नवी ‍‍दिल्ली, 28 मे 2025
 
 

आजचे ग्राहक आपल्या हक्कांबाबत सजग, जाणकार आणि अधिक जागरूक आहेत, ते फसवणूक सहन करणार नाहीत, असे केंद्रीय ग्राहक व्यवहार, अन्न व सार्वजनिक वितरण आणि नूतन व नवीकरणीय ऊर्जा मंत्री प्रल्हाद जोशी यांनी आज सांगितले. ते आज नवी दिल्ली येथे डिजिटल कॉमर्समधील डार्क पॅटर्नबद्दल वाढत्या चिंतेचे निराकरण करण्यासाठी आयोजित भागधारकांच्या उच्चस्तरीय बैठकीला संबोधित करत होते.

भारत सरकारच्या ग्राहक व्यवहार विभागाने आयोजित केलेल्या या बैठकीत प्रमुख ई-कॉमर्स कंपन्या, औद्योगिक संघटना, स्वयंसेवी ग्राहक संघटना आणि राष्ट्रीय विधी विद्यापीठांचे प्रमुख प्रतिनिधी एकत्र आले आणि यावेळी झालेल्या चर्चेत भ्रामक ऑनलाइन पद्धती नष्ट करण्यावर भर देण्यात आला.

केंद्रीय मंत्र्यांनी जबाबदार उद्योग वर्तनाचे महत्त्व अधोरेखित केले आणि सांगितले की, डार्क पॅटर्नवरील मार्गदर्शक तत्त्वे अग्रगण्य ई-कॉमर्स कंपन्या आणि उद्योग संघटनांसह विविध भागधारकांशी सखोल सल्लामसलत केल्यावर अस्तित्वात आली आहेत.  सर्व कंपन्यांनी आता परस्पर सहमतीने मार्गदर्शक तत्त्वांचे पूर्णपणे पालन करावे, तसेच आपले अंतर्गत प्रशासन आणि ग्राहक संरक्षण यंत्रणेत त्याची अंमलबजावणी करावी, असे आवाहन त्यांनी केले.

अलीकडील घडामोडींवर प्रकाश टाकताना, जोशी यांनी राष्ट्रीय ग्राहक हेल्पलाइनवर (एनसीएच) डार्क पॅटर्नशी संबंधित ग्राहकांच्या तक्रारींमध्ये लक्षणीय वाढ झाल्याचे नमूद केले. यावर तोडगा काढण्यासाठी त्यांनी सर्व प्रमुख ई-कॉमर्स कंपन्यांना स्पष्ट निर्देश दिले की, त्यांनी आपल्या प्लॅटफॉर्मवरील डार्क पॅटर्नचे नमुने ओळखण्यासाठी आणि ते काढून टाकण्यासाठी नियमितपणे  अंतर्गत लेखापरीक्षण करावे. कंपन्यांनी केंद्रीय ग्राहक संरक्षण प्राधिकरणाच्या (सीसीपीए) हस्तक्षेपाची वाट पाहू नये. ते म्हणाले की, नोटिसा बजावण्यापूर्वी त्यांनी सक्रियपणे दिशाभूल करणाऱ्या या पद्धती ओळखाव्यात आणि काढून टाकाव्यात. हे केवळ नियामक अनुपालन नसून, आपल्या ग्राहकांचा विश्वास संपादन करणे आहे, असे त्यांनी सांगितले.

त्यांनी पुढे नमूद केले की, डार्क पॅटर्न बस्टर हॅकेथॉन 2023 च्या माध्यमातून मिळालेल्या  सृजनशील कल्पना आणि तंत्रज्ञानाच्या उपायांनी आयआयटी बीएचयूच्या सहकार्याने, जागृती ॲप, जागो ग्राहक जागो ॲप आणि जागृति डॅशबोर्ड ही तीन शक्तिशाली ग्राहक संरक्षण साधने विकसित करण्यासाठी विभागाला सक्षम करण्यात महत्वाची भूमिका बजावली.

"ही साधने ग्राहकांना ऑनलाइन दिशाभूल करणाऱ्या फसव्या डिझाइन पद्धतींशी लढण्याच्या आमच्या दृढनिश्चयाचा पुरावा आहेत," असे मंत्र्यांनी नमूद केले. जागृती ॲप ग्राहकांना ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्मवरील डार्क पॅटर्न थेट सीसीपीएला कळवण्यास आणि संशयास्पद संकेतस्थळे चिन्हांकित करण्यास सक्षम करते, असे त्यांनी स्पष्ट केले. तर जागो ग्राहक जागो ॲप हे वापरकर्त्यांना दुर्भावनापूर्ण प्लॅटफॉर्मपासून संरक्षण देते आणि ग्राहक ज्या ई-कॉमर्स लिंकला भेट देत आहे त्यासाठी रिअल-टाइम सुरक्षा स्कोअर देते. शिवाय, जागृती डॅशबोर्ड एक मजबूत विश्लेषणात्मक साधन म्हणून काम करते, जे सीसीपीएच्या छाननीखाली ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्मसाठी डार्क पॅटर्नवर तपशीलवार अहवाल तयार करते. हे प्रयत्न डिजिटल मार्केटप्लेसमध्ये अधिक पारदर्शकता आणि जबाबदारीच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहेत यावर मंत्र्यांनी भर दिला.

