પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઇન્ડિયાએ નેશનલ પ્રેસ ડે 2024 નિમિત્તે નેશનલ મીડિયા સેન્ટર, નવી દિલ્હી ખાતે નેશનલ પ્રેસ ડેની ઉજવણી કરી હતી. આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય માહિતી અને પ્રસારણ, રેલવે તથા ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ઇન્ફોર્મેશન ટેકનોલોજી મંત્રી શ્રી અશ્વિની વૈષ્ણવ, કેન્દ્રીય માહિતી અને પ્રસારણ તથા સંસદીય બાબતોનાં રાજ્ય મંત્રી શ્રી અશ્વિની વૈષ્ણવ, પ્રેસ કાઉન્સિલ ઑફ ઇન્ડિયાનાં ચેરપર્સન ડો. એલ. મુરુગન, માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલયનાં સચિવ શ્રીમતી જસ્ટિસ રંજના પ્રકાશ દેસાઇ અને વરિષ્ઠ પત્રકાર શ્રી કુંદન રમણલાલ વ્યાસ, ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં. 

કેન્દ્રીય માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રી શ્રી અશ્વિની વૈષ્ણવે રાષ્ટ્રીય પ્રેસ દિવસની ઉજવણીમાં ઉપસ્થિત જનમેદનીને મુખ્ય અતિથિ અને મુખ્ય વક્તા તરીકે વર્ચ્યુઅલ રીતે સંબોધન કરતાં ભારતની વાઇબ્રન્ટ અને વૈવિધ્યપૂર્ણ મીડિયા સિસ્ટમ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો, જેમાં 35,000 રજિસ્ટર્ડ અખબારો, અસંખ્ય ન્યૂઝ ચેનલો અને મજબૂત ડિજિટલ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સામેલ છે. મંત્રીએ નોંધ્યું હતું કે, 4જી અને 5જી નેટવર્કમાં રોકાણને પગલે ભારત વૈશ્વિક સ્તરે ડેટાની સૌથી નીચી કિંમતો સાથે ડિજિટલ કનેક્ટિવિટીમાં મોખરે છે.

જો કે, તેમણે  મીડિયા અને પ્રેસના બદલાતા પરિદ્રશ્યને કારણે આપણો સમાજ ચાર મુખ્ય પડકારોનો સામનો કરી રહ્યો છે તે તરફ ધ્યાન દોર્યું  હતું:

1. ફેક ન્યૂઝ અને ખોટી માહિતી

બનાવટી સમાચારોનો ફેલાવો મીડિયામાં વિશ્વાસને નબળો પાડે છે અને લોકશાહી માટે જોખમ ઉભું કરે છે. પોતાના સંબોધન દરમિયાન શ્રી અશ્વિની વૈષ્ણવે ડિજિટલ માધ્યમોના ઝડપી વિકાસ અને આ પ્લેટફોર્મ પર પ્રકાશિત થતી સામગ્રીની જવાબદારી અંગે એક નિર્ણાયક પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો હતો. સેફ હાર્બરની વિભાવના, 1990ના દાયકામાં વિકસાવવામાં આવી હતી, જ્યારે ડિજિટલ મીડિયાની ઉપલબ્ધતા યુનિવર્સિટીઓ અને સંશોધન સંસ્થાઓમાં પસંદગીના વપરાશકર્તાઓ સુધી મર્યાદિત હતી, જે વપરાશકર્તાઓ દ્વારા નિર્મિત સામગ્રી માટે પ્લેટફોર્મ્સને જવાબદાર ઠેરવવાથી પ્રતિરક્ષા પૂરી પાડતી હતી.

તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો હતો કે, વૈશ્વિક સ્તરે, ખોટી માહિતી, રમખાણો અને આતંકવાદના કૃત્યોના પ્રસારને સક્ષમ બનાવવામાં તેમની ભૂમિકાને ધ્યાનમાં રાખીને, સલામત હાર્બરની જોગવાઈઓ હજી પણ યોગ્ય છે કે કેમ તે અંગે ચર્ચાઓ તીવ્ર બની રહી છે. "શું ભારત જેટલા જટિલ સંદર્ભમાં કામ કરતા પ્લેટફોર્મ્સે અલગ જવાબદારીઓ અપનાવવી જોઈએ નહીં? તેમણે ઉમેર્યું હતું કે, આ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રશ્નો નવા માળખાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે, જે જવાબદારી સુનિશ્ચિત કરે અને રાષ્ટ્રના સામાજિક તાણાવાણાનું રક્ષણ કરે."

