યુનિસેફના તાજેતરના અહેવાલ મુજબ, કેટલાક મીડિયા અહેવાલોમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે અન્ય દેશોની તુલનામાં, ભારતમાં 'ઝીરો ડોઝ બાળકો' - એવા બાળકો કે જેમણે કોઈ રસી લીધી ન હતી, તેમની સંખ્યા વધુ છે. આ અહેવાલો દેશના રસીકરણ ડેટાનું અપૂર્ણ ચિત્ર રજૂ કરે છે, કારણ કે તે વસ્તીના આધાર અને સરખામણીએ દેશોના રસીકરણના કવરેજમાં પરિબળ નથી.

સરકારના રસીકરણના પ્રયાસોની સચોટ અને સંપૂર્ણ કથાનો અંદાજ સંબંધિત ડેટા અને પ્રોગ્રામમેટિક હસ્તક્ષેપોની વિસ્તૃત સમજણ દ્વારા લગાવી શકાય છે.

ગ્રાફ 1 વાદળી રેખામાં બતાવે છે કે ભારતમાં તમામ એન્ટિજેન્સ માટે ટકાવારી કવરેજ  વૈશ્વિક સરેરાશ કરતા વધારે છે. ભારતમાં, મોટાભાગના એન્ટિજેન્સમાં, કવરેજ 90% કરતા વધુ છે, જે અન્ય ઉચ્ચ-આવક ધરાવતા દેશો જેમ કે, ન્યુઝીલેન્ડ (ડીટીપી -1 93%), જર્મની અને ફિનલેન્ડ (DPT-3 91%), સ્વીડન (એમસીવી -1 93%), લક્ઝમબર્ગ (એમસીવી -2 90%), આયર્લેન્ડ (પીસીવી -3 83%), યુનાઇટેડ કિંગડમ ઓફ ગ્રેટ બ્રિટન અને ઉત્તરી આયર્લૅન્ડ (રોટાસી 90%) ની સમકક્ષ છે.

• ભારતના 83 ટકાના કવરેજની તુલના ન્યુમોકોકલ કોન્જુગેટ વેક્સિન (પીસીવી) સાથે કરવામાં આવે, જે સૌથી નીચલા કૌંસમાં આવે છે, તો પણ તે વૈશ્વિક 65 ટકાના આંકડાકરતા ઘણું વધારે છે.

આલેખ 1: ભારત અને વૈશ્વિક કવરેજ વચ્ચે એન્ટિજેન મુજબની તુલના (%)

(વુનીક 2023)

 ગ્રાફ 2માં ભારતના ડીટીપી -1 (પેન્ટા -1) અને ડીટીપી -3 (પેન્ટા -3) કવરેજની તુલના અન્ય દેશો સાથે કરવામાં આવી છે, જેમાં શૂન્ય ડોઝ અને ઓછી રસીવાળા બાળકોનો ભાર વધારે છે. આલેખ સૂચવે છે કે ભારતમાં તેની મોટી વસ્તી સાથે સૌથી વધુ રસી લીધેલા બાળકો છે. ગ્રાફની તુલનામાં ભારતનું લક્ષ્ય સમૂહ અન્ય નવ દેશો કરતા ૩ ગણાથી વધુ છે. તુલનાત્મક દેશોમાં, ભારત એકમાત્ર એવો દેશ છે જ્યાં ડીટીપી -1 (પેન્ટા -1) કવરેજ 90 ટકાથી વધુ છે અને ડ્રોપઆઉટ બાળકો એટલે કે, જેમને ડીટીપી (પેન્ટા) નો પ્રથમ પરંતુ ત્રીજો ડોઝ નહીં, તે 2% છે, જ્યારે અન્ય તુલનાત્મક દેશોમાં આ અંતર વધુ વ્યાપક છે. આ આંકડાઓ દેશમાં તેની વિશાળ સામાજિક-ભૌગોલિક વિવિધતાના વર્તુળમાં કેન્દ્રિત પ્રોગ્રામમેટિક હસ્તક્ષેપોનું સ્પષ્ટ પણે પ્રતિબિંબ પાડે છે.

આલેખ 2: ભારત અને અન્ય દેશો વચ્ચે ડીટીપી ધરાવતા રસી (%) (ડબલ્યુયુએનઆઇસી 2023) માટે શૂન્ય ડોઝવાળા બાળકોની ઊંચી સંખ્યા સાથે તુલના

ગ્રાફ 3 દર્શાવે છે કે ભારતમાં શૂન્ય ડોઝવાળા બાળકોની સંખ્યા દેશની કુલ વસ્તીના 0.11 ટકા છે.