ग्राहक व्यवहार विभागाच्या सचिव निधी खरे यांनी या विषयाची वैशिष्ट्यपूर्ण ओळख करून दिली आणि या महत्त्वाच्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी विभागाच्या बहुआयामी प्रयत्नांची रूपरेषा दिली. त्यांनी संकेतस्थळे आणि ॲप्सवर वापरकर्त्यांना दिशाभूल करण्यासाठी किंवा अनपेक्षित निवडी करण्यास भाग पाडण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या डार्क पॅटर्न या डिझाइन घटकांच्या चिंताजनक वाढीवर प्रकाश टाकून विषय विस्तृतपणे मांडला. या पद्धती ग्राहकांच्या स्वायत्ततेला कमकुवत करतात, खरेदीच्या वर्तनात फेरफार करतात आणि ग्राहकांच्या विश्वासावर आणि कल्याणावर हानिकारक परिणाम करतात, असे त्यांनी नमूद केले. ग्राहकांचे हक्क जपण्यासाठी आणि निष्पक्ष डिजिटल व्यापाराची खातरजमा करण्यासाठी डार्क पॅटर्नचा सामना करणे आवश्यक आहे यावर त्यांनी भर दिला.

या बैठकीला 1mg.com, एअरबीएनबी, ॲमेझॉन, ॲपल, झेपटो, Booking.com, ओला इलेक्ट्रिक, टाटा डिजिटल, ॲडीडास इंडिया, सॅमसंग, इकेगाई लॉ, इंडिगो एअरलाईन्स, लेक्सीगो, मेक माय ट्रीप, मास्टरकार्ड, मेटा, नेटमेडस्, नम्म यात्री, फार्माइझी, रिलायन्स रिटेल, रॅपीडो, शिपरॉकेट, स्नॅपडील, स्विगी, थॉमसकूक, उबर, व्हॉट्सॲप, यात्रा, झोमॅटो आणि ब्लिंकीट, फ्लिपकार्ट, गुगल, जस्ट डायल, ओएनडीसी आणि पेटीएम या प्रमुख ई-कॉमर्स कंपन्यांचे प्रतिनिधी उपस्थित होते. याशिवाय, सीएआयटी, सीसीआय, फिक्की, नॅस्कॉम, पीएचडीसीसीआय आणि रिटेलर्स असोसिएशन ऑफ इंडिया या प्रमुख उद्योग संघटनांसह स्वयंसेवी ग्राहक संघटना आणि राष्ट्रीय कायदा विद्यापीठांचे प्रतिनिधी या बैठकीला उपस्थित होती.

ग्राहकांच्या सुरक्षिततेची खात्री करताना ग्राहक व्यवहार विभागाने नेहमीच व्यवसाय सुलभतेला पाठिंबा दिला आहे, असे ग्राहक व्यवहार विभागाचे अतिरिक्त सचिव भरत हरबंसलाल खेरा यांनी आपल्या भाषणात सांगितले. ई-कॉमर्समध्ये ग्राहकांची सुरक्षितता सुनिश्चित करण्यासाठी ग्राहक संरक्षण (ई-कॉमर्स) नियम, 2020 अधिसूचित करण्यात आले, असे त्यांनी सांगितले. विभागाच्या डार्क पॅटर्न प्रतिबंध आणि नियमन मार्गदर्शक तत्त्वे, 2023 जारी करण्याच्या ऐतिहासिक कामगिरीबद्दल खेरा यांनी सविस्तर माहिती दिली. ही मार्गदर्शक तत्वे भागधारकांच्या व्यापक सल्ल्याद्वारे विकसित करण्यात आली असून मॅनिप्युलेटीवह डिजिटल डिझाइन पद्धतींना स्पष्टपणे परिभाषित आणि प्रतिबंधित करणे हे याचे उद्दिष्ट होते. मार्गदर्शक तत्त्वांद्वारे 13 डार्क पॅटर्न निश्चित करण्यात आले आहेत, असे त्यांनी सांगितले.

