કેન્દ્રીય આરોગ્ય સચિવ શ્રી અપૂર્વ ચંદ્રાએ આજે અહીં "હેલ્થ ડાયનેમિક્સ ઓફ ઇન્ડિયા (ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એન્ડ હ્યુમન રિસોર્સિસ) 2022-23"નું વિમોચન કર્યું હતું, જે અગાઉ "રૂરલ હેલ્થ સ્ટેટિસ્ટિક્સ" તરીકે ઓળખાતું વાર્ષિક પ્રકાશન હતું. આ દસ્તાવેજ 1992થી પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે.

દસ્તાવેજને રાષ્ટ્રીય સ્વાસ્થ્ય અભિયાન (એનએચએમ)નાં વિવિધ પાસાંઓ પર વિશ્વસનીય અને અધિકૃત માહિતીનાં સ્રોત તરીકે પ્રકાશિત કરતાં શ્રી અપૂર્વ ચંદ્રાએ જણાવ્યું હતું કે, "વાર્ષિક પ્રકાશન એનએચએમની અંદર માનવશક્તિ અને માળખાગત સુવિધા પર અતિ આવશ્યક માહિતી પ્રદાન કરતો મૂલ્યવાન દસ્તાવેજ છે, જે નીતિ નિર્માણ, પ્રક્રિયાઓમાં સુધારો અને સમસ્યાનું સમાધાન કરવામાં મદદરૂપ થાય છે." તેમણે ઉમેર્યું કે, આ દસ્તાવેજ માનવશક્તિ અને માળખાગત સુવિધાઓની ઉપલબ્ધતા અને ખામીઓ અંગે રાજ્યોમાં ક્રોસ વિશ્લેષણ આપે છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, આ ડેટા રાજ્યોની જરૂરિયાતો, તેમની પ્રાથમિકતા ધરાવતાં ક્ષેત્રોને સમજવામાં તથા નીતિઓ ઘડવામાં તથા લક્ષિત અભિયાનો ઘડવામાં અત્યંત મદદરૂપ થાય છે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે, આરોગ્યના આંકડાઓ વિવિધ માપદંડો પર રાજ્યોની કામગીરીમાં સરખામણી કરવામાં પણ મદદરૂપ થાય છે.

કેન્દ્રીય આરોગ્ય સચિવે "આરોગ્ય વ્યવસ્થાપન માહિતી પ્રણાલી (એચએમઆઈએસ) પોર્ટલને રિપ્રોડક્ટિવ એન્ડ ચાઇલ્ડ હેલ્થ (આરસીએચ) અને મંત્રાલયના અન્ય પોર્ટલો સાથે સંકલિત કરવાની જરૂરિયાત પર પણ ધ્યાન દોર્યું હતું, જેથી આરોગ્ય કર્મચારીઓના કામનું ભારણ ઘટાડી શકાય અને ડેટા સમયસર અપલોડ કરવામાં આવે અને કાળજીપૂર્વક વિશ્લેષણ કરવામાં આવે તે સુનિશ્ચિત કરી શકાય."

પાર્શ્વભાગ:

1992થી, પ્રકાશન દ્વારા આરોગ્ય માળખાગત સુવિધાઓ અને માનવ સંસાધનો પર વિગતવાર વાર્ષિક ડેટા પૂરા પાડવામાં આવ્યા છે, જેમાં દર વર્ષે 31 માર્ચ સુધીના અપડેટ્સ આપવામાં આવ્યા છે. આરોગ્ય ક્ષેત્રના હિસ્સેદારો માટે આ ડેટા નિર્ણાયક છે, કારણ કે તે દેશભરમાં આરોગ્ય માળખાના અસરકારક આયોજન, દેખરેખ અને સંચાલનને ટેકો આપે છે. હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને માનવ સંસાધનોની વર્તમાન સ્થિતિનો સ્પષ્ટ સ્નેપશોટ પૂરો પાડીને, પ્રકાશન ગ્રામીણ, શહેરી અને આદિજાતિ વિસ્તારો સહિત વિવિધ વિસ્તારોમાં ખામીઓને ઓળખવા અને જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે એક પાયાના સાધન તરીકે સેવા આપે છે.

તે બે ભાગમાં રચાયેલું છે:

ભાગ 1 સ્પષ્ટતા માટે નકશા અને ચાર્ટ જેવા વિઝ્યુઅલ એઇડ્સનો ઉપયોગ કરીને રાજ્ય અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની પ્રોફાઇલ્સ સાથે ભારતની હેલ્થકેર સિસ્ટમનો એકંદર દૃષ્ટિકોણ પ્રસ્તુત કરે છે.

ભાગ 2 ને નવ વિભાગમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યો છે, જે આરોગ્ય સુવિધાઓ, માનવશક્તિ અને વસ્તી વિષયક સૂચકાંકો પર ઊંડાણપૂર્વકની માહિતી પ્રદાન કરે છે.

પ્રકાશનમાં સમાવિષ્ટ માહિતી નીતિ ઘડવૈયાઓ, આરોગ્ય વહીવટકર્તાઓ અને આયોજકોને આરોગ્ય સુવિધાઓ અને માનવ સંસાધનોના વિતરણ અને પર્યાપ્તતાનું મૂલ્યાંકન કરવા સક્ષમ બનાવે છે. તે આરોગ્ય સેવા વિતરણને ઓપ્ટિમાઇઝ કરવા અને સંસાધનોને અસરકારક રીતે ફાળવવા માટે લક્ષિત વ્યૂહરચના બનાવવામાં મદદ કરે છે. વધુમાં, ડેટા વિવિધ પ્રદેશોની જરૂરિયાતોને સમજવા માટે વિઝન ડોક્યુમેન્ટ તરીકે કામ કરે છે, જે આરોગ્ય સેવાઓના વધુ સમાન વિતરણની સુવિધા આપે છે.

