"માનસિક સ્વાસ્થ્ય એ સાર્વત્રિક માનવ અધિકાર છે." કેન્દ્રીય આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રી ડૉ. મનસુખ માંડવિયાએ આજે અહીં વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ નિમિત્તે આયોજિત રાષ્ટ્રીય માનસિક સ્વાસ્થ્ય કોન્ક્લેવમાં આ વાત કહી હતી. તેમણે NIMHANS ખાતે નવી સુવિધાઓનું વર્ચ્યુઅલ રીતે ઉદ્ઘાટન કર્યું અને ટેલિ-માનસનો લોગો પણ લોન્ચ કર્યો. તેમની સાથે ડો.વી.કે. પોલ, સભ્ય (સદસ્ય), નીતિ આયોગ પણ જોડાયા હતા.

સભાને સંબોધતા ડૉ. માંડવિયાએ દેશના તમામ નાગરિકોને માનસિક સ્વાસ્થ્ય સંભાળના લાભો દૂરના વિસ્તારોમાં પહોંચે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે કામ કરવાના સંકલ્પની પ્રશંસા કરી હતી. પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના દૂરંદેશી નેતૃત્વની પ્રશંસા કરતાં, કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે “વર્ષ 2015-16માં પ્રકાશિત થયેલ રાષ્ટ્રીય માનસિક આરોગ્ય સર્વે એ એક અગ્રણી પહેલ હતી જેમાં પ્રકાશમાં આવ્યું કે 10 ટકા વસ્તી માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓથી પ્રભાવિત છે. જે અસરગ્રસ્ત લોકો, સમાજ અને અર્થવ્યવસ્થા પર પડેલા ભારે બોજને દર્શાવે છે.” કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે "માનસિક આરોગ્ય સંભાળમાં ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ એક બળ ગુણક છે.” નેશનલ ટેલી-મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ (ટેલિ-માનસ)નું ઉદાહરણ ટાંકીને તેમણે વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, ગત વર્ષે વિશ્વ માનસિક સ્વાસ્થ્ય દિવસ નિમિત્તે શરૂ કરાયેલી ટેલી માનસ સેવાએ અત્યાર સુધીમાં 3,50,000 થી વધુ લોકોને કાઉન્સેલિંગ કર્યું છે અને હાલમાં 44 ટેલી માનસ સેલ દ્વારા 2000 લોકોને કાઉન્સેલિંગ પૂરું પાડે છે. આ હેલ્પલાઈન પર દરરોજ 1000થી વધુ કોલ આવી રહ્યા છે.

કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રીએ ટેલી-માનસનો લોગો લોન્ચ કર્યો અને નેશનલ ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ મેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ ન્યુરો સાયન્સ, બેંગ્લોરમાં નવી સુવિધાઓનું ઉદ્ઘાટન કર્યું, જેમ કે પ્લેટિનમ જ્યુબિલી ઓડિટોરિયમ અને શૈક્ષણિક સુવિધા, નિમ્હાન્સ ખાતે નવા વહીવટી કાર્યાલય સંકુલ, મન અને દિમાગ માટે કેન્દ્ર.

કેન્દ્રીય આરોગ્ય મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે "આયુષ્માન ભારત આરોગ્ય અને સુખાકારી કેન્દ્રોએ માનસિક સ્વાસ્થ્ય, ન્યુરોલોજીકલ ડિસઓર્ડર અને પદાર્થના ઉપયોગની વિકૃતિઓ માટેની પ્રાથમિક સેવાઓ તરીકે પ્રાથમિક આરોગ્ય સેવાઓ સાથે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સેવાઓના એકીકરણની સુવિધા આપી છે. જિલ્લા કક્ષાની પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન જિલ્લા હોસ્પિટલમાં સ્થિત સમર્પિત જિલ્લા માનસિક સ્વાસ્થ્ય હસ્તક્ષેપ ટીમ દ્વારા કરવામાં આવે છે. વધુમાં, સામુદાયિક આરોગ્ય કેન્દ્ર અને પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર સ્તરે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ માટે OPD, કાઉન્સેલિંગ, સંભાળ અને તબીબી સહાય પૂરી પાડવામાં આવે છે. જેઓને દેશભરમાં સ્થિત 1.6 લાખ AB-HWC દ્વારા પ્રદાન કરવામાં આવી રહ્યા છે. પ્રધાનમંત્રી-જન આરોગ્ય યોજના હેઠળ માનસિક સ્વાસ્થ્યનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.”

ડૉ. માંડવિયાએ વધુમાં ઉમેર્યું હતું કે "માનસિક આરોગ્ય સંભાળની કવરેજ અને ઍક્સેસને સુધારવા માટે, તમામ 36 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 743 જિલ્લાઓમાં રાષ્ટ્રીય માનસિક સ્વાસ્થ્ય કાર્યક્રમ હેઠળ જિલ્લા સ્તરની પ્રવૃત્તિઓને સમર્થન આપવામાં આવ્યું છે." તેમણે હાઇલાઇટ કર્યું કે તૃતીય સ્તરે, દેશમાં કુલ 47 સરકારી માનસિક આરોગ્ય હોસ્પિટલો છે, જેમાં બેંગલુરુ, રાંચી અને તેજસપુરની ત્રણ કેન્દ્રીય માનસિક આરોગ્ય સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય ઘણી કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારની હોસ્પિટલોમાં મનોરોગ વિભાગ છે. આ ઉપરાંત, નવી સ્થપાયેલી ઓલ ઈન્ડિયા ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સ (AIIMS)માં મનોચિકિત્સા વિભાગની સ્થાપના કરવામાં આવી છે.

