&D, કુરિયર, શિક્ષણ પેટા-ક્ષેત્રો સાથે ટેક્નોલોજી પરીક્ષણ અને વિશ્લેષણમાં મજબૂત એફડીઆઈ પ્રવાહ નોંધવામાં આવ્યો હતો," એમ સમીક્ષામાં નોંધવામાં આવ્યું હતું.

સેવા ક્ષેત્રમાં વ્યવસાય

ઇકોનોમિક સર્વેમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે વૈશ્વિક સેવા નિકાસમાં ભારતનું આગવું સ્થાન છે. તે વર્ષ 2020 માં ટોચના 10 સેવા નિકાસ કરનારા દેશોમાં રહ્યું. વિશ્વ વ્યાપારી સેવાઓની નિકાસમાં તેનો હિસ્સો 2019માં 3.4 ટકાથી વધીને 2020માં 4.1 ટકા થયો છે. આર્થિક સર્વેક્ષણમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે, 'કોવિડ-19 પ્રેરિત વૈશ્વિક લોકડાઉનની અસર ભારતની સેવાઓની નિકાસ પર મર્ચેન્ડાઇઝની નિકાસ કરતાં ઓછી ગંભીર હતી'. અસર હોવા છતાં, સેવાઓની કુલ નિકાસ બે આંકડામાં વધી હતી, જેને સોફ્ટવેર નિકાસ, વેપાર અને પરિવહન દ્વારા સમર્થન મળ્યું હતું. સેવાઓ પરિણામે, નાણાકીય વર્ષ 2021-22ના પ્રથમ છ મહિનામાં સેવાઓની ચોખ્ખી નિકાસમાં 22.8 ટકાનો વધારો થયો છે.

પેટા-પ્રદેશ મુજબ કામગીરી

IT-BPM (ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી-બિઝનેસ પ્રોસેસ મેનેજમેન્ટ) સેક્ટર

આર્થિક સર્વેક્ષણ IT-BPM સેવાઓને ભારતના સેવા ક્ષેત્રના મુખ્ય સેગમેન્ટ તરીકે વર્ણવે છે. IT-BPM આવક (ઈ-કોમર્સ સિવાયની) વાર્ષિક ધોરણે 2.26 ટકા વધીને $194 બિલિયન થઈ છે, જે 2020-21 દરમિયાન 1.38 લાખ કર્મચારીઓ ઉમેરે છે, નાસકોમના કામચલાઉ અંદાજ મુજબ. સર્વે જણાવે છે કે IT-BPM સેક્ટર હેઠળ IT સેવાઓનો મજબૂત હિસ્સો (>51%) છે. ઇકોનોમિક સર્વેમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે, ગયા વર્ષ દરમિયાન, અન્ય સેવા પ્રદાતા નિયમો, ટેલિકોમ ક્ષેત્રના સુધારા અને ગ્રાહક સુરક્ષા (ઇ-કોમર્સ) નિયમો 2020 સહિત આ ક્ષેત્રમાં નવીનતા અને ટેક્નોલોજી અપનાવવા માટે ઘણી નીતિગત પહેલ કરવામાં આવી હતી. "આનાથી પ્રતિભા સુધી પહોંચનો વિસ્તાર થશે, રોજગાર નિર્માણમાં વધારો થશે અને ક્ષેત્રને વૃદ્ધિ અને નવીનતાના આગલા સ્તર પર લઈ જશે," એમ સમીક્ષાએ સૂચવ્યું હતું.

સ્ટાર્ટ-અપ્સ અને પેટન્ટ્સ

આર્થિક સર્વેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ભારતમાં છેલ્લા 6 વર્ષમાં સ્ટાર્ટ-અપની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. આમાંના મોટાભાગના સ્ટાર્ટ-અપ્સ સર્વિસ સેક્ટરના છે. 10 જાન્યુઆરી, 2022 સુધી, સરકારે ભારતમાં 61,400 થી વધુ સ્ટાર્ટ-અપ્સને માન્યતા આપી છે. આ ઉપરાંત, સમીક્ષામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે 2021માં ભારતમાં રેકોર્ડ 44 સ્ટાર્ટ-અપ્સ યુનિકોર્ન સ્ટેટસ પર પહોંચ્યા છે. આર્થિક સર્વેક્ષણે એ પણ નોંધ્યું છે કે બૌદ્ધિક સંપત્તિ, ખાસ કરીને પેટન્ટ, જ્ઞાન આધારિત અર્થતંત્રની ચાવી છે. ‘ભારતમાં ફાઈલ કરાયેલી પેટન્ટની સંખ્યા 2010-11માં 39,400થી વધીને 2020-21માં 58,502 થઈ ગઈ છે અને આ જ સમયગાળા દરમિયાન ભારતમાં મંજૂર કરાયેલી પેટન્ટની સંખ્યા 7,509થી વધીને 28,391 થઈ ગઈ છે.'

