কেন্দ্ৰীয় বিত্ত আৰু কৰ্পৰেট পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী শ্ৰীমতী নিৰ্মলা সীতাৰমণে আজি উপস্থাপন কৰা অৰ্থনৈতিক জৰীপ ২০২৪-২৫ত অৰ্থনৈতিক সংহতিৰ বিশ্বব্যাপী অৱনতিৰ ওপৰত আলোকপাত কৰা হৈছে, য’ত বিশ্বায়নৰ ঠাইত ভূ-অৰ্থনৈতিক খণ্ডিতকৰণে স্থান লাভ কৰিছে। সমীক্ষাটোৱে ‘ভূ-অৰ্থনৈতিক খণ্ডিতকৰণ’ক বিশ্ব অৰ্থনৈতিক সংহতিৰ নীতি-চালিত বিপৰীতমুখীতা বুলি বৰ্ণনা কৰিছে, যিটো প্ৰায়ে কৌশলগত কাৰকৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয়। এই পৰিৱৰ্তনে বাণিজ্য, মূলধন, আৰু প্ৰব্ৰজনৰ প্ৰবাহকে ধৰি বিভিন্ন চেনেলক প্ৰভাৱিত কৰে, যিয়ে অৰ্থনৈতিক পুনৰ সংহতি আৰু সমন্বয়ৰ আৰম্ভণিৰ সংকেত দিয়ে।

শীতল যুদ্ধৰ যুগৰ কথা মনত পেলোৱা পৰিস্থিতিত দেশসমূহ আকৌ এবাৰ দুটা সুকীয়া গোটত বিভক্ত হৈছে, এতিয়া ‘ফ্ৰেণ্ড-শ্ব’ৰিং’ৰ দৰে শব্দই বিশ্ব নীতি নিৰ্ধাৰণত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছে। বছৰ বছৰ ধৰি বাণিজ্য, প্ৰযুক্তিৰ মানদণ্ড আৰু নিৰাপত্তাৰ ওপৰত উত্তেজনা বৃদ্ধি পাই আহিছে, যাৰ ফলত বৰ্তমানৰ বিশ্ব অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থাৰ ওপৰত বৃদ্ধি আৰু আস্থাক ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছে। ফলস্বৰূপে, পশ্চিমীয়া ৰাষ্ট্ৰসমূহে নিৰ্গমনৰ ক্ষেত্ৰত ‘এক আকাৰৰ সকলোৰে বাবে’ পদ্ধতি জাপি দিয়াৰ লগতে সামাজিক আৰু শ্ৰমৰ মানদণ্ডৰ প্ৰত্যক্ষ ফলস্বৰূপে অৰ্থনৈতিক, সামাজিক আৰু সাংস্কৃতিক বিভাজনৰ সৃষ্টি হৈছে। এই পৰিৱৰ্তনসমূহে বিশ্বৰ বৃদ্ধিৰ ওপৰত গভীৰ প্ৰভাৱ পেলায়।

বিশ্ব বাণিজ্য সংস্থাই বিশ্ব বাণিজ্যৰ সঞ্চালক প্ৰধানৰ বাৰ্ষিক আভাসত প্ৰকাশ কৰা তথ্য অনুসৰি ২০২৩ চনৰ অক্টোবৰৰ মাজভাগৰ পৰা অক্টোবৰৰ মাজভাগৰ ভিতৰত বিশ্ব ব্যৱসায় সংস্থাৰ সদস্য দেশসমূহে বাণিজ্য নিষেধাজ্ঞামূলক ব্যৱস্থাসমূহৰ কভাৰেজ যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে ২০২৪ চনৰ পূৰ্বৰ বাণিজ্য নিৰীক্ষণ প্ৰতিবেদনৰ তুলনাত ২০২৩ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত ১৬৯টা নতুন বাণিজ্য নিষেধাজ্ঞামূলক ব্যৱস্থা এই সময়ছোৱাত প্ৰৱৰ্তিত ৮৮৭.৭ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ বাণিজ্য সামৰি লোৱা হৈছে, যিটো পূৰ্বৰ বছৰৰ নিষেধাজ্ঞাৰ ফলত প্ৰভাৱিত হোৱা ৩৩৭.১ বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰৰ বাণিজ্যতকৈ ডেৰ ট্ৰিলিয়ন ডলাৰ বেছি।