2. કન્ટેન્ટ ક્રિએટર્સ માટે વાજબી વળતર

પરંપરાગતથી ડિજિટલ મીડિયા તરફના સ્થળાંતરને કારણે પરંપરાગત માધ્યમો પર આર્થિક અસર પડી છે, જે પત્રકારત્વની અખંડિતતા અને સંપાદકીય પ્રક્રિયાઓમાં મોટા પાયે રોકાણ કરે છે. શ્રી વૈષ્ણવે પરંપરાગત કન્ટેન્ટ ક્રિએટર્સ માટે વાજબી વળતરની જરૂરિયાત પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો, જેમાં ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ અને પરંપરાગત મીડિયા વચ્ચે સોદાબાજીની શક્તિમાં અસમપ્રમાણતાને દૂર કરવામાં આવી હતી. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, "સામગ્રી બનાવવા માટે પરંપરાગત મીડિયા દ્વારા કરવામાં આવેલા પ્રયત્નોને વાજબી અને યોગ્ય વળતર આપવાની જરૂર છે."

3. અલ્ગોરિધમિક પૂર્વગ્રહ

ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ ચલાવતા એલ્ગોરિધમ્સ એવી સામગ્રીને પ્રાધાન્ય આપે છે જે જોડાણને મહત્તમ બનાવે છે, મજબૂત પ્રતિક્રિયાઓ ઉશ્કેરે છે અને આ રીતે પ્લેટફોર્મ માટે આવકને વ્યાખ્યાયિત કરે છે. આ ઘણીવાર સનસનાટીભર્યા અથવા વિભાજનકારી વર્ણનોને વિસ્તૃત કરે છે. શ્રી વૈષ્ણવે ખાસ કરીને ભારત જેવા વૈવિધ્યપૂર્ણ દેશમાં આ પ્રકારના પૂર્વગ્રહોના સામાજિક પરિણામો પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો અને પ્લેટફોર્મ પર તેમની વ્યવસ્થાઓની આપણા સમાજ પર પડેલી અસર માટે જવાબદાર હોય તેવા સમાધાનો રજૂ કરવા અપીલ કરી હતી.

4. બૌદ્ધિક સંપદા અધિકારો પર આર્ટિફિશિયલ ઇન્ટેલિજન્સની અસર

એઆઈનો ઉદય એવા નિર્માતાઓ માટે નૈતિક અને આર્થિક પડકારો રજૂ કરે છે જેમના કાર્યનો ઉપયોગ એઆઈ મોડેલોને તાલીમ આપવા માટે થાય છે. કેન્દ્રીય મંત્રી શ્રી અશ્વિની વૈષ્ણવે કૃત્રિમ બુદ્ધિમત્તામાં પ્રગતિને કારણે સર્જનાત્મક જગત જે નોંધપાત્ર ઊથલપાથલનો સામનો કરી રહ્યું છે તેના પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. એઆઈ સિસ્ટમ્સ દ્વારા ઉભા થયેલા પડકારોને સંબોધતા, તેમણે મૂળ સર્જકોના બૌદ્ધિક સંપત્તિ (આઈપી) અધિકારોનું રક્ષણ કરવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો. "એઆઈ મોડેલો આજે તેમને તાલીમ આપવામાં આવે છે તેવા વિશાળ ડેટાસેટ્સના આધારે સર્જનાત્મક સામગ્રી ઉત્પન્ન કરી શકે છે. પરંતુ તે ડેટામાં ફાળો આપનારા મૂળ સર્જકોના અધિકારો અને માન્યતાનું શું થાય છે? શું તેમને તેમના કામ માટે વળતર આપવામાં આવી રહ્યું છે અથવા સ્વીકારવામાં આવી રહ્યું છે?" મંત્રીએ સવાલ કર્યો. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે, "આ માત્ર આર્થિક મુદ્દો જ નથી, પણ નૈતિક મુદ્દો પણ છે."

શ્રી વૈષ્ણવે રાજકીય મતભેદોને ઓળંગીને આ પડકારોનું સમાધાન કરવા માટે ખુલ્લી ચર્ચાઓ અને સહિયારા પ્રયાસોમાં જોડાવા હિતધારકોને અપીલ કરી હતી. તેમણે લોકશાહીનાં મજબૂત આધારસ્તંભ તરીકે મીડિયાની ભૂમિકાને જાળવવાનાં મહત્ત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો તથા  વર્ષ 2047 સુધીમાં સુમેળભર્યા અને સમૃદ્ધ વિકસિત ભારતનું નિર્માણ કરવા પર ભાર મૂક્યો હતો.

ડિજિટલ યુગને નેવિગેટ કરવa: બનાવટી સમાચારોનો સામનો કરવો અને નૈતિક પત્રકારત્વને સમર્થન આપવું

પરંપરાગત પ્રિન્ટથી સેટેલાઇટ ચેનલો અને હવે ડિજિટલ યુગ સુધીના પત્રકારત્વના વિકાસને પ્રકાશિત કરતા ડો. મુરુગને નોંધ્યું હતું કે આજે જે ઝડપે સમાચાર લોકો સુધી પહોંચે છે. જો કે, તેમણે ફેક ન્યૂઝના વધતા પડકાર પર ભાર મૂક્યો હતો, જેને તેમણે "વાયરસ કરતા પણ વધુ ઝડપથી" ફેલાવવાનું ગણાવ્યું હતું. ફેક ન્યૂઝ, તેમણે ચેતવણી આપી હતી, રાષ્ટ્રીય અખંડિતતાને જોખમમાં મૂકે છે, સૈન્યને નબળું પાડે છે અને ભારતીય સાર્વભૌમત્વને પડકારે છે.