પ્રવાસી વિસ્તાર

આર્થિક સર્વેમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે સામાન્ય રીતે જીડીપી વૃદ્ધિ, વિદેશી મુદ્રાની કમાણી અને રોજગારમાં પ્રવાસન ક્ષેત્રનો મોટો ફાળો છે. જો કે, કોવિડ-19 રોગચાળાએ ભારત સહિત સર્વત્ર વૈશ્વિક મુસાફરી અને પર્યટન પર નબળી અસર કરી છે. આર્થિક સર્વેક્ષણ સૂચવે છે કે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાસન પુનઃપ્રારંભ મોટાભાગે મુસાફરી પ્રતિબંધો, સુમેળભર્યા સલામતી અને સુરક્ષા પ્રોટોકોલ અને ગ્રાહક વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત કરવામાં મદદ કરવા માટે અસરકારક સંચારના સંદર્ભમાં દેશો વચ્ચેના સંકલિત પ્રતિસાદ પર નિર્ભર રહેશે. સમીક્ષામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે વંદે ભારત મિશન હેઠળ વિશેષ આંતરરાષ્ટ્રીય ફ્લાઇટ્સ ચલાવવામાં આવી રહી છે, જે હાલમાં તેના 15માં તબક્કામાં છે અને 63.55 લાખ મુસાફરોને લઈ ગયા છે.

બંદર, શિપિંગ અને જળમાર્ગ સેવાઓ

ઈકોનોમિક સર્વેમાં જણાવાયું છે કે અર્થતંત્ર માટે બંદરોનો વિકાસ મહત્વપૂર્ણ છે. બંદરો લગભગ 90 ટકા આયાત-નિકાસ કાર્ગોનું સંચાલન કરે છે અને મૂલ્ય દ્વારા 70 ટકા. સર્વેમાં જણાવાયું છે કે તમામ બંદરોની કુલ કાર્ગો ક્ષમતા માર્ચ 2014માં 1052.23 MTPAની સામે માર્ચ 2021 સુધીમાં વધીને 1,246.86 મિલિયન ટન વાર્ષિક (MTPA) થઈ ગઈ છે. વર્ષ 2021-22માં પોર્ટ ટ્રાફિકમાં પણ વધારો થયો છે, જેણે વર્ષ 2020-21માં કોવિડ-19ના કારણે ઊભી થયેલી અવરોધોથી પ્રભાવિત થયા બાદ એપ્રિલ-નવેમ્બર 2021 દરમિયાન 10.16 ટકાની વૃદ્ધિ નોંધાવી છે. દેશમાં બંદર આધારિત વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાના હેતુથી સાગરમાલા કાર્યક્રમનો પણ સમીક્ષામાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. હાલમાં, રૂ. 5.53 લાખ કરોડના કુલ 802 પ્રોજેક્ટ આ કાર્યક્રમનો ભાગ છે.

અવકાશ ક્ષેત્ર

આર્થિક સર્વેક્ષણ જણાવે છે કે ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમ 1960 ના દાયકામાં તેની શરૂઆતથી નોંધપાત્ર રીતે વિકસિત થયો છે. અવકાશ ક્ષેત્ર સાથે સંબંધિત સમાજની વિવિધ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે સ્વદેશી વિકસિત અવકાશ પરિવહન પ્રણાલી, ઉપગ્રહોના કાફલા સહિત અવકાશ સંપત્તિ સહિત તમામ ક્ષેત્રોમાં ક્ષમતાઓ વિકસાવવામાં આવી છે. સર્વેમાં જણાવાયું છે કે સરકારે વર્ષ 2020માં અવકાશ ક્ષેત્રે વિવિધ સુધારા કર્યા છે, જેમાં અવકાશ આધારિત સેવાઓ પ્રદાન કરવામાં ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીની કલ્પના કરવામાં આવી છે. આ સુધારાઓમાં ન્યૂ સ્પેસ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (NSIL) ને સશક્તિકરણ કરવું અને હાલના પુરવઠા આધારિત મોડલને માંગ આધારિત મોડલમાં બદલવા, સ્વતંત્ર નોડલ એજન્સીની રચના એટલે કે ઈન્ડિયન નેશનલ સેન્ટર ફોર સ્પેસ પ્રમોશન એન્ડ ઓથોરાઈઝેશન (ઈન-સ્પેસ) ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સ્પેસ એન્ડ પ્રોવાઈડિંગ હેઠળ અવકાશ પ્રવૃત્તિઓ માટે અનુમાનિત, આગળ દેખાતું, સ્પષ્ટ અને કાર્યક્ષમ નિયમનકારી શાસનનો સમાવેશ થાય છે.

SD/GP/MR

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com