U Myntri Rangbah duh, u Narendra Modi u la ai jingkren ha ka jingialang jong ki Myntri ki ri G20 ba dei khmih ia ka Tnat ka koit ka khiah ha Gandhinagar, Gujarat lyngba ka video message.

Ha ka jingai jingkren ha ka jingialang, u Myntri Rangbah duh u la pdiang sngewbha ia ki heh ki hain na ka liang ki 2.1 million ngut ki doctor, 3.5 million ngut ki nurse, 1.3 million ngut ki paramedic, 1.6 million ngut ki pharmacist bad ki million ngut kiwei kiwei kiba don bynta ha ka kam ai jingsumar ha India.

Haba kren shaphang u kpa jong ka jaitbynriew, u Myntri Rangbah duh u la ong ba u Gandhiji u shim ia ka koit ka khiah kum ka bynta kaba kongsan bha ha kaba u la thoh kawei ka kot kaba kyrteng ka ‘Key to Health’ kaba iadei bad kane ka phang. U la ong ban long kiba koit ba khiah u briew u dei ban don ka jingsuk mynsiem ha ka jingmut jingpyrkhat bad ka met ka phad hapdeng ka jingryntih, kaba mut ba ka koit ka khiah kadei ka nongrim jong ka jingim.

U Myntri Rangbah duh u la pule ia ka Sanskrit ‘shloka’ kaba mut: ‘ka koit ka khiah kadei ka spah bad lah ban pyndep ia man ka kam lyngba ka met kaba koit ba khiah.’

U Myntri Rangbah duh u la ban ba ka khlam Covid-19 ka pynkynmaw ia ngi ba ka koit ka khiah kadei ka nongrim jong ki rai ba ngi shim. U la ong ba ka por ka la pyni ruh ia ngi ia ka jingkongsan ka jingiatreilang bad kiwei kiwei ki ri, la ka long ha ka jingpynpoi ia ki dawai bad ki dawai tika lane ka jingwanrah ia la ki jong ki briew sha la ri. 

Haba kren shaphang ka sienjam jong ka Sorkar India ban pynbiang dawai tika COVID-19 sha kiwei ki ri, u Myntri Rangbah duh u la ong ba hapoh ka sienjam Vaccine Maitri, ka India ka la pynpoi 300 million ki dose dawai tika sha palat 100 tylli ki ri, kynthup bun ki ri shaphang shathie.

Da kaba ong ba ka jingskhem jingmut ka dei ka jinghikai kaba kongsan tam kaba la mih na ka por jong ka khlam, u Myntri Rangbah duh u la ong ba ki kam ai jingsumar ha kylleng ka pyrthei ki dei ban long kiba skhem. Ngi dei ban long kiba la khreh ban iada, bad ban iakhun ia ki jingjia ban wan ba iadei bad ka koit ka khiah. Kane kalong kongsan ha kane ka pyrthei mynta kaba bun ki jingiadei. Kumba ngi la iohi ha ka por jong ka khlam, ki jingeh ba iadei bad ka koit ka khiah ha kawei ka bynta jong ka pyrthei ka lah ban ktah ia baroh ha kiwei ki bynta jong ka pyrthei tang hapoh ka por ba lyngkot.

“Ha India, ngi bud ia ka rukom treikam kaba kynthup lang ia baroh,” la ong u Myntri Rangbah duh. U la ong ngi la pyniar ia ki jingdon jingem ba iadei bad ka koit ka khiah, kyntiew ia ki rukom ai dawai tynrai, bad pynioh ki lad jingsumar ba jemdor ia baroh. Ka jingrakhe ha kylleng ka pyrthei ia ka International Day of Yoga kadei ka dak jong ka jingkwah ki briew baroh ia ka koit ka khiah. Mynta u snem, 2023 la ithuh kum ka International Year of Millets. Ki krai lane ‘shri anna’ kumba ju tip ha India, ki don shibun ki jingmyntoi ba iadei bad ka koit ka khiah.

U Myntri Rangbah duh u la ong ngi ngeit ba ka koit ka khiah bad ka bha ka miat ka lah ban kyntiew ia ka bor jong baroh. Ka jingplie ia ka WHO Global Centre for Traditional Medicine ha Jamnagar, Gujarat kalong ka sienjam kaba kongsan ha kane ka bynta. Bad, ka jingpynlong ia ka WHO Global Summit halor ki dawai tynrai ryngkat bad ka jingialang ki Myntri ki ri G20 ba dei khmih ia ka koit ka khiah kan pynkhlain ia ki sienjam ban ioh ia ki jingmyntoi na kine. Dei ban don ka jingiatreilang ban tei ia ka tyllong na kylleng ka pyrthei jong ki dawai tynrai.