દરેક વ્યક્તિને સંભવિત કન્ટેન્ટ ક્રિએટરમાં રૂપાંતરિત કરવામાં સ્માર્ટફોનની ભૂમિકાને સ્વીકારતા, ડો. મુરુગને  ખોટી માહિતીનો સામનો કરવામાં વધુ જવાબદારી અને નિયમનની  જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે પુષ્ટિ આપી હતી કે જ્યારે બંધારણ દ્વારા વાણી અને અભિવ્યક્તિની સ્વતંત્રતાની ખાતરી આપવામાં આવી છે, ત્યારે તેનો ઉપયોગ ચોકસાઈ અને નૈતિક જવાબદારી સાથે થવો જ જોઇએ.

ડૉ. મુરુગને પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વ હેઠળ સરકારનાં પ્રયાસોને બિરદાવ્યાં હતાં, જેમાં  સમાચારોને પ્રમાણિત કરવા અને ખોટાં વર્ણનોનો સામનો કરવા માટે પ્રેસ ઇન્ફોર્મેશન બ્યુરો (પીઆઇબી)ની અંદર ફેક્ટ ચેક યુનિટની સ્થાપના સામેલ છે.

માહિતી અને પ્રસારણ મંત્રાલયનાં સચિવ શ્રી સંજય જાજુએ ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ માસ કમ્યુનિકેશન (આઇઆઇએમસી) જેવી સંસ્થાઓ મારફતે  માન્યતા, સ્વાસ્થ્ય અને કલ્યાણ યોજનાઓ તથા ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમો સહિત પત્રકારોને ટેકો આપવાનો ઉદ્દેશ ધરાવતી સરકારની પહેલો પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. તેમણે પ્રેસ એન્ડ રજિસ્ટ્રેશન ઑફ પીરિયોડિકલ્સ એક્ટ, 2023 જેવા સુધારાઓની પણ નોંધ લીધી હતી, જે માધ્યમોનાં નિયમનોને આધુનિક બનાવે છે. નિયમિત પ્રેસ બ્રીફિંગ્સ, વેબ સ્ક્રીનિંગ, કોન્ફરન્સ વગેરે દ્વારા માહિતીની સુલભતામાં સુધારો કરવાના પ્રયત્નો પર પણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. તેમણે ન્યાયી, પારદર્શી અને સ્થાયી પ્રેસ ઇકોસિસ્ટમ ઊભી કરવા સહિયારા પ્રયાસો કરવા પણ અપીલ કરી હતી, જે સત્યની દીવાદાંડી, વિવિધ અવાજો માટે એક  મંચ અને  સમાજમાં સકારાત્મક પરિવર્તન માટે ઉત્પ્રેરક તરીકે પત્રકારત્વને સમર્થન આપે  છે.

પત્રકારત્વની અખંડિતતા જાળવવામાં PCIની ભૂમિકા

પોતાના સંબોધન દરમિયાન જસ્ટિસ રંજના પ્રકાશ દેસાઇએ જણાવ્યું હતું કે ડિજિટલ પ્લેટફોર્મની વ્યાપક ઉપલબ્ધતા અને આધ્યાત્મિક માધ્યમો, બ્લોગ્સ અને પોડકાસ્ટના સતત ઉપયોગથી સમાચાર અને માહિતીની પહોંચમાં મોટા પાયે વધારો થયો છે. તેનાથી માત્ર જીવન સરળ જ નથી બન્યું, પરંતુ તેની સાથે પડકારો પણ આવ્યા છે અને આ સંદર્ભમાં જ સચોટ સમાચારો સમયસર આપણા સુધી પહોંચવા જોઈએ.

તેમણે ઉલ્લેખ કર્યો હતો કે પ્રેસ કાઉન્સિલ ઓફ ઇન્ડિયાએ પત્રકારત્વની અખંડિતતા જાળવવા, જાહેર હિતોનું રક્ષણ કરવા અને મીડિયા માહિતી માટે વિશ્વસનીય અને નૈતિક મંચ તરીકે કામ કરે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે પગલાં લીધાં છે. તેમણે પીસીઆઈ દ્વારા સંચાલિત એવોર્ડ્સ અને ઇન્ટર્નશિપ પ્રોગ્રામ્સ પર વધુ ભાર મૂક્યો. "આ વર્ષે, 15 પત્રકારોને વિવિધ કેટેગરીમાં રાષ્ટ્રીય ઉત્કૃષ્ટતા પુરસ્કારો પ્રાપ્ત થયા હતા અને પીસીઆઈની પહેલનો ઉદ્દેશ પ્રતિભા, પત્રકારત્વમાં નૈતિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, પરંતુ મહત્વાકાંક્ષી પત્રકારોમાં જવાબદારી અને જાગૃતિની ભાવનાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે," તેણીએ ઉમેર્યું.