જલ જીવન મિશન હેઠળ સેવા વિતરણ અને સામુદાયિક માલિકીને મજબૂત કરવા તરફના એક મહત્વપૂર્ણ પગલામાં, જલ શક્તિ મંત્રાલયના પીવાના પાણી અને સ્વચ્છતા વિભાગ (DDWS)એ આજે જલ જીવન મિશન (JJM) પોર્ટલ પર ગ્રામ પંચાયતની આગેવાની હેઠળના ડિજિટલ પીવાના પાણીની સેવાની કાર્યક્ષમતા મૂલ્યાંકન સાધન, 'જલ સેવા આંકલન'નું ઈ-લોન્ચિંગ કર્યું છે.

આ પહેલ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર બનાવવાને બદલે સતત સેવા વિતરણ તરફ એક નિર્ણાયક પરિવર્તન ચિહ્નિત કરે છે, જે 'હર ઘર જલ' (HGJ) ગામોમાં પીવાના પાણીના પુરવઠાની નિયમિતતા, પર્યાપ્તતા, ગુણવત્તા અને સ્થિરતાના મૂલ્યાંકનના કેન્દ્રમાં ગ્રામ પંચાયતો અને ગામડાની સંસ્થાઓને રાખે છે.

મોટી સંખ્યામાં ગ્રામ પંચાયતોએ 'હર ઘર જલ' સ્ટેટસ હાંસલ કર્યું હોવાથી, જલ જીવન મિશન હવે એવા નવા તબક્કામાં પ્રવેશ્યું છે જ્યાં નળના જોડાણો દરરોજ ભરોસાપાત્ર અને સુરક્ષિત પીવાના પાણીની સેવાઓમાં પરિણમે તે સુનિશ્ચિત કરવા પર ભાર મૂકવામાં આવી રહ્યો છે. જલ સેવા આંકલન એ સામુદાયિક માલિકીના સ્વ-મૂલ્યાંકન તરીકે પરિકલ્પિત કરવામાં આવ્યું છે, જે ગામડાઓને માત્ર અનિયમિત અને ખર્ચાળ થર્ડ-પાર્ટી સર્વેક્ષણો પર આધાર રાખવાને બદલે તેમની જળ સેવા વિતરણ પ્રણાલીઓ પર સામૂહિક રીતે વિચાર કરવા સક્ષમ બનાવે છે.

આ સાધનનું ઔપચારિક ઈ-લોન્ચિંગ માનનીય કેન્દ્રીય જલ શક્તિ મંત્રી શ્રી સી. આર. પાટીલ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ કાર્યક્રમમાં જલ શક્તિ રાજ્ય મંત્રીઓ શ્રી વી. સોમન્ના અને શ્રી રાજ ભૂષણ ચૌધરી, DDWS ના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ, રાજ્યો અને સંસ્થાઓના પ્રતિનિધિઓ, પંચાયત સચિવો, સરપંચો અને વિલેજ વોટર એન્ડ સેનિટેશન કમિટી (VWSC)ના સભ્યો ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. વિવિધ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના હર ઘર જલ ગ્રામ પંચાયતોના આશરે 10,000 પ્રતિનિધિઓએ આ કાર્યક્રમમાં વર્ચ્યુઅલ રીતે ભાગ લીધો હતો.

સભાને સંબોધતા, માનનીય મંત્રીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે જલ જીવન મિશન (JJM) માત્ર અસ્કયામતો (assets) બનાવવા માટે નથી, પરંતુ દરેક ગ્રામીણ પરિવારોને સતત ધોરણે ભરોસાપાત્ર પીવાના પાણીની સેવાઓ પહોંચાડવા માટે છે. તેમણે મિશનના ચાર મુખ્ય સ્તંભો - રાજકીય ઈચ્છાશક્તિ, જનભાગીદારી, હિસ્સેદારોનો સહયોગ અને સંસાધનોનો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ - ની રૂપરેખા આપી અને ભારપૂર્વક જણાવ્યું કે 'હર ઘર જલ' સિદ્ધિઓની લાંબા ગાળાની સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે જનભાગીદારી સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્તંભ છે.

