વિદ્યાર્થીઓ અને યુવાનોને તમાકુ અને માદક દ્રવ્યોના દુરૂપયોગની હાનિકારક અસરોથી બચાવવા તરફના એક મોટા પગલામાં, શિક્ષણ મંત્રાલયના શાળા શિક્ષણ અને સાક્ષરતા વિભાગ (DoSEL) એ તમામ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (UTs)ને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની આસપાસના વિસ્તારોને તમાકુ, દારૂ અને માદક દ્રવ્યોથી મુક્ત રાખવા માટેના નિયમો અને માર્ગદર્શિકાનો સખત અમલ કરવા માટે કડક કાર્યવાહી કરવા હાકલ કરી છે.

નાર્કો -કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (NCORD)ની 8મી સર્વોચ્ચ સમિતિની બેઠક પછી, DoSELના સચિવ શ્રી સંજય કુમાર દ્વારા જારી કરાયેલ રાષ્ટ્રવ્યાપી અમલીકરણ ઝુંબેશ શરૂ કરવામાં આવી છે. ગૃહ મંત્રાલયના સચિવની અધ્યક્ષતામાં યોજાયેલી આ ઉચ્ચ-સ્તરીય બેઠકમાં યુવા મનને હાનિકારક પદાર્થોથી બચાવવાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો અને શિક્ષણ અને કાયદા અમલીકરણ વિભાગો વચ્ચે સંકલિત પ્રયાસો માટે હાકલ કરવામાં આવી હતી.

આ શા માટે મહત્વનું છે

ભારત વિશ્વની સૌથી યુવા વસ્તી ધરાવતો દેશ છે, જેમાં 29 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના નાગરિકોની મોટી સંખ્યા છે. આ યુવા વસ્તી દેશના ભવિષ્ય માટે એક શક્તિશાળી શક્તિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને તેમનું રક્ષણ કરે છે - જે એક મોટી વસ્તી વિષયક શક્તિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે - તે વિકાસ ભારત બનાવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે .

અભ્યાસો દર્શાવે છે કે યુવાનોમાં તમાકુનું સેવન ઝડપથી વધી રહ્યું છે, જેના કારણે તેઓ શાળા/કોલેજના પરિસરમાં અન્ય પ્રકારના પદાર્થોના દુરુપયોગનો પ્રયોગ કરી રહ્યા છે. ગ્લોબલ યુથ ટોબેકો સર્વે (GYTS-2), 2019માં જાણવા મળ્યું છે કે 13-15 વર્ષની વયના 8.5% ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ કોઈને કોઈ સ્વરૂપમાં તમાકુનો ઉપયોગ કરી રહ્યા હતા. તેનાથી પણ વધુ ચિંતાજનક બાબત એ છે કે ભારતમાં દરરોજ 5,500થી વધુ બાળકો તમાકુનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કરે છે .

તમાકુનો ઉપયોગ ઘણીવાર વધુ ખતરનાક પદાર્થોનો પ્રવેશદ્વાર હોય છે. મોટાભાગના પુખ્ત વયના લોકો કિશોરાવસ્થામાં જ તમાકુનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કરે છે અને ઘણા લોકો હાલના કાયદા હોવા છતાં, શાળાઓની નજીકની દુકાનોમાંથી આ ઉત્પાદનો સરળતાથી ખરીદી શકે છે.

સરકારનો પ્રતિભાવ

આ વધતા જતા ખતરાનો સામનો કરવા માટે, શિક્ષણ મંત્રાલય તમાકુ-મુક્ત શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ (ToFEI) માર્ગદર્શિકાનો સક્રિયપણે અમલ કરી રહ્યું છે. તે શાળાઓ અને કોલેજોને તમાકુના ઉપયોગ અને વેચાણથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત બનાવવા માટે એક માળખાગત માર્ગદર્શિકા પ્રદાન કરે છે. DoSEL એ 31 મે 2024ના રોજ ToFEIના અમલીકરણ માર્ગદર્શિકા શરૂ કરી હતી. તેનો ઉદ્દેશ્ય શાળાઓને ToFEI માર્ગદર્શિકાનું પાલન કરવામાં મદદ કરવાનો છે, જેનાથી વિદ્યાર્થીઓ માટે સ્વસ્થ, તમાકુ-મુક્ત વાતાવરણ બનાવવામાં આવે છે. આ માર્ગદર્શિકા તમામ હિસ્સેદારોને એવા માર્ગદર્શિકા અપનાવવા અને લાગુ કરવા માટે સશક્ત બનાવે છે જે વિદ્યાર્થીઓને તમાકુના જોખમોથી બચાવે છે.

ToFEI માર્ગદર્શિકામાં શાળાઓ અને કોલેજોએ કેમ્પસને તમાકુ મુક્ત રાખવા માટે નીચેની નવ પ્રવૃત્તિઓ કરવાની યાદી આપવામાં આવી છે.

