કેન્દ્રીય માહિતી અને પ્રસારણ અને સંસદીય બાબતોના રાજ્યમંત્રી ડૉ. એલ. મુરુગને ગઈકાલે મુંબઈમાં ચાલી રહેલા WAVES સમિટમાં ભારતના ગતિશીલ અને ઝડપથી વિકસતા મીડિયા અને મનોરંજન ઇકોસિસ્ટમનો વ્યાપક ઝાંખી રજૂ કરતા પાંચ મહત્વપૂર્ણ અહેવાલો રજૂ કર્યા હતા.

પ્રતિષ્ઠિત રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય એજન્સીઓ દ્વારા તૈયાર કરાયેલા, આ અહેવાલો સર્જક અર્થતંત્ર, સામગ્રી ઉત્પાદન, કાનૂની માળખા, લાઇવ ઇવેન્ટ ઉદ્યોગ અને ડેટા-સમર્થિત નીતિ સપોર્ટમાં મૂલ્યવાન આંતરદૃષ્ટિ પ્રદાન કરે છે.

મીડિયા અને મનોરંજન પર આંકડાકીય હેન્ડબુક 2024-25

માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલય દ્વારા તૈયાર કરાયેલ આંકડાકીય હેન્ડબુક ડેટા-આધારિત નીતિ અને નિર્ણય લેવા માટે એક આવશ્યક સંસાધન તરીકે સેવા આપે છે. તે ક્ષેત્રીય વલણો, પ્રેક્ષકોનું વર્તન, આવક વૃદ્ધિ પેટર્ન અને પ્રાદેશિક અને રાષ્ટ્રીય માર્ગોને કેપ્ચર કરે છે. આ હેન્ડબુક ભવિષ્યની નીતિનિર્માણ અને ઉદ્યોગ વ્યૂહરચનાઓ વિશે માહિતી આપવા અને માર્ગદર્શન આપવા માટે રચાયેલ છે. જે ખાતરી કરે છે કે તે પ્રયોગમૂલક પુરાવા અને વ્યવહારુ વાસ્તવિકતાઓ પર આધારિત રહે. હેન્ડબુકના મુખ્ય મુદ્દાઓમાં સામેલ છે:

• PRGI સાથે નોંધાયેલા પ્રકાશનો : 1957માં 5932થી વધીને 2024-25માં 154523 થયા, જેનો ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) 4.99% હતો.
• પ્રકાશન વિભાગ દ્વારા પ્રકાશિત પુસ્તકો: 2024-25માં બાળ સાહિત્ય, ઇતિહાસ, સ્વતંત્રતા સંગ્રામ, વિજ્ઞાન, પર્યાવરણ અને જીવનચરિત્ર જેવા વિષયો પર 130 પુસ્તકો પ્રકાશિત થયા.
• દૂરદર્શન ફ્રી ડિશ: 2004માં 33 ચેનલોથી વધારીને 2025માં 381 ચેનલો કરવામાં આવી.
• DTH સેવા: માર્ચ 2025 સુધીમાં 100% ભૌગોલિક કવરેજ પ્રાપ્ત કર્યું.
  • • ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો (AIR):
    • હવે ભારતની વસ્તીના 98% સુધી પહોંચે છે (માર્ચ 2025 સુધીમાં).
    • 2000માં આકાશવાણી સ્ટેશનોની સંખ્યા 198થી વધીને 2025માં 591 થઈ ગઈ.
• ખાનગી સેટેલાઇટ ટીવી ચેનલો: 2004-05માં 130થી વધીને 2024-25માં 908 થઈ.
• ખાનગી એફએમ સ્ટેશનો 2001માં 4થી વધીને 2024 સુધીમાં 388 થયા, આ અહેવાલ 31 માર્ચ, 2025 સુધીમાં રાજ્યવાર બ્રેકઅપ પ્રદાન કરે છે.
• કોમ્યુનિટી રેડિયો સ્ટેશન (CRS): રાજ્ય/જિલ્લા/સ્થાન મુજબની વિગતો સહિત, 2005માં 15થી વધારીને 2025માં 531 કરવામાં આવ્યા.
• ફિલ્મ સર્ટિફિકેશન : પ્રમાણિત ભારતીય ફીચર ફિલ્મોની સંખ્યા 1983માં 741 હતી. જે 2024-25માં 3455 થઈ ગઈ, 2024-25 સુધીમાં કુલ 69113 ફિલ્મો પ્રમાણિત થઈ ગઈ.
• ફિલ્મ ક્ષેત્રના વિકાસ : NFDC દ્વારા નિર્મિત પુરસ્કારો, આંતરરાષ્ટ્રીય ફિલ્મ મહોત્સવો અને દસ્તાવેજી ફિલ્મોનો ડેટા સામેલ છે.
• ડિજિટલ મીડિયા અને સર્જક અર્થતંત્ર: WAVES OTT, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ક્રિએટિવ ટેક્નોલોજીસ (IICT)ની સ્થાપના અને ક્રિએટ ઇન ઇન્ડિયા ચેલેન્જ (CIC) હેઠળની સિદ્ધિઓને આવરી લે છે.
• સીમાચિહ્ન ઘટનાક્રમ: માહિતી અને પ્રસારણ ક્ષેત્રમાં મહત્વપૂર્ણ સીમાચિહ્નો દર્શાવે છે જેમાં PRGI, આકાશવાણી, દૂરદર્શન, INSAT-આધારિત ટીવી સેવાઓ અને ખાનગી FM રેડિયોની સ્થાપનાનો સમાવેશ થાય છે .
• કૌશલ્ય પહેલ: મંત્રાલય હેઠળ તાલીમ અને ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમો અંગેની માહિતી.
• વ્યવસાય કરવાની સરળતા: મીડિયા અને સામગ્રી નિર્માતાઓ માટે સરળ અને પારદર્શક પ્રક્રિયાઓને સરળ બનાવવા માટે પગલાં અમલમાં મૂકવામાં આવ્યા છે.