તેમણે જણાવ્યું હતું કે જલ સેવા આંકલન ગ્રામ પંચાયતોને તેમની પોતાની જળ પુરવઠા પ્રણાલીના રખેવાળ બનવા માટે સશક્ત બનાવે છે અને ગ્રામસભાઓ દ્વારા લોકશાહી નિર્ણય પ્રક્રિયાને મજબૂત બનાવે છે. માનનીય મંત્રીએ ટિપ્પણી કરી હતી કે, “જલ જીવન મિશન લોકો માટે અને ગામડાઓ માટે છે, અને તેને ચાલુ રાખવાની જવાબદારી સમુદાયની પોતાની છે; આ માત્ર જનભાગીદારી દ્વારા જ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. માનનીય મંત્રીએ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે ગ્રામીણ પીવાના પાણીની વ્યવસ્થાની લાંબા ગાળાની સ્થિરતા માટે સામુદાયિક ભાગીદારી અને પારદર્શિતા આવશ્યક છે, અને આ નવું સાધન સેવા વિતરણમાં રહેલી ખામીઓને વહેલી તકે ઓળખવામાં અને સમયસર સુધારાત્મક પગલાં લેવા માટે મદદ કરશે.

જલ શક્તિ રાજ્ય મંત્રી શ્રી વી. સોમન્નાએ પણ કાર્યક્રમને સંબોધિત કર્યો હતો અને 'હર ઘર જલ' સિદ્ધિઓને જાળવી રાખવા અને ગામડાઓના પરિવર્તનને વેગ આપવા માટે જનભાગીદારી ના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે નોંધ્યું હતું કે જલ સેવા આંકલન એ સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં સરકારના વિશ્વાસને પ્રતિબિંબિત કરે છે અને પીવાના પાણીની સેવાઓના ગ્રામ્ય સ્તરના શાસનને વધુ મજબૂત બનાવશે.

ગ્રામ પંચાયતો સાથે સંવાદ

કાર્યક્રમનું મુખ્ય આકર્ષણ માનનીય મંત્રી શ્રી સી. આર. પાટીલ અને ઘોનશી ગ્રામ પંચાયત (સાતારા, મહારાષ્ટ્ર), ગોગથાલા ગ્રામ પંચાયત (રાજસમંદ, રાજસ્થાન), અને બિલ્હાપુર ગ્રામ પંચાયત (કાનપુર દેહાત, ઉત્તર પ્રદેશ) ના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચેનો સંવાદ હતો. ગામના પ્રતિનિધિઓએ ગ્રામીણ જળ પુરવઠા પ્રણાલીનું સંચાલન કરવા, પાણી પુરવઠાની નિયમિતતા અને ગુણવત્તા સુનિશ્ચિત કરવા, નિયમિત પરીક્ષણ, વપરાશકર્તા શુલ્ક (user charges) ની વસૂલાત અને 'હર ઘર જલ' સિદ્ધિઓને જાળવી રાખવાના તેમના અનુભવો શેર કર્યા હતા.

પીવાના પાણી અને સ્વચ્છતા વિભાગના સચિવ શ્રી અશોક કે. કે. મીનાએ સમજાવ્યું કે જલ સેવા આંકલન એ કોઈ નિરીક્ષણ કે બાહ્ય ઓડિટ નથી, પરંતુ તે સંરચિત, સામુદાયિક આગેવાની હેઠળની સ્વ-સમીક્ષા પ્રક્રિયા છે જે ગામડાઓને તેમની પાઇપલાઇન દ્વારા પાણી પુરવઠાની વ્યવસ્થા કેટલી અસરકારક રીતે કાર્ય કરી રહી છે તેનું મૂલ્યાંકન કરવા સક્ષમ બનાવે છે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે આ પહેલ સમુદાયો, ગ્રામ પંચાયતો અને ગ્રામ જળ અને સ્વચ્છતા સમિતિઓને નિયમિતતા, પર્યાપ્તતા, ગુણવત્તા અને સિસ્ટમની જાળવણી જેવા સેવા વિતરણ પરિમાણોના મૂલ્યાંકનના કેન્દ્રમાં રાખે છે, જેના તારણો ગ્રામસભા દ્વારા ચર્ચા અને માલિકી હેઠળ લેવામાં આવશે.

નેશનલ જલ જીવન મિશનના એડિશનલ સેક્રેટરી અને મિશન ડાયરેક્ટર શ્રી કમલ કિશોર સોને જલ સેવા આંકલન પ્રક્રિયા વિશે સમજાવતા જણાવ્યું હતું કે ગ્રામ પંચાયતો દ્વારા આપવામાં આવેલી વિગતો યોગ્ય અને જવાબદારીપૂર્વક ભરવી જોઈએ, કારણ કે મૂલ્યાંકન ડેટા રાષ્ટ્રીય સ્તરે જાહેર જનતા માટે દ્રશ્યમાન થશે. તેમણે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે જિલ્લા પંચાયતોએ આયોજન અને સંકલન દ્વારા સક્રિય ભૂમિકા ભજવવાની છે, જ્યારે ડેટાની સાચી એન્ટ્રી સુનિશ્ચિત કરવા માટે ખાસ કરીને પંચાયત સચિવોની બ્લોક સ્તરે વ્યવસ્થિત તાલીમ આવશ્યક છે. તેમણે વધુમાં નોંધ્યું હતું કે મૂલ્યાંકનની વિશ્વસનીયતા માત્ર ગ્રામસભામાં ચર્ચા અને સમર્થન દ્વારા જ સુનિશ્ચિત કરી શકાય છે.