Haba kren shaphang ka jingiadei ka koit ka khiah bad ka mariang, u Myntri Rangbah duh u la ong ba ka lyer kaba khuid, ka umdih kaba shngain, ka bam kaba tei, bad ka jaka sah kaba shngain ki dei ki bynta ba kongsan jong ka koit ka khiah. U la ai khublei ia ki heh ki hain kiba la plie ia ka sienjam halor ka jinglong ka suinbneng bad ka koit ka khiah. U la ong ba dei ban ai ka jingiaroh ruh ia ki sienjam ba la shim ban weng ia ka jingma jong ka Anti-Microbial Resistance (AMR).

U Myntri Rangbah duh u la ong ba ka AMR kadei ka jingma ia ka koit ka khiah jong ki briew ha kylleng ka pyrthei bad baroh ki jingkiew shaphrang kiba iadei bad ki dawai haduh mynta. U la pynpaw ka jingkmen ba ka G20 Health Working Group ka phaikhmat kyrpang sha “Kawei ka Koit ka Khiah”. Ka thong jong ngi kalong “Kawei ka Pyrthei, Kawei ka Koit ka Khiah” kaba thmu ban don ka koit ka khiah kaba bha ia baroh – na ka bynta ki briew, ki mrad, ki jingthung bad ka mariang. U la ong kane ka jingiasohlang ka rah ia ka khubor jong u Gandhiji ban nym iehbein iano iano.

Haba kren shaphang ka jingkongsan ka jingiashim bynta ki briew ka long kaba kongsan na ka bynta ka jingjop jong ki sienjam kiba iadei bad ka koit ka khiah, u Myntri Rangbah duh u la ong kalong kawei na ki daw ba kongsan jong ka jingjop ka campaign jong ngi ban pynduh jait ia ka jingpang leprosy. U la ong ka prokram jong ngi ban pynduh jait ia ka jingpang TB ruh ka pynshlur ia ka jngiashim bynta ki paidbah. U la ong ngi la kyntu ia ki briew jong ka ri ban long ki ‘Ni-kshay Mitra’, ne ‘ki paralok ban pynduhjait ia ka jingpang TB’ ha kaba jan 1 million ngut ki nongpang la pdiang da ki nongshong shnong.

“Mynta, ngi don ha ka lynti ban kot sha ka thong jong ka jingpynduh jait ia ka jingpang TB hashuwa ka por ba la buh ha kylleng ka pyrthei kaba long u 2030,” la ong u Myntri Rangbah duh.

Ha ka jingban jur ia ka bynta jong ki lad digital bad ki jingsaindur thymmai ban pynioh ia ki lad jingsumar ia baroh, u Myntri Rangbah duh u la ong ba kilong kiba iarap bha ban wanrah jingryntih ha ki sienjam jong ngi namar ki nongpang na kylleng ki jaka ki lah ban ioh ia ka jingsumar kaba bha lyngba ka tele-medicine. U la iaroh ia ka rynsan e-Sanjeevani jong ka ri, da kaba ong ba ka la plié lad ban don haduh 140 million tylli ki jingai jingsumar lyngba kane haduh mynta.

U Myntri Rangbah duh u la ong ka rynsan COWIN jong ka ri ka la pyntreikam ia ka jingai dawai tika kaba iar tam ha ka histori jong ka pyrthei. U la ong ka peit ia ka jingpynpoi palat ar point ar billion dose ki dawai tika, bad ka jingpynbiang ha kano kano ka por ia ki certificate kiba treikam ha kano kano ka bynta jong ka pyrthei. Ka Global Initiative on Digital Health kan wanrah lang ha kawei ka rynsan ia ki bynta bapher bapher kiba iadei bad ka jingai jingsumar lyngba ki lad digital.

“To ngin wanrah ia ki jingsaindur thymmai jong ngi na ka bynta ka jingbha jong ki briew. To ngin kiar na ka jingpynbun ki jingbei tyngka. To ngin pynsuk ka jingdon ryntih ka teknoloji,” la kyntu u Myntri Rangbah duh. U la ong kane ka sienjam mynta kan ailad ia ki ri ha ki bynta shathie ban pyndap ia ki jaka ba suda ha ka jingpynpoi ia ki jingai jingsumar bad kan ialam ia ngi ban kot sha ka thong ban lah ban ai ki lad ioh jingsumar ia baroh.

U Myntri Rangbah duh u la pynkut ia ka jingkren jong u da ka ktien kitbok jong ka ri na ka bynta ki briew ha ka Sanskrit kaba ong, ‘To baroh kin long kiba kmen, to baroh kin lait na ka jingpang jingshitom.’ Nga kitbok ia phi na ka bynta ki jingiamir jingmut jong phi.’

*****