'કન્ટેન્ટથી વાણિજ્ય સુધી: ભારતના સર્જક અર્થતંત્રનું મેપિંગ' - બોસ્ટન કન્સલ્ટિંગ ગ્રુપ (BCG) દ્વારા અહેવાલ

આ રિપોર્ટ ડિજિટલ યુગમાં ભારતના સર્જક અર્થતંત્રના અભૂતપૂર્વ સ્કેલ અને પ્રભાવને પ્રકાશિત કરે છે. 2 થી 2.5 મિલિયન સક્રિય ડિજિટલ સર્જકો સાથે, ભારત વિશ્વના સૌથી ઝડપથી વિકસતા સર્જક ઇકોસિસ્ટમમાંનું એક છે. આ સર્જકો પહેલાથી જ વાર્ષિક ગ્રાહક ખર્ચમાં $350 બિલિયનથી વધુનો પ્રભાવ ધરાવે છે - જે આંકડો 2030 સુધીમાં ત્રણ ગણો અને $1 ટ્રિલિયનથી વધુ થવાનો અંદાજ છે.

આ અહેવાલ હિસ્સેદારોને સંખ્યાત્મક માપદંડોથી આગળ જોવા અને વાર્તાકારો, સંસ્કૃતિ-આકાર કરનારાઓ અને આર્થિક ચાલક તરીકે સર્જકોની વિકસતી ભૂમિકાને સ્વીકારવા વિનંતી કરે છે. વ્યવસાયો માટે, આ પરિવર્તનનો અર્થ વ્યવહારિક પ્રભાવક જોડાણોથી દૂર જવું અને પ્રમાણિકતા, વિશ્વાસ અને સર્જનાત્મક ચપળતા પર આધારિત લાંબા ગાળાની ભાગીદારી બનાવવી છે.

