­­­­પરિચય

મહિલાઓના શિક્ષણ, કૌશલ્ય અને રોજગાર પર સરકારની સતત પહેલને પરિણામે તેમની રોજગારની તકોમાં વધારો થયો છે અને હવે વધુને વધુ મહિલાઓ ઘરની અંદર કે બહાર લાભદાયી રોજગાર શોધી રહી છે.  છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓએ વિભક્ત પરિવારોમાં ઝડપી વધારો જોવા મળી રહ્યો છે. આમ, આવી કામ કરતી મહિલાઓનાં બાળકો કે જેઓ અગાઉ કામ કરતા હતાં, ત્યારે સંયુક્ત કુટુંબોનો ટેકો મળતો હતો. તેમને હવે ડે કેર સેવાઓની જરૂર છે, જેણે બાળકોને ગુણવત્તાયુક્ત સંભાળ અને રક્ષણ પૂરું પાડવું પડે છે. યોગ્ય ડે-કેર સેવાઓનો અભાવ ઘણીવાર સ્ત્રીઓને બહાર જવા અને કામ કરવાથી રોકે છે. કામ કરતી માતાઓને તેમના બાળકોને યોગ્ય બાળ સંભાળ અને રક્ષણ પૂરું પાડવામાં આવતી આ મુશ્કેલીઓને દૂર કરવા માટે, પાલના યોજના દ્વારા ડે-કેર ક્રેચ સુવિધાઓ પૂરી પાડવામાં આવી રહી છે. ક્રેચ સેવાઓ બાળ સંભાળની જવાબદારીઓને ઔપચારિક બનાવે છે, જે અત્યાર સુધી ઘરકામનો ભાગ માનવામાં આવતી હતી. આ સંભાળ કાર્યને ઔપચારિક બનાવવાથી ટકાઉ વિકાસ ધ્યેય 8 (Sustainable Development Goal 8) - યોગ્ય કાર્ય અને આર્થિક વિકાસ પ્રાપ્ત કરવા માટે "યોગ્ય કાર્ય ઝુંબેશ" ને સમર્થન મળે છે. જેથી વધુ માતાઓ, બાળ સંભાળની ચૂકવણી વગરની જવાબદારીઓમાંથી મુક્ત થશે, તેઓ લાભદાયી રોજગાર અપનાવી શકશે.

વર્ષ 2022માં, અગાઉની રાષ્ટ્રીય ક્રેચ યોજનાનું પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું હતું અને 'મિશન શક્તિ'ની પેટા યોજના 'સમર્થ'  હેઠળ તેનું નામ બદલીને પાલના યોજના કરવામાં આવ્યું  હતું. પાલના કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત યોજના છે, જે રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશની સરકારની ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરે છે, જેથી રોજબરોજની શ્રેષ્ઠ દેખરેખ અને યોજનાનું યોગ્ય અમલીકરણ સુનિશ્ચિત કરી શકાય તથા તેનો અમલ  કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારો અને વિધાનસભા ધરાવાત કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો વચ્ચે 60:40નાં ભંડોળનાં ગુણોત્તર સાથે થાય છે, જેમાં પૂર્વોત્તર અને વિશેષ કેટેગરીનાં રાજ્યો જ્યાં આનો રેશિયો 90:10 છે. વિધાનસભા વગરના કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો માટે  કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા 100 ટકા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવે છે.

પાલના યોજનાના ઉદ્દેશ્યો

પાલના યોજનાનો  ઉદ્દેશ બાળકો માટે (6 મહિનાથી 6 વર્ષની વય સુધી)  સલામત અને સુરક્ષિત વાતાવરણમાં ગુણવત્તાયુક્ત ક્રેચ સુવિધા, પોષણ સહાય,  બાળકોનો આરોગ્ય અને જ્ઞાનાત્મક વિકાસ, વૃદ્ધિ નિરીક્ષણ અને રસીકરણ પ્રદાન કરવાનો છે. પાલના હેઠળ ક્રેચ સુવિધાઓ તમામ માતાઓને પૂરી પાડવામાં આવે છે, પછી ભલેને તેમની રોજગારીની સ્થિતિ કોઈપણ  હોય.