ડૉ. માંડવિયાએ રાજ્યોને તેમના પ્રદર્શન પર યાદ કર્યા, અને રાષ્ટ્રીય ટેલિ મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોગ્રામમાં સૌથી વધુ સંખ્યામાં કૉલ્સ પ્રાપ્ત કરવા બદલ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને સ્મૃતિચિહ્ન સાથે પ્રશંસાનું પ્રમાણપત્ર એનાયત કરવામાં આવ્યું. મોટા રાજ્યોની કેટેગરીમાં તમિલનાડુ, મહારાષ્ટ્ર અને ઉત્તર પ્રદેશને પ્રથમથી ત્રીજા સ્થાને રેન્કિંગ આપવામાં આવ્યું હતું. જ્યારે, તેલંગાણા, ઝારખંડ અને કેરળને નાના રાજ્યોની શ્રેણીમાં તેમના પ્રદર્શન માટે પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યા હતા. ઉત્તર પૂર્વ કેટેગરીના રાજ્યોમાં આસામ, મિઝોરમ અને મણિપુરને પુરસ્કારો મળ્યા અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની શ્રેણીમાં જમ્મુ અને કાશ્મીર, દિલ્હી અને દાદરા અને નગર હવેલી અને દમણ અને દીવને પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યા.

જાગરૂકતા વધારવા અને છેલ્લા માઈલ સુધી આરોગ્યસંભાળ સેવાઓની ડિલિવરી સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરકારની પ્રતિબદ્ધતા અને સંકલ્પ પર પ્રકાશ પાડતા, ડૉ. માંડવિયાએ જણાવ્યું હતું કે, “ટેલિ-માનસ ઉપરાંત, સરકારે રાષ્ટ્રીય બાળ હેઠળ બાળકો અને મહિલાઓના માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓના નિવારણ માટે ઘણા પગલાં લીધાં છે. આરોગ્ય કાર્યક્રમ, રાષ્ટ્રીય કિશોર આરોગ્ય કાર્યક્રમ અને આરસીએચ કાર્યક્રમો. જેમ જેમ આયુષ્ય સુધરે છે તેમ તેમ વૃદ્ધોનાં માનસિક આરોગ્ય પર પણ ધ્યાન આપવામાં આવે છે." તેમણે માદક દ્રવ્યોના વ્યસન અને કાર્યસ્થળના તાણને માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓમાં નોંધપાત્ર યોગદાન તરીકે દર્શાવીને તમામને ડિજિટલ ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરવા વિનંતી કરી જેથી આરોગ્ય સંભાળ દરેક સુધી પહોંચે.

માનસિક સ્વાસ્થ્યના મહત્વ અને અસર પર ભાર મૂકતા, ડૉ. પૉલે જણાવ્યું હતું કે "માનસિક સ્વાસ્થ્યની અદૃશ્યતા અમુક રીતે વ્યક્તિઓ, પરિવારો અને અન્ય લોકો સુધી પહોંચવાની આપણી ક્ષમતા સાથે સમાધાન કરે છે, પરંતુ તે જ સમયે આપણે એ ભૂલવું ન જોઈએ કે રાષ્ટ્રની ઉત્પાદકતા, સારી રીતે- સામાજિક સંતુલન પણ માનસિક અને આધ્યાત્મિક રીતે સારી લાગણી સાથે સંકળાયેલું છે. તેમણે ભાર મૂક્યો હતો કે "સમગ્ર સમાજનો અભિગમ, એટલે કે જન આંદોલન અભિગમ પીડિતોને મદદ કરવા અને તેમની સંભાળ પૂરી પાડવામાં ઘણો લાભ ઉમેરશે."

શ્રી રાજેશ અગ્રવાલ, સચિવ, વિકલાંગ વ્યક્તિઓના સશક્તીકરણ વિભાગ, શ્રી સંજય કુમાર, સચિવ, શાળા શિક્ષણ અને સાક્ષરતા વિભાગ, ડૉ. ભરત લાલ, સેક્રેટરી જનરલ, રાષ્ટ્રીય માનવ અધિકાર આયોગ, સુશ્રી એલ.એસ. ચાંગસેન, એએસ અને એમડી (એનએચએમ), આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલય, સુશ્રી ઇન્દ્રાણી કૌશલ, આરોગ્ય અને પરિવાર કલ્યાણ મંત્રાલયના આર્થિક સલાહકાર, ડૉ. બી.એન. ગંગાધર, નેશનલ મેડિકલ કાઉન્સિલના અધ્યક્ષ, ડૉ. પ્રતિમા મૂર્તિ, ડાયરેક્ટર, નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેન્ટલ હેલ્થ એન્ડ ન્યુરો સાયન્સ, લેફ્ટનન્ટ જનરલ દલજીત સિંઘ, AVSM, VSM, PHS, DGAFMS સહિત વિવિધ મહાનુભાવો આ કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાના ભારતના પ્રતિનિધિ ડૉ. રોડેરિકો એચ ઑફિન, ડૉ. સૌમ્યા સ્વામીનાથન, અધ્યક્ષ, એમએસ સ્વામીનાથન રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (MSSRF) અને ભૂતપૂર્વ મુખ્ય વૈજ્ઞાનિક, વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાએ વર્ચ્યુઅલ રીતે આ કાર્યક્રમમાં હાજરી આપી હતી.

CB/GP/JD