કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રી શ્રી અમિત શાહે આજે નવી દિલ્હીમાં નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટી (એનએફએસયુ) દ્વારા આયોજિત અખિલ ભારતીય ફોરેન્સિક સાયન્સ સમિટ 2025ને મુખ્ય અતિથિ તરીકે સંબોધન કર્યું હતું. આ પરિષદનો વિષય હતો, 'નવા ફોજદારી કાયદાઓનાં અસરકારક અમલીકરણમાં ફોરેન્સિક વિજ્ઞાનની ભૂમિકા અને આતંકવાદનો સામનો'. આ સંમેલનમાં રાષ્ટ્રીય માનવાધિકાર આયોગ (એનએચઆરસી)ના અધ્યક્ષ જસ્ટિસ વી રામાસુબ્રમણ્યમ, રાજ્યસભાના સાંસદ અને બાર કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયાના ચેરમેન શ્રી મનન કુમાર મિશ્રા, કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવ શ્રી ગોવિંદ મોહન અને એનએફએસયુના વાઇસ ચાન્સેલર ડૉ. જે. એમ. વ્યાસ સહિત અનેક મહાનુભાવો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.

ભારતરત્ન બાબાસાહેબ ડૉ.ભીમરાવ આંબેડકરને તેમની જન્મજયંતીએ શ્રધ્ધાંજલિ અર્પણ કરતા કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રી શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે બાબાસાહેબે ભારતના બંધારણને આખરી ઓપ આપવાનું કામ કર્યું હતું. દરેક વિષય પર હજારો કલાકો સુધી ગહન ચર્ચા કર્યા પછી બંધારણને અંતિમ સ્વરૂપ આપવું એ એક હર્ક્યુલિયન કાર્ય હતું, પરંતુ બાબાસાહેબે દેશની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને અને ઘણાં વર્ષો સુધી બંધારણની પ્રાસંગિકતા જાળવી રાખવાના વિચાર સાથે તમામ પાસાઓને સમાવીને બંધારણની રચના કરી હતી. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, આપણું બંધારણ એ માત્ર એક પુસ્તક નથી. તેમાં દરેક નાગરિકના શરીર, સંપત્તિ અને સન્માનની સુરક્ષા માટે વ્યવસ્થા છે અને ફોરેન્સિક સાયન્સ હવે આ ત્રણેયના રક્ષણ સાથે સંકળાયેલી ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીને મજબૂત બનાવવામાં ખૂબ જ ઉપયોગી ભૂમિકા ભજવી રહ્યું છે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીનાં નેતૃત્વમાં અમે ન્યાય વ્યવસ્થાને જનકેન્દ્રી અને વૈજ્ઞાનિક બનાવવા આતુર છીએ. ન્યાય માંગનારાઓને સમયસર ન્યાય મળે અને ન્યાય મળ્યાનો સંતોષ પણ મળે તેવા પ્રયાસો કરવામાં આવી રહ્યા છે. આના માધ્યમથી અમારું લક્ષ્ય એક સુરક્ષિત, સક્ષમ અને સક્ષમ ભારતનું નિર્માણ કરવાનું છે. કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ કહ્યું કે, ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીને મજબૂત કરવા માટે ભારત સરકાર ભારતીય ન્યાય સંહિતા (બીએનએસ), ભારતીય નાગરિક સુરક્ષા સંહિતા (બીએનએસએસ) અને ભારતીય શક્તિ અધિનિયમ (બીએસએ)ના રૂપમાં ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદા લાવી છે.

કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ કહ્યું કે આપણા દેશમાં ફોરેન્સિક્સ કોઈ નવો વિચાર નથી. તેનું વિસ્તૃત વર્ણન ચરક સંહિતા, સુશ્રુત સંહિતા અને કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં જોવા મળે છે. આચાર્ય કૌટિલ્યએ ટોક્સિકોલોજી, ઝેરની ઓળખ, શકમંદોની બોડી લેંગ્વેજ અને વાણીના આધારે આરોપીઓની ઓળખ જેવા વિષયો પર વિશ્વને વિસ્તૃત માર્ગદર્શન આપ્યું છે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, ફોરેન્સિક વિજ્ઞાન વિના સમયસર ન્યાય પ્રદાન કરવો અને દોષિત ઠેરવવાનો દર વધારવો શક્ય નથી. તેમણે કહ્યું કે આજે ગુનાનો સમગ્ર માહોલ બદલાઈ ગયો છે. હવે ગુનેગારો ટેકનોલોજી, માહિતી અને સંદેશાવ્યવહારના વિવિધ માધ્યમોનો ઉપયોગ કરે છે, જેના કારણે ગુનાખોરી હવે સીમાવિહીન બની ગઈ છે. પહેલાં કોઈ જિલ્લા, રાજ્ય કે દેશના નાના ભાગમાં ગુનાખોરી થતી હતી, પરંતુ હવે ગુનાખોરી સીમાવિહીન બની ગઈ છે. આધુનિક ગુનાઓ હવે શહેર, રાજ્ય, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાઓને પણ ઓળંગી ગયા છે. આવી સ્થિતિમાં ફોરેન્સિક સાયન્સનું મહત્વ ઘણું વધી ગયું છે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, જ્યારે પ્રધાનમંત્રી મોદી ગુજરાતનાં મુખ્યમંત્રી હતાં અને તેઓ ગૃહ મંત્રી હતાં, ત્યારે વર્ષ 2009માં શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ વાવેલું ગુજરાત ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીનું બીજ અત્યારે દુનિયામાં આ પ્રકારની સૌપ્રથમ યુનિવર્સિટી નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટી સ્વરૂપે વટવૃક્ષ બની ગયું છે. તેમણે કહ્યું કે તેમના માટે આનંદની વાત છે કે જ્યારે 1 ઓક્ટોબર 2020 ના રોજ નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી, ત્યારે શ્રી નરેન્દ્ર મોદી પ્રધાનમંત્રી હતા અને તેઓ દેશના ગૃહ પ્રધાન હતા.

કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાને કહ્યું કે પીએમ મોદીના સ્વપ્નદ્રષ્ટા નેતૃત્વએ દેશની ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન લાવ્યું છે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે એક એવી સિસ્ટમ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે જ્યાં આરોપી કે ફરિયાદીને અન્યાય ન થાય. આ સંતુલન સુનિશ્ચિત કરવા માટે, ફોજદારી ન્યાય પ્રક્રિયામાં ફોરેન્સિક વિજ્ઞાનને સંકલિત કરવું આવશ્યક છે. શ્રી શાહે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના માટે વર્ષ 2009 અને 2020માં લેવામાં આવેલા પગલાંથી કુશળ વ્યાવસાયિકો પેદા થવાની સાથે-સાથે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં સંશોધનનો માર્ગ પણ મોકળો થયો છે. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, આ યુનિવર્સિટી જટિલ કેસોમાં ફોરેન્સિક વિશ્લેષણ માટે વિશ્વસનીય સંસ્થા બની છે અને દેશની ફોરેન્સિક પ્રયોગશાળાઓને આધુનિક ટેકનોલોજીથી સજ્જ કરવા માટેનાં કેન્દ્ર તરીકે પણ વિકસી છે. તેમણે વધુમાં ઉમેર્યું હતું કે, યુનિવર્સિટી ડિગ્રી, ડિપ્લોમા, પીએચડી અને સંશોધન અભ્યાસક્રમો સહિત વિવિધ પ્રકારના કાર્યક્રમો પ્રદાન કરે છે. તદુપરાંત, તેણે અસંખ્ય સ્વદેશી તકનીકો વિકસાવી છે અને અપનાવી છે અને દેશભરના પોલીસ દળોને આ નવીનતાઓ પૂરી પાડવા માટે ટૂલકીટ બનાવી છે.