ઉપરોક્ત પ્રાથમિક ઉદ્દેશ્ય ઉપરાંત, ઘટકના અન્ય ઉદ્દેશ્યમાં માતૃત્વ લાભ કાયદાની કલમ 11Aમાં નિર્ધારિત શરતોનું પાલન દેખરેખ રાખવાનો સમાવેશ થશે. જે સંસ્થાઓ દ્વારા ઘોડિયાઘરની સુવિધાઓ સ્થાપિત કરવા અંગે છે. આ હેતુ માટે, રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો તેમના સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના શ્રમ અને રોજગાર વિભાગો સાથે સહયોગમાં એક અરજી/પોર્ટલ હોસ્ટ કરવાની શક્યતા શોધશે જેથી સંસ્થાઓને પોર્ટલ પર નોંધણી કરાવવામાં અને કાયદા મુજબ સ્થાપિત ક્રેચના સંદર્ભમાં વિગતો સબમિટ કરવામાં સુવિધા મળે.

પાલના હેઠળ સેવાઓનું સંકલિત પેકેજ

મિશન શક્તિ યોજના હેઠળ પારણું ઘટકનો ઉદ્દેશ્ય 6 મહિનાથી 6 વર્ષની વય જૂથના બાળકોને સેવાઓનો વ્યાપક સમૂહ પૂરો પાડવાનો છે. આ સેવાઓ મિશન પોષણ 2.0 અનુસાર બાળપણની સંભાળ, વિકાસ અને પોષણને ટેકો આપવા માટે બનાવવામાં આવી છે.

મુખ્ય સેવાઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• ઊંઘની વ્યવસ્થા સહિત ડે કેર સુવિધાઓ
• 3 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો માટે પ્રારંભિક ઉત્તેજના પ્રવૃત્તિઓ
• 3થી 6 વર્ષની વયના બાળકો માટે પ્રિ-સ્કૂલ એજ્યુકેશન
• પૂરક પોષણ, જે સ્થાનિક રીતે મેળવવામાં આવે છે
• વૃદ્ધિની દેખરેખ, આરોગ્ય તપાસણી અને રસીકરણ સહાય

બાળસંભાળ સુવિધાઓની સુલભતા વધારવાનાં ભાગરૂપે શ્રમ અને રોજગાર મંત્રાલયે માતૃત્વ લાભ કાયદામાં સુધારો કરીને 50 કે તેથી વધારે કર્મચારીઓ ધરાવતી તમામ સંસ્થાઓને ક્રેચ સુવિધા પ્રદાન કરવાની કામગીરી સુપરત કરી છે.

આંગણવાડી ક્રેચ (AWCC)

પાલના હેઠળ ક્રેચના બે પ્રકાર છેઃ સ્ટેન્ડ અલોન ક્રેચ અને આંગણવાડી-કમ-ઘોડિયાઘર (AWCC). મિશન શક્તિની માર્ગદર્શિકા મુજબ, સ્ટેન્ડ અલોન ક્રેચ માટે, એક ક્રેચ વર્કર અને એક ક્રેચ હેલ્પરની જોગવાઈ છે. એ જ રીતે AWCC માટે અગાઉથી અસ્તિત્વમાં રહેલા આંગણવાડી કાર્યકર અને આંગણવાડી મદદનીશ ઉપરાંત, મિશન શક્તિ માર્ગદર્શિકામાં એક ક્રેચ હેલ્પર અને એક ક્રેચ કાર્યકર માટે પણ જોગવાઈ  કરવામાં આવી છે. આંગણવાડી કેન્દ્રો વિશ્વની સૌથી મોટી બાળસંભાળ સંસ્થાઓ છે, જે બાળકોને છેલ્લા માઇલ સુધી સારસંભાળની સુવિધાઓ પૂરી પાડવાની ખાતરી આપવા માટે આવશ્યક કાળજી અને સહાય પૂરી પાડવા માટે સમર્પિત છે. આંગણવાડી કમ ક્રેચ પહેલનો ઉદ્દેશ અર્થતંત્રમાં 'મહિલા કાર્યબળની ભાગીદારી' વધારવાનો છે. મહિલા અને બાળ વિકાસ મંત્રાલયે વર્ષ 2024-25માં પાલના યોજના હેઠળ 17,000 નવી આંગણવાડી કમ ક્રેચ સ્થાપિત કરવાનો લક્ષ્યાંક નિર્ધારિત કર્યો છે.  વિવિધ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો પાસેથી પ્રાપ્ત થયેલી દરખાસ્તો અનુસાર, માર્ચ, 2025 સુધી, 34 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 11,395 AWCCને મંજૂરી આપવામાં આવી છે.