અર્ન્સ્ટ એન્ડ યંગ દ્વારા 'એ સ્ટુડિયો કોલ્ડ ઈન્ડિયા' - ભારતને વૈશ્વિક કન્ટેન્ટ હબ કેન્દ્ર તરીકે કલ્પના કરે છે

આ અહેવાલ ભારતને ફક્ત સામગ્રીનો વપરાશ કરતા રાષ્ટ્ર તરીકે જ નહીં પરંતુ વિશ્વ સમક્ષ એક સ્ટુડિયો તરીકે રજૂ કરે છે. તે ભારતની શક્તિઓ - ભાષાકીય વિવિધતા, સાંસ્કૃતિક સમૃદ્ધિ અને તકનીકી રીતે કુશળ પ્રતિભા પૂલ - પર ભાર મૂકે છે જે દેશને સરહદો પાર કરતી વાર્તાઓ બનાવવા માટે સ્થાન આપે છે.

ભારત એનિમેશન અને VFX સેવાઓમાં 40% થી 60% ખર્ચ લાભ આપે છે. જેને વિશાળ, કુશળ કાર્યબળ દ્વારા સમર્થન આપવામાં આવે છે. અહેવાલમાં ભારતીય વાર્તા કહેવાની વધતી જતી આંતરરાષ્ટ્રીય અપીલની પણ નોંધ લેવામાં આવી છે. ભારતીય OTT સામગ્રી પર 25% સુધીના વ્યૂ હવે વિદેશી પ્રેક્ષકો તરફથી આવે છે. આ ઘટના ફક્ત વ્યાપારી નથી - તે સાંસ્કૃતિક રાજદ્વારીનો એક ક્ષણ રજૂ કરે છે. જ્યાં ભારતની વાર્તાઓ ખંડોમાં ભાવનાત્મક અને સાંસ્કૃતિક જોડાણો બનાવી રહી છે.

ખૈતાન એન્ડ કંપની દ્વારા 'કાનૂની પ્રવાહો: ભારતના મીડિયા અને મનોરંજન ક્ષેત્ર પર એક નિયમનકારી હેન્ડબુક 2025' સર્જનાત્મકતાને નિયમનકારી સ્પષ્ટતા દ્વારા પૂરક બનાવવી જોઈએ તે ઓળખીને, ખૈતાન એન્ડ કંપનીએ મીડિયા અને મનોરંજન ક્ષેત્ર માટે એક વિગતવાર કાનૂની અને નિયમનકારી માર્ગદર્શિકા તૈયાર કરી છે. નિર્માતાઓ, સ્ટુડિયો, પ્રભાવકો અને પ્લેટફોર્મ માટે વ્યવહારુ માર્ગદર્શિકા તરીકે રચાયેલ, આ માર્ગદર્શિકા મુખ્ય કાનૂની મુદ્દાઓની શ્રેણીને આવરી લે છે જેમ કે:

• સ્થાનિક અને વિદેશી બંને સંસ્થાઓ માટે પાલન ધોરણો
• આંતરરાષ્ટ્રીય ઉત્પાદન માટે પ્રોત્સાહન યોજનાઓ
• પ્રભાવક માર્કેટિંગ અને ડિજિટલ સામગ્રીની આસપાસ કાનૂની માળખાં
• ગેમિંગ ક્ષેત્રમાં વ્યાખ્યાઓ અને કરવેરાના પરિણામો, જેમાં GSTનો સમાવેશ થાય છે
• સેલિબ્રિટી અધિકારોનું રક્ષણ
• AI-જનરેટેડ સામગ્રીની નૈતિક વિચારણાઓ અને નિયમનકારી સારવાર

આ હેન્ડબુકનો હેતુ હિતધારકોને સર્જનાત્મક અર્થતંત્રમાં આત્મવિશ્વાસપૂર્ણ, સુસંગત અને જવાબદાર જોડાણ માટે સાધનોથી સજ્જ કરવાનો છે.

ભારતના લાઇવ ઇવેન્ટ્સ ઉદ્યોગ પર શ્વેતપત્ર

ભારતના લાઇવ ઇવેન્ટ્સ ઉદ્યોગ પરનું શ્વેતપત્ર આ ક્ષેત્રના મજબૂત વિકાસ અને બદલાતા ગ્રાહક ગતિશીલતા પર ભાર મૂકે છે. વાર્ષિક ધોરણે 15% વૃદ્ધિ દર સાથે, ઉદ્યોગે 2024માં જ ₹13 બિલિયનની આવક ઉમેરી છે.

અહેવાલમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે લગભગ અડધા મિલિયન ચાહકો હવે કાર્યક્રમોમાં હાજરી આપવા માટે શહેરો વચ્ચે મુસાફરી કરી રહ્યા છે. જે ભારતમાં ઇવેન્ટ-આધારિત પર્યટનના ઉદભવને મજબૂત બનાવે છે. પ્રીમિયમ અને ક્યુરેટેડ અનુભવોની માંગ વધી રહી છે અને શિલોંગ, વડોદરા અને જમશેદપુર જેવા ટાયર-2 શહેરો સાંસ્કૃતિક કેન્દ્રો તરીકે ઉભરી રહ્યા છે.

આ ગતિને ટેકો આપવા અને તેને વધારવા માટે, શ્વેતપત્ર નીચેની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે:

• અપગ્રેડેડ ઇવેન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર
• સુવ્યવસ્થિત અને સરળ લાઇસન્સિંગ પ્રક્રિયાઓ
• મજબૂત અને વધુ પારદર્શક સંગીત અધિકાર માળખા
• MSME અને સર્જનાત્મક અર્થતંત્ર નીતિઓ હેઠળ લાઇવ ઇવેન્ટ્સ ક્ષેત્રને ઔપચારિક માન્યતા.

આ અહેવાલમાં ભારતને વૈશ્વિક સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રમાં માત્ર એક દર્શક તરીકે નહીં, પરંતુ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે એક મુખ્ય મંચ તરીકે વ્યૂહાત્મક રીતે પુનર્કલ્પના કરવાની હાકલ કરવામાં આવી છે.

આ લોન્ચ કાર્યક્રમમાં માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલયના સચિવ શ્રી સંજય જાજુ; MIBના વરિષ્ઠ આર્થિક સલાહકાર શ્રી આર.કે. જેના; MIBના સંયુક્ત સચિવ શ્રીમતી મીનુ બત્રા; અને MIBના સંયુક્ત સચિવ અને  NFDCના MD શ્રી પ્રીથુલ કુમાર ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. નોલેજ પાર્ટનર્સનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા, બોસ્ટન કન્સલ્ટિંગ ગ્રુપના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર અને પાર્ટનર શ્રીમતી પાયલ મહેતા; બોસ્ટન કન્સલ્ટિંગ ગ્રુપના ભાગીદાર શ્રીમતી પાયલ મહેતા; અર્ન્સ્ટ એન્ડ યંગના ભાગીદાર શ્રી આશિષ ફરવાણી; અર્ન્સ્ટ એન્ડ યંગના ભાગીદાર શ્રી અમિયા સ્વરૂપ; ખૈતાન એન્ડ કંપનીના ભાગીદાર ટેકનોલોજી અને મીડિયા શ્રીમતી તનુ બેનર્જી; ખૈતાન એન્ડ કંપનીના ભાગીદાર શ્રી ઇશાન જોહરી; EVENTSFAQ લાઈવના ડિરેક્ટર શ્રી વિનોદ જનાર્દન; EVENTS FAQના MD શ્રી દીપક ચૌધરી પણ મુંબઈમાં આ કાર્યક્રમમાં હાજર રહ્યા હતા.

Union Minister of State, Dr.L.Murugan (@Murugan_MoS) and Sanjay Jaju (@sjaju1), Secretary @MIB_India launch Reports at #Waves2025 on:-

▪️ Statistical Handbook on Media & Entertainment Sector 2024-25

▪️ From Content to Commerce: Mapping India's Creator Economy

▪️A Studio Called… pic.twitter.com/iI4vKeyj5X

— PIB India (@PIB_India) May 3, 2025

રીઅલટાઇમ પર સત્તાવાર અપડેટ્સ માટે કૃપા કરીને અમને અનુસરો:

X પર :

https://x.com/WAVESummitIndia

https://x.com/MIB_India

https://x.com/PIB_India

https://x.com/PIBmumbai

ઇન્સ્ટાગ્રામ પર:

https://www.instagram.com/wavesummitindia

https://www.instagram.com/mib_india

https://www.instagram.com/pibindia

AP/IJGP/JD