જલ સેવા આંકલન શા માટે મહત્વનું છે?

મહત્વપૂર્ણ સંખ્યામાં ગ્રામ પંચાયતોએ 'હર ઘર જલ' સ્ટેટસ પ્રાપ્ત કર્યું હોવાથી, હવે ધ્યાન નિયમિત, પર્યાપ્ત, સુરક્ષિત અને ટકાઉ પીવાના પાણીના પુરવઠાને સુનિશ્ચિત કરવા તરફ ગયું છે. જલ સેવા આંકલન એ અનિયમિત બાહ્ય સર્વેક્ષણો પરની નિર્ભરતાને બદલીને સ્થાનિક શાસનમાં રહેલી સતત, સંસ્થાકીય મૂલ્યાંકન પદ્ધતિ લાવે છે.

મૂલ્યાંકનમાં મુખ્ય સેવા પરિમાણો આવરી લેવામાં આવ્યા છે જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• પાણી પુરવઠાની નિયમિતતા અને પર્યાપ્તતા
• પીવાના પાણીની ગુણવત્તા
• સિસ્ટમ્સની કામગીરી અને જાળવણી (O&M)
• સ્ત્રોતની સ્થિરતા
• ગ્રામ્ય સ્તરની સંસ્થાકીય અને વ્યવસ્થાપન વ્યવસ્થા

મૂલ્યાંકન પ્રક્રિયા

આ પ્રક્રિયા વિલેજ વોટર એન્ડ સેનિટેશન કમિટી (VWSC)ના સભ્યો, પંચાયત સચિવ, સિસ્ટમ ઓપરેટરો અને મહિલાઓ અને વંચિત જૂથો સહિત પાણી વપરાશકર્તાઓના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચેની સંરચિત ચર્ચાઓથી શરૂ થાય છે. ત્યારબાદ તારણોને ગ્રામસભા સમક્ષ ખુલ્લી ચર્ચા અને સમર્થન માટે મૂકવામાં આવે છે.

ગ્રામસભાના ઠરાવ દ્વારા મંજૂર થયા પછી, મૂલ્યાંકન ડિજિટલ રીતે JJM પંચાયત ડેશબોર્ડ પર અપલોડ કરવામાં આવે છે અને eGramSwaraj અને Meri Panchayat App જેવા પ્લેટફોર્મ દ્વારા જાહેર કરવામાં આવે છે, જેમાં અંતિમ મંજૂરી પહેલા 30-દિવસની નાગરિક પ્રતિસાદ (feedback) વિન્ડો હોય છે. તારણો જિલ્લા કલેક્ટર્સ/CEO જિલ્લા પંચાયતો અને રાજ્ય કક્ષાના સત્તાવાળાઓને પણ ઉપલબ્ધ થશે જેથી જ્યાં પણ જરૂર હોય ત્યાં સુધારાત્મક પગલાં લઈ શકાય.

અપેક્ષિત પરિણામો

જલ સેવા આંકલનથી નીચેની અપેક્ષાઓ છે:

• પીવાના પાણીની સેવાના મૂલ્યાંકનને ગ્રામસભાની ચર્ચાઓમાં સ્થાપિત કરવું.
• કામગીરી, ગુણવત્તા અને સ્થિરતાના પડકારોની વહેલી ઓળખ સક્ષમ કરવી.
• સેવાની કામગીરીના જાહેર પ્રદર્શન દ્વારા પારદર્શિતામાં સુધારો કરવો.
• પુરાવા-આધારિત જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરીય આયોજનને સમર્થન આપવું.
• ગ્રામીણ જળ પુરવઠા પ્રણાલીઓની સામુદાયિક દેખરેખને મજબૂત કરવી.

તમામ 'હર ઘર જલ' ગ્રામ પંચાયતો 26 જાન્યુઆરી 2026 સુધીમાં જલ સેવા આંકલન પૂર્ણ કરે તેવી અપેક્ષા છે, જે એ સિદ્ધાંતને મજબૂત બનાવે છે કે ગ્રામીણ જળ પુરવઠા પ્રણાલી સમુદાયની છે અને તેનું સંચાલન સમુદાય દ્વારા જ થવું જોઈએ.

SM/DK/GP/JD