આલેખ 3: કુલ વસ્તીની ટકાવારી તરીકે શૂન્ય ડોઝવાળા બાળકો

આ આંકડાઓ રાષ્ટ્રના રસીકરણ કાર્યક્રમનો વ્યાપ અને પહોંચ સતત વધારવાની સરકારની અતૂટ કટિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.  દેશનો સાર્વત્રિક રસીકરણ કાર્યક્રમ જાહેર આરોગ્યની સૌથી મોટી પહેલ છે, જેમાં 1.2 કરોડ રસીકરણ સત્રો દ્વારા વાર્ષિક 2.6 કરોડ બાળકો અને 2.9 કરોડ ગર્ભવતી મહિલાઓના વિશાળ સમૂહને લક્ષ્યમાં રાખવામાં આવ્યું છે. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 માટે સંપૂર્ણ રસીકરણ કવરેજ રાષ્ટ્રીય સ્તરે 93.23 ટકા છે. તમામ પાત્રતા ધરાવતા બાળકોને રસીથી અટકાવી શકાય તેવા રોગો સામે પહોંચવા અને રસી આપવાના સતત પ્રયાસો સાથે, દેશ અંડર-5 મૃત્યુ દર (યુ5એમઆર)માં નોંધપાત્ર ઘટાડો હાંસલ કરવા સક્ષમ બન્યો છે, જે વર્ષ 2014માં 1000 જીવિત જન્મદીઠ 45થી ઘટીને 1000 જીવિત જન્મદીઠ 32 થયો હતો (એસઆરએસ 2020). આ ઉપરાંત, ભારતે 2014 થી સંરક્ષણની વ્યાપકતા વધારવા માટે યુઆઈપી હેઠળ છ નવી રસીઓની રજૂઆત સાથે રસીની બાસ્કેટમાં વધારો કર્યો છે.

શૂન્ય ડોઝ સુધી પહોંચવા અને રસીકરણ હેઠળનાં બાળકો સુધી પહોંચવા માટે ભારતે રાજ્યોનાં સાથસહકાર સાથે મિશન ઇન્દ્રધનુષ અને સઘન મિશન ઇન્દ્રધનુષ અંતર્ગત પહેલોનો અમલ કર્યો છે. આના પરિણામે 2014-2023 ની વચ્ચે શૂન્ય ડોઝવાળા બાળકોની સંખ્યામાં 34 ટકાનો ઘટાડો થયો છે. વર્ષ 2014થી અત્યાર સુધીમાં મિશન ઇન્દ્રધનુષનાં 12 તબક્કાઓ તમામ જિલ્લાઓમાં હાથ ધરવામાં આવ્યાં છે, જેમાં તમામ તબક્કાઓમાં 5.46 કરોડ બાળકો અને 1.32 કરોડ ગર્ભવતી મહિલાઓનું રસીકરણ કરવામાં આવ્યું છે.

મોટાભાગના અન્ય દેશોની તુલનામાં ભારત યુઆઈપી હેઠળ ડબ્લ્યુએચઓની ભલામણ કરેલી મહત્તમ સંખ્યામાં રસી પ્રદાન કરે છે. ભારત માટે સરેરાશ કવરેજ 83.4 ટકા છે, જે વૈશ્વિક કવરેજના 10 ટકાથી વધુ છે. ઓપીવી અને આઇપીવીનાં ઉચ્ચ સ્તરનાં કવરેજ સાથે ભારતે વર્ષ 2011માં પોલિયોનો છેલ્લો કેસ પકડાયા પછી પોલિયોમુક્ત સ્થિતિનાં 13 વર્ષ સફળતાપૂર્વક જાળવી રાખ્યા છે.

93% ડીટીપી -1 (પેન્ટા -1) રસી પ્રથમ ડોઝ કવરેજ અને 93% મીઝલ્સ અને રૂબેલા રસી પ્રથમ ડોઝ કવરેજ સાથે, દેશમાં શૂન્ય-ડોઝ બાળકોને ઘટાડવા અને ઓરી અને રુબેલા નાબૂદી પ્રાપ્ત કરવા માટે અભિયાન છે. મીઝલ્સ અને રૂબેલા સામે લડવાના તેના અથાગ પ્રયત્નોને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારતને 6 માર્ચ, 2024ના રોજ અમેરિકાના વોશિંગ્ટન ડીસીમાં અમેરિકન રેડ ક્રોસ હેડક્વાર્ટર્સ ખાતે ધ મીઝલ્સ અને રુબેલા પાર્ટનરશિપ (અમેરિકન રેડ ક્રોસ, બીએમજીએફ, ગાવી, યુએસ સીડીસી, યુએનએફ, યુનિસેફ અને ડબ્લ્યુએચઓ) દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત મીઝલ્સ અને રુબેલા ચેમ્પિયન એવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યું હતું.

AP/GP/JD