આંગણવાડી કાર્યકરની દેખરેખ હેઠળ ક્રેચ કાર્યકર્તાઓ  શિશુગૃહમાં ભાગ લેનારા બાળકોની યોગ્ય કાળજી અને સુરક્ષા કરે છેઃ

• બાળકોની ઊંઘ અને આરામ માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા કરો.
• વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા સુનિશ્ચિત કરો અને ઘોડિયાઘર સહાયકો દરેક બાળકની વ્યક્તિગત સ્વચ્છતા જાળવે અને શૌચાલય સ્વચ્છ રાખે, શૌચાલય તાલીમમાં મદદ કરે.
• મદદરૂપ શૌચાલયની આદતો અને શૌચાલય તાલીમ વિકસાવો.
• ASHA/AWW/પ્રાથમિક આરોગ્ય કેન્દ્ર (PHC)/AWW સાથે સંપર્કમાં રહીને નિયમિત આરોગ્ય તપાસ અને રેફરલ્સની સુવિધા આપો.
• ખાતરી કરો કે ખોરાક સ્વચ્છતા અને ઉંમરને અનુરૂપ રાંધવામાં આવે, સંગ્રહિત/જાળવવામાં આવે અને યોગ્ય અંતરાલે બાળકોને ખવડાવવામાં આવે.
• બાળકને તેડવા/મૂકવા અને બાળકોને આપવામાં આવતા રમકડાં અને અન્ય સામગ્રીની ગુણવત્તા અંગેની તમામ નિર્ધારિત સલામતી પ્રક્રિયાઓનું પાલન કરો.
• 

આંગણવાડી કમ ક્રેચ યોજના, ખાસ કરીને સંકલિત બાળ વિકાસ સેવાઓ અને પોષણ સાથે આંતર-મંત્રીમંડળીય સમન્વય સાથે લાગુ કરવામાં આવશે. તે શ્રમ કાયદા તેમજ માતૃત્વ લાભ અધિનિયમ હેઠળના કાયદાઓનું પાલન કરે છે. ફેબ્રુઆરી, 2025 સુધી 28,783 વર્તમાન લાભાર્થીઓ સાથે 1,761 એડબલ્યુસીસી કાર્યરત છે. આ ઉપરાંત દેશભરમાં 1,284 સ્ટેન્ડ અલોન ક્રેચ પણ કાર્યરત છે, જેમાં 23,368 વર્તમાન લાભાર્થીઓ છે.

પાલના સ્કીમ હેઠળ ક્રેચ ઓપરેશન

મિશન શક્તિ માર્ગદર્શિકામાં જણાવાયું છે કે સ્થાનિક જરૂરિયાતોને આધારે ક્રેચનો સમય લવચીક હોવો જરૂરી  છે.  આ વિસ્તારની મોટાભાગની માતાઓના કામના કાર્યક્રમ અનુસાર, ક્રેચ મહિનામાં 26 દિવસ અને દરરોજના સાડા સાત (7.5) કલાક માટે ખુલ્લા રહેશે. AWCC માટે સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજરમાં એમ પણ જણાવવામાં આવ્યું છે કે, ક્રેચનો સમય સ્થાનિક જરૂરિયાત મુજબ રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની સરકારો દ્વારા નક્કી કરવામાં આવી શકે છે, જો કે, એ સુનિશ્ચિત કરવું પડશે કે આ સમય કામ કરતી માતાઓ માટે સુવિધા પૂરી પાડે.