চিত্ৰ ১: নতুন আমদানি নিষিদ্ধ ব্যৱস্থাৰ বাণিজ্যিক কভাৰেজ (বিলিয়ন মাৰ্কিন ডলাৰ, সামগ্ৰিক নহয়)

বাণিজ্য আৰু বিনিয়োগৰ নিষেধাজ্ঞাৰ দ্ৰুত বৃদ্ধিৰ লগে লগে বিশ্ব অৰ্থনৈতিক সংযোগৰ মৌলিক পৰিৱৰ্তন ঘটিছে। ২০২০ চনৰ পৰা ২০২৪ চনৰ ভিতৰত বিশ্বজুৰি বাণিজ্য আৰু বিনিয়োগৰ সৈতে জড়িত ২৪,০০০ৰো অধিক নতুন নিষেধাজ্ঞা কাৰ্যকৰী কৰা হৈছে। বিশ্বৰ গাঁথনিগত শক্তিসমূহত এই পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰভাৱ বিশ্ব বাণিজ্য বৃদ্ধিৰ যথেষ্ট মন্থৰতাত স্পষ্ট হৈ পৰিছে, বিশ্ব অৰ্থনীতিত ধৰ্মনিৰপেক্ষ স্থবিৰতাৰ লক্ষণসমূহ উদয় হৈছে।

চিত্ৰ ২: বাণিজ্য আৰু বিনিয়োগৰ নিষেধাজ্ঞাৰ প্ৰসাৰ

আই এম এফে লক্ষ্য কৰিছে যে শীতল যুদ্ধৰ যুগৰ তুলনাত আজি বাণিজ্যৰ খণ্ডিতকৰণ বহু বেছি খৰচী, কিয়নো সেই সময়ত সামগ্ৰীৰ ব্যৱসায় আৰু জিডিপিৰ অনুপাত ১৬%ৰ পৰা আজি ৪৫%লৈ বৃদ্ধি পাইছে। বাণিজ্য হ্ৰাস পালে জ্ঞানৰ প্ৰসাৰ কম হয়, যিটো সীমা অতিক্ৰম কৰি প্ৰত্যক্ষ বিনিয়োগৰ খণ্ডিতকৰণৰ ফলত আৰু অধিক বাধাৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।

ভূ-অৰ্থনৈতিক খণ্ডিতকৰণৰ (জিইএফ) প্ৰভাৱ বিশ্বৰ প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ প্ৰবাহত স্পষ্ট হৈ পৰিছে, যিটো ভূ-ৰাজনৈতিকভাৱে সংযুক্ত দেশসমূহৰ মাজত বিশেষকৈ কৌশলগত খণ্ডসমূহত ক্ৰমান্বয়ে কেন্দ্ৰীভূত হৈ পৰিছে। প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ এই পৰিৱৰ্তনে বহু উদীয়মান বজাৰ আৰু উন্নয়নশীল অৰ্থনীতিৰ দুৰ্বলতা বৃদ্ধি কৰে। ফ্ৰেণ্ড-শ্ব’ৰিং আৰু ৰি-শ্ব’ৰিঙৰ বাবে প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ স্থানান্তৰৰ ফলত হোৱা উৎপাদনৰ লোকচান এই অৰ্থনীতিসমূহৰ বাবে বিশেষভাৱে ভয়াৱহ, কিয়নো তেওঁলোকে উন্নত অৰ্থনীতিসমূহৰ পৰা ক্ৰমাৎ বৃদ্ধি পোৱা বাধাৰ সন্মুখীন হয়, যিবোৰ তেওঁলোকৰ প্ৰত্যক্ষ বিদেশী বিনিয়োগৰ প্ৰধান উৎস।