શ્રી અમિત શાહે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ દેશને સંસ્થાનવાદી યુગનાં કાયદામાંથી મુક્ત કરાવવાનાં નિર્દેશનાં પગલે વર્ષ 2019થી 2024 વચ્ચે નવા ફોજદારી કાયદાઓને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા પર કામ હાથ ધરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, આ સમયગાળા દરમિયાન વિસ્તૃત ચર્ચાઓથી બહાર આવ્યું છે કે જૂના કાયદાઓ ભારતની ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીને કેટલી હદે નુકસાન પહોંચાડી રહ્યા છે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, જો બદલાતા સમયને અનુરૂપ કાયદાઓને અપડેટ કરવામાં નહીં આવે, તો તે અપ્રચલિત અને અપ્રસ્તુત બની જાય છે. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે, જૂના ફોજદારી કાયદાઓનો મૂળ હેતુ ભારતીય નાગરિકોને ન્યાય આપવાનો નહીં પરંતુ બ્રિટીશ શાસનને સમર્થન આપવાનો હતો. તેનાથી વિપરીત, પીએમ મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ દાખલ કરવામાં આવેલા ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદાઓ ભારતીયો દ્વારા ભારતીય નાગરિકોની સુરક્ષા અને ન્યાય માટે ઘડવામાં આવ્યા છે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, આ 21મી સદીનાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ કાયદાકીય સુધારાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. તેમણે વધુમાં સમજાવ્યું હતું કે નવા કાયદાઓ આધુનિક ટેકનોલોજીના ઉપયોગ માટે કાનૂની પાયો પૂરો પાડે છે અને તેને દૂરદર્શી અભિગમ સાથે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યો છે - જેમાં માત્ર વર્તમાન ટેકનોલોજીનો જ સમાવેશ થતો નથી, પરંતુ આગામી 100 વર્ષ માટે ટેકનોલોજીકલ વિકાસની અપેક્ષા પણ રાખવામાં આવી છે.

કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ કહ્યું કે નવા કાયદાઓમાં ઈ-દસ્તાવેજો અને ઈ-સમન્સની ઔપચારિક વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. તેમણે સમજાવ્યું કે જ્યાં સુધી કાયદો ઇ-દસ્તાવેજોને માન્યતા આપે ત્યાં સુધી ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી ટેકનોલોજીની પદ્ધતિ અપ્રસ્તુત છે, અને તે જ રીતે, એકવાર લોકો ઇ-સમન્સ સ્વીકારે છે, પછી ડિલિવરીની રીત હવે મહત્વની નથી. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, ફોજદારી ન્યાય પ્રક્રિયાના દરેક તબક્કે – ગુનાના સ્થળેથી માંડીને તપાસ સુધી અને સુનાવણી સુધી ટેકનોલોજીને સંકલિત કરવામાં આવી છે. સાત વર્ષથી વધુની સજા હોય તેવા તમામ ગુનાઓ માટે ફોરેન્સિક તપાસ ફરજિયાત બનાવવામાં આવી છે. તેમણે વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે, આ ફેરફારો ભારતને આગામી દાયકામાં દુનિયામાં સૌથી વધુ દોષિત ઠેરવવાનો દર હાંસલ કરવા તરફ દોરી જશે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, અત્યારે દેશમાં દોષિત ઠેરવવાનો દર 54 ટકા છે. તેમણે કહ્યું કે, નવા કાયદાઓમાં આતંકવાદની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. વોઇસ લોગ અને ડિજિટલ વોઇસ મેઇલને પણ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. પૂછપરછમાં ઓડિયો, વીડિયો રેકોર્ડિંગ, ફોરેન્સિક પુરાવાની વીડિયોગ્રાફી અને ડિજિટલ રેકોર્ડને પણ કાયદાકીય આધાર આપવા માટે બીએનએસએસમાં વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. પોલીસ, પ્રોસીક્યુશન અને જ્યુડીશ્યલ સિસ્ટમ માટે સમય મર્યાદા નક્કી કરીને નિયત સમયગાળામાં ન્યાય મળે તેવી વ્યવસ્થા કરવામાં આવી છે. તેમણે કહ્યું કે તેના પરિણામો પણ આવવા લાગ્યા છે. કેટલાક કિસ્સામાં બળાત્કારીને 23 દિવસમાં દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યો હતો અને 100 દિવસની અંદર જ ત્રિપલ મર્ડરનો કેસ ઉકેલીને ગુનેગારને સજા કરવામાં આવી હતી. કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રીએ કહ્યું કે આ શક્ય છે કારણ કે સુનાવણીમાં તકનીકી પુરાવાને માન્યતા આપવામાં આવી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે, સમગ્ર દેશની ડિજિટલ સિસ્ટમને ડિજિટલાઇઝ કરવાના પ્રયાસો પણ કરવામાં આવ્યા છે.

કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે આજે દેશમાં 100 ટકા પોલીસ સ્ટેશનોનું કમ્પ્યુટરાઇઝેશન ક્રાઇમ એન્ડ ક્રિમિનલ ટ્રેકિંગ નેટવર્ક એન્ડ સિસ્ટમ (સીસીટીએનએસ) દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. આશરે 14 કરોડ 19 લાખ એફઆઈઆર અને તેના સંબંધિત દસ્તાવેજોને લેગસી ડેટા સાથે ઓનલાઇન ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવ્યા છે. 22 હજાર કોર્ટોને ઈ-કોર્ટ સુવિધાઓથી સજ્જ કરવામાં આવી છે. 2 કરોડ 19 લાખનો ડેટા ઈ-જેલ દ્વારા ઉપલબ્ધ છે. ઇ-પ્રોસિક્યુશન દ્વારા 1 કરોડ 93 લાખ કેસોનો પ્રોસિક્યુશન ડેટા ઉપલબ્ધ છે. ઇ-ફોરેન્સિક દ્વારા 39 લાખ ફોરેન્સિક પુરાવા ઓનલાઇન ઉપલબ્ધ છે. તેમણે કહ્યું કે આમાંથી 16 લાખ એલર્ટ જનરેટ કરવામાં આવ્યા છે. નેશનલ ઓટોમેટેડ ફિંગરપ્રિન્ટ આઇડેન્ટિફિકેશન સિસ્ટમ (NAFIS)માં 1 કરોડ 53 લાખ આરોપીઓની ફિંગરપ્રિન્ટ ઉપલબ્ધ છે. આ ફિંગરપ્રિન્ટ્સ દરેક પોલીસ સ્ટેશન સાથે શેર કરવામાં આવી છે. માનવ તસ્કરી અપરાધીનો રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝ પણ ઉપલબ્ધ છે. શ્રી શાહે ઉમેર્યું હતું કે, અત્યારે આ ડેટા અલગ છે, પણ આગામી થોડાં વર્ષોમાં ગૃહ મંત્રાલય આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સનો ઉપયોગ કરીને તપાસ ટીમોને આ ડેટા સુપરત કરશે. તેમણે કહ્યું કે, ત્યારે ગુનાખોરીને રોકવા માટે રણનીતિ ઘડવી ખૂબ જ સરળ બની જશે અને ગુનાને નિયંત્રિત કરવામાં પણ તે ખૂબ જ ફાયદાકારક રહેશે.

કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ કહ્યું કે પીએમ મોદીની દૂરંદેશીપણાને કારણે અમે વર્ષ 2020માં જ નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના કરી હતી, જ્યારે 2024માં ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદા અમલમાં આવ્યા હતા. તેમણે કહ્યું કે દેશના જુદા જુદા રાજ્યોમાં નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીના સાત કેમ્પસની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. આગામી 6 મહિનામાં વધુ 9 કેમ્પસની સ્થાપના કરવામાં આવશે. આ સિવાય વધુ 10 કેમ્પસની સ્થાપનાનો પ્રસ્તાવ છે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, દેશમાં એવું કોઈ રાજ્ય નહીં હોય જ્યાં નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટીનું કેમ્પસ ન હોય. અમે દરેક કેમ્પસને એક વિષય આપીને વિશ્વનું શ્રેષ્ઠ એકમ બનાવવાનું કામ કરીશું. યુનિવર્સિટીના વિદ્યાર્થીઓને સંશોધન અને વિકાસમાં મદદ કરવામાં આવશે જેથી તેઓ સંશોધનમાં ઉંચાઈ પ્રાપ્ત કરે અને કેમ્પસને ફાળવેલ વિષયમાં શ્રેષ્ઠ બનાવે. ગૃહમંત્રીએ કહ્યું કે આ પૂર્ણ થયા બાદ દર વર્ષે 36 હજાર ડિપ્લોમા અને ડિગ્રી ધારક યુવાનો આ કેમ્પસમાંથી પાસ થશે અને આપણી ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલીને મજબૂત કરશે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, 30,000 પ્રશિક્ષિત વ્યાવસાયિકોએ દરેક ગુનાનાં સ્થળની મુલાકાત લેવાની જરૂર છે, જ્યાં સજા સાત વર્ષથી વધારે છે. તેમણે નોંધ્યું હતું કે, દર વર્ષે આશરે 36,000 વિદ્યાર્થીઓ નેશનલ ફોરેન્સિક સાયન્સિસ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થશે, જેમાંથી ઘણાં વિદ્યાર્થીઓ ખાનગી ફોરેન્સિક પ્રયોગશાળાઓમાં પણ કામ કરશે. તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે ગૃહ મંત્રાલય (એમએચએ) ખાનગી અને સરકારી ફોરેન્સિક સાયન્સ લેબોરેટરીઝ (એફએસએલ) વચ્ચેના કરાર પર કામ કરી રહ્યું છે, જે સરકારી એફએસએલ દ્વારા પ્રાપ્ત કેટલાક નમૂનાઓને ખાનગી પ્રયોગશાળાઓ દ્વારા પણ વિશ્લેષણ કરવાની મંજૂરી આપે છે. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે, એનએફએસયુ ડ્રોન ફોરેન્સિક્સ, સ્માર્ટ સિટી ફોરેન્સિક્સ, મરીન ફોરેન્સિક્સ અને કોર્પોરેટ ફોરેન્સિક્સ સહિત અનેક ઉભરતા ક્ષેત્રોમાં આગળ વધી રહ્યું છે. શ્રી શાહે એનએફએસયુની વધતી જતી આંતરરાષ્ટ્રીય હાજરી પર પણ પ્રકાશ પાડ્યો હતો અને જણાવ્યું હતું કે, અત્યારે આશરે 240 વિદેશી વિદ્યાર્થીઓની નોંધણી થઈ છે અને આગામી વર્ષોમાં આ યુનિવર્સિટી વૈશ્વિક સ્તરે વિસ્તરણ કરવાનું ચાલુ રાખશે.

કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રીએ અપરાધીઓને રીઢા ગુનેગારોમાં વર્ગીકૃત કરવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો, જેઓ સંજોગોવશાત ગુનાખોરી તરફ પ્રેરાય છે અને જેમણે જરૂરિયાતને આધારે અપરાધો કર્યા છે. તેમણે જેલની અંદર આ પ્રકારની વ્યક્તિઓને માનસિક સલાહ આપવાના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો, જેનો ઉદ્દેશ તેમને જવાબદાર નાગરિક બનવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે. તેમણે વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે, પ્રધાનમંત્રી મોદીનાં નેતૃત્વમાં ભારત આગામી બે વર્ષમાં કેદીઓનાં પુનર્વસન માટે મજબૂત ફોરેન્સિક વિજ્ઞાન આધારિત વ્યવસ્થા વિકસાવવા સક્ષમ બનશે. શ્રી શાહે એમ પણ કહ્યું હતું કે, મોડસ ઓપરેન્ડી બ્યૂરોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, જે ગુનાહિત વર્તણૂકની પેટર્નનું વિશ્લેષણ કરીને અપરાધને નિયંત્રણમાં લેવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવશે.

શ્રી અમિત શાહે સ્વીકાર્યું હતું કે, દેશ અસંખ્ય પડકારોનો સામનો કરી રહ્યો છે, જેમાંથી ઘણાંને ફોરેન્સિક વિજ્ઞાનનાં અસરકારક ઉપયોગ મારફતે ઉકેલી શકાય છે. તેમણે ગૃહ મંત્રાલય અને ફોરેન્સિક સાયન્સ યુનિવર્સિટી વચ્ચે ગાઢ સહયોગ સ્થાપિત કરવા અપીલ કરી હતી, જેથી વૈજ્ઞાનિક સમાધાનો મારફતે અપરાધમુક્ત સમાજનું નિર્માણ કરવાની દિશામાં કામ કરી શકાય. કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, સંમેલન દરમિયાન યુવાન વ્યક્તિઓને હેકાથૉનમાં ઉત્કૃષ્ટ કામગીરી કરવા અને હિંદી ભાષાનાં ઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપવાનાં તેમનાં પ્રયાસો માટે સન્માનિત કરવામાં આવ્યાં હતાં.

AP/IJ/GP/JD

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com