"છેલ્લા ત્રણ દાયકાની ચડતી-પડતીને કારણે સેવાક્ષેત્ર ભારતના આર્થિક વિકાસના મુખ્ય કેન્દ્ર તરીકે ઊભું રહ્યું હતું. નીતિ અને પ્રક્રિયાગત સુધારાઓ, ભૌતિક માળખાગત સુવિધાઓ અને લોજિસ્ટિક્સ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની સહાયથી, તમામ નોંધપાત્ર વ્યવસાય, વ્યક્તિગત, નાણાકીય અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર-આધારિત સેવાઓ રોગચાળામાંથી મજબૂત રીતે ઉભરી આવી છે ... જો કે, આ પરિવર્તન ઓનલાઇન પેમેન્ટ, ઇ-કોમર્સ અને મનોરંજન પ્લેટફોર્મ જેવી ડિજિટલ સેવાઓ તરફના ઝડપી વલણમાં તેમજ અન્ય ઉત્પાદક પ્રવૃત્તિઓમાં ઇનપુટ તરીકે હાઇ-ટેક સેવાઓની માંગમાં વધારામાં રહેલું છે." કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના મંત્રી શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણે આજે સંસદમાં રજૂ કરેલા આર્થિક સર્વેક્ષણ 2023-2024માં આ વાત પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો.

ભારતના વિકાસમાં સેવા ક્ષેત્રનો નોંધપાત્ર ફાળો છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2024 માં અર્થતંત્રના કુલ કદમાં આશરે 55 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, એમ આર્થિક સર્વેક્ષણમાં જણાવાયું છે. નોંધપાત્ર સ્થાનિક માંગ, ઝડપી શહેરીકરણ, ઇ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મનું વિસ્તરણ, લોજિસ્ટિક્સ, ડિજિટલ સંબંધિત સેવાઓ માટે ઊંચી જરૂરિયાતો પેદા કરવી એ મહત્વપૂર્ણ પરિબળો છે જેણે સેવાઓની સ્થાનિક માંગને નિર્ધારિત કરી છે. આર્થિક સર્વેક્ષણમાં વધુમાં જણાવાયું છે કે, સરકારે સક્ષમ વાતાવરણ ઊભું કરીને, રોકાણને પ્રોત્સાહન આપીને, કૌશલ્ય વધારવા અને બજારની સુલભતા સુલભ કરીને ભારતની સેવાઓની વૃદ્ધિ અને સ્પર્ધાત્મકતાને પ્રોત્સાહન આપવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે.

સેવા ક્ષેત્રમાં ગ્રોસ વેલ્યુ એડેડ (જીવીએ)

એકંદર જીવીએમાં સેવા ક્ષેત્રના યોગદાનમાં છેલ્લા દાયકામાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે. વૈશ્વિક સ્તરે, ભારતના સેવા ક્ષેત્રમાં 6 ટકાથી વધુની વાસ્તવિક વૃદ્ધિ જોવા મળી છે અને 2022માં વિશ્વની વાણિજ્યિક સેવાઓની નિકાસમાં સેવાઓની નિકાસનો હિસ્સો 4.4 ટકા હતો.

કોવિડ પહેલાના એક દાયકા સુધી, સેવા ક્ષેત્રનો વાસ્તવિક વિકાસ દર સતત એકંદરે આર્થિક વિકાસને વટાવી ગયો હતો. કોવિડ પછી, સેવા ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ, બિન-સંપર્ક સઘન સેવાઓ, મુખ્યત્વે નાણાકીય, માહિતી ટેકનોલોજી અને વ્યાવસાયિક સેવાઓ દ્વારા પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી હતી, જેણે નાણાકીય વર્ષ 23 અને નાણાકીય વર્ષ 24માં એકંદર જીવીએ વૃદ્ધિને પાછળ છોડી દીધી હતી, અને અર્થતંત્રના ઉપરના માર્ગને આગળ વધારવામાં તેની ભૂમિકાને ફરીથી દાવો કર્યો હતો.

સર્વેમાં વધુમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે પ્રોવિઝનલ એસ્ટિમેટ મુજબ નાણાકીય વર્ષ 2024માં સર્વિસ સેક્ટરમાં 7.6 ટકાનો વધારો થવાનો અંદાજ છે. નાણાકીય વર્ષ 24 માં ગ્રોસ જીએસટી કલેક્શન ₹20.18 લાખ કરોડ પર પહોંચ્યું હતું, જે અગાઉના વર્ષની સરખામણીએ 11.7 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે, જે મજબૂત સ્થાનિક વેપાર પ્રવૃત્તિને સૂચવે છે.