অৰ্থনৈতিক জৰীপে বিশ্বৰ উৎপাদন আৰু শক্তি পৰিৱৰ্তন পৰিৱেশ তন্ত্ৰ দুয়োটাতে চীনৰ এক প্ৰভাৱশালী শক্তি হিচাপে উত্থানক উজ্জ্বল কৰি তুলিছে। নিজৰ প্ৰতিযোগিতামূলক ক্ষমতা আৰু অৰ্থনৈতিক নীতিৰ সহায় লৈ চীনে বিশ্বৰ যোগান শৃংখলৰ বাবে অপৰিহাৰ্য জটিল সম্পদসমূহৰ কৌশলগত প্ৰৱেশ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ নিশ্চিত কৰিছে। ইউনিড’ৰ মতে, আমেৰিকা আৰু ইয়াৰ মিত্ৰ দেশসমূহৰ সংযুক্ত উৎপাদনক প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰি বা অতিক্ৰম কৰি বিশ্বৰ ৪৫% উৎপাদন চীনে লাভ কৰিব বুলি আশা কৰা হৈছে। এই সমীক্ষাটোৱে শক্তি পৰিৱৰ্তন প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত চীনৰ নেতৃত্বৰ ওপৰতো গুৰুত্ব আৰোপ কৰিছে। দেশখনে পলিচিলিকন, ইংগট, ৱেফাৰ, চেল, আৰু মডিউলকে ধৰি সকলো উৎপাদন পৰ্যায়তে সৌৰ পেনেলৰ বিশ্বব্যাপী বজাৰৰ ৮০% তকৈ অধিক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। ইয়াৰ উপৰিও চীনে বিশ্বৰ প্ৰায় ৮০% বেটাৰী নিৰ্মাণ ক্ষমতাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে, যিটো শক্তি পৰিৱৰ্তনৰ বাবে অতি প্ৰয়োজনীয়, আৰু বিশ্বৰ প্ৰায় ৬০% স্থাপন কৰা বতাহৰ ক্ষমতা যোগান ধৰে।

বিশ্ব অৰ্থনীতি এক জটিল টাৰ্নিং পইণ্টত উপনীত হৈছে, য’ত দীৰ্ঘদিনীয়া নীতি আৰু পদ্ধতিসমূহৰ পুনৰ মূল্যায়ন কৰা হৈছে আৰু কিছুমান ক্ষেত্ৰত কম প্ৰাসংগিক হৈ পৰিছে। ফলত বহু দেশে নিজকে অভ্যস্ত হোৱাৰ পৰা যথেষ্ট পৃথক পৰিৱেশত কাম কৰি থকা দেখা পায়, পৰম্পৰাগত নিয়মৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন হয় আৰু ইয়াৰ ঠাইত কি উদ্ভৱ হ’ব সেই সম্পৰ্কে অনিশ্চয়তা।

নতুন আৰু উদীয়মান বিশ্ব বাস্তৱতাৰ পোহৰত ভাৰতৰ বাবে আগবাঢ়ি যোৱাৰ পথ হ’ল ইয়াৰ আভ্যন্তৰীণ ইঞ্জিন আৰু ঘৰুৱা বৃদ্ধিৰ লিভাৰসমূহ শক্তিশালী কৰা, এক কেন্দ্ৰীয় উপাদানৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা: ব্যক্তি আৰু সংস্থাসমূহৰ বৈধ অৰ্থনৈতিক কাৰ্য্যকলাপত জড়িত হোৱাৰ অৰ্থনৈতিক স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা। পদ্ধতিগত নিয়ন্ত্ৰণমুক্তকৰণৰ জৰিয়তে এই কাম সম্ভৱ হ’ব পাৰে।

****

NB/SK/AN