या बैठकीत सहसचिव अनुपम मिश्रा यांनी एक व्यापक सादरीकरण केले. या सादरीकरणात डार्क पॅटर्न म्हणूनही ओळखल्या जाणाऱ्या फसव्या डिझाइन पद्धतींबद्दल वाढत्या चिंता व्यक्त केल्या गेल्या होत्या. अशा पद्धती ग्राहकांच्या निवडीला कसे चुकीच्या पद्धतीने प्रभावीत करतात, वापरकर्त्यांच्या इंटरफेस मध्ये फेरफार करून ग्राहकांची दिशाभूल करतात किंवा त्यांच्यावर दबाव टाकतात अथवा त्यांना फसवतात, त्यामुळे अनेकदा अनपेक्षित खरेदी होते, गोपनीयतेचे उल्लंघन होते आणि डिजिटल व्यसन वाढते, असे मिश्र यांनी सादरीकरणात सांगितले. सादरीकरणात विभागाच्या सक्रिय दृष्टिकोनाचे तपशीलवार वर्णन केले गेले होते. यात "डार्क पॅटर्न प्रतिबंध आणि नियमन मार्गदर्शक तत्त्वे, 2023" ची रचना आणि अधिसूचना समाविष्ट आहे. ही अधिसूचना ग्राहक संरक्षण कायदा, 2019 अंतर्गत 13 विशिष्ट डार्क पॅटर्न परिभाषित करते आणि त्यांचे नियमन करते. मिश्रा यांनी सादरीकरणात भागधारकांशी झालेली सल्लामसलत, आंतरराष्ट्रीय दृष्टिकोन आणि केंद्रीय ग्राहक संरक्षण प्राधिकरणाद्वारे (CCPA) घेतलेल्या अंमलबजावणी उपाययोजनांवरील अंतर्दृष्टी देखील सामायिक केली. यामुळे डार्क पॅटर्नशी लढण्यासाठी समर्पित मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करणारा पहिला देश म्हणून भारताची स्थिती पुन्हा एकदा स्पष्ट झाली आहे.

डिजिटल ग्राहकांचे संरक्षण करण्यासाठी सरकारच्या वचनबद्धतेची पुष्टी करणारे आणि सर्व भागधारकांना पारदर्शक, नैतिक आणि वापरकर्ता-केंद्रित ऑनलाइन वातावरण निर्माण करण्यासाठी एकत्र काम करण्याचे तसेच प्रत्यक्ष कृती करण्याचे जोरदार आवाहन करून उच्चस्तरीय बैठकीचा समारोप झाला. मार्गदर्शक तत्त्वांच्या अंमलबजावणीसाठी व्यवसायांना पाठिंबा देण्याची तयारी विभागाने पुन्हा एकदा दर्शविली. भारताच्या डिजिटल बाजारपेठेला निष्पक्ष आणि समावेशक ठेवण्यासाठी उद्योग, शैक्षणिक संस्था आणि नागरी समाजासोबत सतत सहकार्य करण्याचे विभागाने स्वागत केले.

राष्ट्रीय ग्राहक दिन 2024 रोजी अनेक कंपन्यांनी सुरक्षिततेची प्रतिज्ञा घेतली, ज्यामुळे ग्राहकांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी ते सक्रिय पावले उचलतील याची सुनिश्चिती होते. त्यांच्या प्लॅटफॉर्मवर वापरले जाणारे डार्क पॅटर्न त्यांनी घेतलेल्या प्रतिज्ञेचे उल्लंघन करतात याकडे त्यांनी लक्ष वेधले. विभागामार्फत प्रशासित राष्ट्रीय ग्राहक हेल्पलाइन (एनसीएच) देशभरातील ग्राहकांपर्यंत त्यांच्या तक्रारींचे निवारण करण्यासाठी पूर्व-दाव्याच्या टप्प्यावर एकच प्रवेश केंद्र म्हणून उदयास आली आहे ज्यामध्ये ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म्सचा देखील अभिसरण भागीदार म्हणून समावेश आहे. आज, अनेक संस्था आणि आकांक्षी ग्राहक ग्राहकांच्या संरक्षणासाठी आणि ग्राहक जागरूकतेसाठी काम करत आहेत असेही त्यांनी नमूद केले.

विभागाला ग्राहकांकडून डार्क पॅटर्नची ओळख पटवण्यात थेट प्रतिसाद मिळत आहे असे त्यांनी सांगितले. आज आम्ही ग्राहकांचे संरक्षण करण्याच्या बांधिलकीला दुजोरा देण्याकरिता एकत्र आलो आहोत असे नमूद करून त्यांनी भाषणाचा समारोप केला.

S.Patil/Rajashree/Vasanti/Shraddha/P.Malandkar

सोशल मिडियावर आम्हाला फॉलो करा:@PIBMumbai    /PIBMumbai    /pibmumbai  pibmumbai[at]gmail[dot]com  /PIBMumbai    /pibmumbai