પરચેઝિંગ મેનેજર્સ ઇન્ડેક્સ (PMI)- સેવાઓ

દેશમાં સેવા ક્ષેત્રમાં વ્યવસાયિક પ્રવૃત્તિ રોગચાળા અને વિશ્વભરમાં અન્ય વિક્ષેપોના અવરોધોને પાર કરી ગઈ છે. માર્ચ 2024માં, સેવાઓ પીએમઆઈ વધીને 61.2 થઈ ગઈ હતી, જે લગભગ 14 વર્ષમાં આ ક્ષેત્રના સૌથી નોંધપાત્ર વેચાણ અને વ્યવસાયિક પ્રવૃત્તિ વિસ્તરણમાંનું એક છે. ચાર્ટ XI.6 (નીચે) પરથી જોઈ શકાય છે તેમ, સેવાઓ પીએમઆઈ ઓગસ્ટ 2021થી 50થી ઉપર રહી છે, જે છેલ્લા 35 મહિનાથી સતત વિસ્તરણ સૂચવે છે.

સેવા ક્ષેત્રમાં વેપાર

રોગચાળા પછી, સેવાઓની નિકાસે સતત વેગ જાળવ્યો છે અને નાણાકીય વર્ષ 24 માં ભારતની કુલ નિકાસમાં 44 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, એમ સર્વેએ નોંધ્યું છે. સેવાઓની નિકાસમાં ભારત પાંચમા ક્રમે છે, જ્યારે અન્ય દેશોમાં યુરોપિયન યુનિયન (યુરોપિયન યુનિયનની અંદર વેપારને બાદ કરતાં), યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, યુનાઇટેડ કિંગડમ અને ચીનનો સમાવેશ થાય છે.

બહુરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ દ્વારા ગ્લોબલ કેપેબિલિટી સેન્ટર્સ (જીસીસી)ના પસંદગીના સ્થળ તરીકે ભારતની વધતી જતી પ્રતિષ્ઠાએ સોફ્ટવેર અને બિઝનેસ સર્વિસીસની નિકાસમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે. વૈશ્વિક સ્તરે ડિજિટલી ડિલિવરી સેવાઓની નિકાસમાં ભારતનો હિસ્સો 2023માં વધીને 6.0 ટકા થયો છે જે 2019માં 4.4 ટકા હતો. સેવાઓની નિકાસમાં આ વધારો, આયાતમાં ઘટાડા સાથે, નાણાકીય વર્ષ 2024 દરમિયાન YOY ધોરણે ચોખ્ખી સેવાઓની આવકમાં વધારો થયો હતો, જેણે ભારતની ચાલુ ખાતાની ખાધને ઘટાડવામાં મદદ કરી હતી.

સેવા ક્ષેત્રની પ્રવૃત્તિ માટે નાણાકીય સ્ત્રોત

સેવા ક્ષેત્ર તેની નાણાકીય જરૂરિયાતોને સ્થાનિક સ્તરે પૂર્ણ કરે છે

1. સ્થાનિક બેંકો અને મૂડી બજારોમાંથી ધિરાણ: નાણાકીય વર્ષ 2024માં સેવા ક્ષેત્રમાં ધિરાણ પ્રવાહની વૃદ્ધિ જોવા મળી હતી, જેમાં વર્ષ પ્રતિ વર્ષ વૃદ્ધિ દર એપ્રિલ 2023થી દર મહિને 20 ટકાના આંકને વટાવી ગયો છે.

2. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રત્યક્ષ વિદેશી રોકાણ (એફડીઆઇ) અને બાહ્ય વાણિજ્યિક ઋણ (ઇસીબી) મારફતે: નાણાકીય વર્ષ 2024માં કુલ બાહ્ય વાણિજ્યિક ધિરાણ (ઇસીબી) પ્રવાહમાં સેવા ક્ષેત્રનો હિસ્સો 53 ટકા હતો. નાણાકીય વર્ષ 2024 માં આ ક્ષેત્રને 14.9 અબજ ડોલરનો ઇનફ્લો મળ્યો હતો, જેના કારણે 58.3 ટકાની યોવાય વૃદ્ધિ નોંધાઈ હતી.

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com