પાલના હેઠળ ક્રેચ વર્કર્સ અને ક્રેચ હેલ્પર્સ માનદ કામદારો છે.  ક્રેચ વર્કર્સ અથવા ક્રેચ હેલ્પર્સને પગાર અથવા વેતનની કોઈ જોગવાઈ નથી. જો કે, યોજનાની માર્ગદર્શિકામાં ક્રેચ વર્કર્સ અને ક્રેચ હેલ્પર્સને માનદ વેતન આપવાની જોગવાઈ છે. માનદ વેતનની માત્રાનું નિયમન ક્રેચના પ્રકાર દ્વારા થાય છે અને તેની વિગત નીચે મુજબ છેઃ

પાલનાનો અમલ કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા પ્રાયોજિત યોજના સ્વરૂપે સંબંધિત રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશની સરકાર મારફતે થાય છે. સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો તેમના પોતાના ભંડોળમાંથી ટોપ-અપ તરીકે, ક્રેચ વર્કર/ હેલ્પર્સને માનદ્ વેતનની વધારાની રકમ પ્રદાન કરી શકે છે. આ અંગે કેન્દ્ર સરકાર તરફથી કોઈ પ્રતિબંધ નથી.

પાલના યોજના હેઠળ તેની શરૂઆતથી અત્યાર સુધીમાં ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળની વિગતો નીચે મુજબ છેઃ

(કરોડોમાં રકમ)

*19 ડિસેમ્બર, 2024ના રોજના ડેટા

ગુણવત્તાયુક્ત સંભાળ અને વ્યક્તિગત ધ્યાન આપવા માટે, દરેક ક્રેચ આદર્શ રીતે મહત્તમ 25 બાળકો સુધી મર્યાદિત છે. નવજાત શિશુઓની સુલભતા અને સતત સ્તનપાનની સરળતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે, ક્રેચ નીચેનામાંથી કોઈ એકની નજીક સ્થિત હોવી જોઈએ:

• બાળકોના રહેણાંક વિસ્તારો
• માતાના કાર્યસ્થળો (ખાસ કરીને 0.5-1 કિ.મી.ના ચાલવાના અંતરની અંદર)

આ નિકટતા માતા-પિતાના જોડાણને ટેકો આપે છે અને કટોકટી અથવા નિયમિત પિક-અપ અને ડ્રોપ-ઓફમાં સગવડ પૂરી પાડે છે.

નિષ્કર્ષ

6 મહિનાથી 6 વર્ષની વયના બાળકો માટે સલામત, પોષણ અને વિકાસલક્ષી રીતે યોગ્ય વાતાવરણ પ્રદાન કરીને, પાલના યોજના એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે બાળકોને સંપૂર્ણ સંભાળ,પોષણ, શિક્ષણ અને આરોગ્ય સેવાઓ મળે. મુખ્ય મંત્રાલયોમાં સમન્વય અને સ્થાનિક જરૂરિયાતોને અનુકૂળ થવાની સુગમતા સાથે, પાલના સ્વસ્થ વધુ સર્વસમાવેશક અને લિંગ-સંવેદનશીલ સમાજ માટેના પાયાને મજબૂત બનાવે છે.

સંદર્ભો

https://wcdhry.gov.in/gallery/haryana-creche/

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2100650

https://missionshakti.wcd.gov.in/statisticsPalna

https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1989473

https://wcd.delhi.gov.in/sites/default/files/WCD/universal-tab/palna_scheme_under_mission_shakti.pdf

https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2115235

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/183/AU4233_BcWNDn.pdf?source=pqals

https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU3455_1Tt0mw.pdf?source=pqals

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2024/mar/doc202435319501.pdf

https://missionshakti.wcd.gov.in/public/documents/whatsnew/Approved_AWCC_Sop.pdf

https://wcd.delhi.gov.in/sites/default/files/WCD/universal-tab/palna_scheme_under_mission_shakti.pdf

પીડીએફમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com