એકંદરે, આરોગ્ય માળખાગત વિકાસ તમામ વસ્તી જૂથોની વિશિષ્ટ જરૂરિયાતો સાથે સુસંગત છે તેની ખાતરી કરવા માટે પ્રકાશન આવશ્યક સંસાધન સામગ્રી છે, જે આખરે દેશભરમાં વધુ સ્થિતિસ્થાપક અને પ્રતિભાવશીલ હેલ્થકેર સિસ્ટમમાં ફાળો આપે છે.

31 માર્ચ, 2023 સુધીમાં, દેશમાં કુલ 1,69,615 પેટા-કેન્દ્રો (એસસી), 31,882 પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રો (પીએચસી), 6,359 સામુદાયિક આરોગ્ય કેન્દ્રો (સીએચસી), 1,340 પેટા-વિભાગીય / જિલ્લા હોસ્પિટલો (એસડીએચ), 714 જિલ્લા હોસ્પિટલો (ડીએચ) અને ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારોમાં સેવા આપતી 362 મેડિકલ કોલેજો (એમસી) છે.

આ હેલ્થકેર ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને એસસીમાં 2,39,911 હેલ્થ વર્કર (પુરુષ + ફિમેલ), પીએચસીમાં 40,583 ડોક્ટર્સ/મેડિકલ ઓફિસર્સ, સીએચસીમાં 26,280 સ્પેશ્યાલિસ્ટ્સ અને મેડિકલ ઓફિસર્સ અને એસડીએચ અને ડીએચમાં 45,027 ડોક્ટર્સ અને સ્પેશિયાલિસ્ટ્સ અને એસડીએચ અને ડીએચમાં 45,027 ડોક્ટર્સ અને સ્પેશિયાલિસ્ટ્સ સપોર્ટ કરે છે. આ ઉપરાંત, પીએચસીમાં 47,932 સ્ટાફ નર્સ, સીએચસીમાં 51,059 નર્સિંગ સ્ટાફ અને દેશભરમાં 1,35,793 પેરામેડિકલ સ્ટાફ છે.

"હેલ્થ ડાયનેમિક્સ ઓફ ઇન્ડિયા (ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એન્ડ હ્યુમન રિસોર્સિસ) 2022-23" પ્રકાશનને આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલયની વેબસાઇટ પર ડોક્યુમેન્ટ્સ સેક્શન હેઠળ લિંક: https://mohfw.gov.in/ ઉપયોગ કરીને એક્સેસ કરી શકાય છે.  

પ્રકાશનની મુખ્ય વિશેષતાઓમાં નીચેની બાબતોનો સમાવેશ થાય છેઃ

1. તુલનાત્મક વિશ્લેષણ: 2005 અને 2023ની વચ્ચે અને 2022થી 2023 દરમિયાન આરોગ્ય માળખાગત સુવિધાઓ અને માનવશક્તિની તુલના પૂરી પાડે છે, જે પ્રગતિ અને અંતરને પ્રકાશિત કરે છે.
2. જિલ્લાવાર માહિતી: પેટા-કેન્દ્રો (એસસી), પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્રો (પીએચસી), સામુદાયિક આરોગ્ય કેન્દ્રો (સીએચસી), પેટા-જિલ્લા હોસ્પિટલો (એસડીએચ), જિલ્લા હોસ્પિટલો (ડીએચ) અને મેડિકલ કોલેજો સહિત આરોગ્ય સુવિધાઓની જિલ્લા-સ્તરની વિગતો પ્રદાન કરે છે.
3. ગ્રામીણ, શહેરી અને આદિજાતિ કેન્દ્રિતતાઃ ગ્રામીણ, શહેરી અને આદિજાતિ વિસ્તારોમાં આંતરમાળખા અને માનવશક્તિની વિગતો આપે છે, જે નીતિ આયોજન માટે લક્ષિત આંતરદૃષ્ટિ પૂરી પાડે છે.
4. રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોનું વર્ગીકરણઃ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને ચાવીરૂપ હેલ્થકેર પર્ફોર્મન્સ મેટ્રિક્સના આધારે વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે, જે લક્ષિત હસ્તક્ષેપોમાં મદદરૂપ થાય છે.
5. વપરાશકર્તા-મૈત્રીપૂર્ણ હાઇલાઇટ્સ: ઝડપી સંદર્ભ માટે શરૂઆતમાં ચાવીરૂપ તારણોનો સારાંશ આપવામાં આવ્યો છે.
6. હિતધારકો માટે માર્ગદર્શનઃ માળખાગત સુવિધાઓ અને માનવ સંસાધનોમાં રહેલી ખામીઓ અને ખામીઓને ઓળખીને હેલ્થકેર પ્લાનિંગ અને મેનેજમેન્ટ માટે મહત્ત્વપૂર્ણ સાધન તરીકે કામ કરે છે.

શ્રીમતી આરાધના પટનાયક, અધિક સચિવ અને મિશન ડિરેક્ટર (એનએચએમ), આરોગ્ય મંત્રાલય અને કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રાલયના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ આ કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.

AP/GP/JD