1. પરિસરની અંદર 'તમાકુ મુક્ત વિસ્તાર'ના બોર્ડનું પ્રદર્શન
2. પ્રવેશદ્વાર/સીમા પર 'તમાકુ મુક્ત શૈક્ષણિક સંસ્થા'ના બોર્ડનું પ્રદર્શન
3. પરિસરમાં તમાકુના ઉપયોગના કોઈ પુરાવા નથી
4. તમાકુના નુકસાન અંગે જાગૃતિ સામગ્રીનું પ્રદર્શન
5. દર છ મહિને ઓછામાં ઓછી એક તમાકુ નિયંત્રણ પ્રવૃત્તિ
6. તમાકુ મોનિટરનું નામાંકન
7. શાળા આચારસંહિતામાં તમાકુ મુક્ત નીતિનો સમાવેશ
8. તમાકુ મુક્ત ક્ષેત્ર તરીકે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની આસપાસ 100 યાર્ડ પીળી રેખા ચિહ્નિત કરવી
9. 100 યાર્ડ ઝોનમાં કોઈ દુકાનો કે વિક્રેતાઓ તમાકુ ઉત્પાદનો વેચે નહીં તેની ખાતરી કરવી.

આમાંથી, બે મુખ્ય પગલાં માટે સ્થાનિક સત્તાવાળાઓ તરફથી તાત્કાલિક સહાયની જરૂર છે:

1. પ્રવૃત્તિ 8 - તમાકુ મુક્ત ક્ષેત્ર તરીકે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની આસપાસ 100 યાર્ડના અંતરે પીળી રેખા ચિહ્નિત કરવી.
2. પ્રવૃત્તિ 9 - 100 યાર્ડના વિસ્તારમાં કોઈ દુકાનો કે વિક્રેતાઓ તમાકુ ઉત્પાદનો વેચતા નથી તેની ખાતરી કરવી.

આ પગલાં ભાવનાથી લાગુ થાય તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે, મંત્રાલયે શિક્ષણ અધિકારીઓ અને કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓને આગળ વધવા હાકલ કરી છે. નવેમ્બર 2024માં જારી કરાયેલ ગૃહ મંત્રાલયની એક એડવાઈઝરીમાં પહેલાથી જ આ જોગવાઈઓનો કડક અમલ કરવાની વિનંતી કરવામાં આવી હતી.

એક મહિના સુધી ચાલનારી અમલીકરણ ઝુંબેશ

31 મે, 2025થી શરૂ કરીને - વિશ્વ તમાકુ નિષેધ દિવસ - અને 26 જૂન, 2025 સુધી ચાલુ - ડ્રગના દુરુપયોગ અને ગેરકાયદેસર તસ્કરી સામે આંતરરાષ્ટ્રીય દિવસ - રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સિગારેટ અને અન્ય તમાકુ ઉત્પાદનો અધિનિયમ (COTPA), 2003ની કલમ 6(b) લાગુ કરવા માટે એક મહિનાની અમલીકરણ ઝુંબેશ શરૂ કરવા વિનંતી કરવામાં આવે છે, જે પ્રતિબંધિત કરે છે:

• શૈક્ષણિક સંસ્થાઓના 100 યાર્ડની અંદર તમાકુ ઉત્પાદનોનું વેચાણ
• સગીરોને અથવા તેમના દ્વારા તમાકુનું વેચાણ

રાજ્યોને એક સ્પષ્ટ સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર (SOP) વિકસાવવા માટે પણ પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે જે શાળા અને કોલેજના કર્મચારીઓને સ્થાનિક પોલીસને સીધા અને ભય વિના ઉલ્લંઘનની જાણ કરવાની મંજૂરી આપે છે.

સમુદાયનો સમાવેશ અને જાગૃતિ મુખ્ય છે

શાળા વ્યવસ્થાપન સમિતિઓ (SMCs), શિક્ષકો અને વાલીઓની ભૂમિકા પર ભાર મૂક્યો છે. જાગૃતિ ફેલાવીને અને ઉલ્લંઘનોની જાણ કરીને, સમુદાયો વિદ્યાર્થીઓ માટે શીખવા અને વિકાસ માટે સલામત જગ્યા બનાવવામાં મદદ કરી શકે છે.

વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને સામાન્ય લોકોને મનોરંજક રીતે તમાકુના હાનિકારક પ્રભાવો વિશે શિક્ષિત કરવા માટે, મંત્રાલયે MyGov પ્લેટફોર્મ (https://quiz.mygov.in) પર 'વિશ્વ તમાકુ નિષેધ દિવસ જાગૃતિ ક્વિઝ-2025' એકસાથે શરૂ કરી છે. આ ક્વિઝ 22 મે 2025થી 21 જુલાઈ 2025 સુધી લાઇવ છે. યુવાનોને તમાકુના જોખમો વિશે જ્ઞાન આપીને તમાકુના ઉપયોગ સામે મજબૂત સામાજિક ધોરણો ઘડવા તરફનું આ એક પગલું છે.

લિંક: https://quiz.mygov.in/quiz/world-no-tobacco-day-awareness-quiz/

બધા નાગરિકોને આ મહત્વપૂર્ણ અભિયાનને ટેકો આપવા વિનંતી કરવામાં આવે છે. મંત્રાલય માને છે કે સતત પ્રયાસો અને જાહેર સમર્થન સાથે, ભારત તેની શાળાઓ અને કોલેજોને સુરક્ષિત, સ્વસ્થ અને હાનિકારક પદાર્થોના પ્રભાવથી મુક્ત બનાવી શકે છે.

રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને શૈક્ષણિક કેમ્પસને વધુ સુરક્ષિત અને સ્વસ્થ બનાવવા માટે આ સમયગાળા દરમિયાન અમલીકરણમાં સક્રિય ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવા વિનંતી કરવામાં આવી છે.

AP/IJ/GP/JD