કેટલાક મીડિયા અહેવાલોએ 2020માં ભારતમાં કોવિડ-19 રોગચાળા દરમિયાન આયુષ્ય અંગેના શૈક્ષણિક જર્નલ સાયન્સ એડવાન્સિસમાં આજે પ્રકાશિત થયેલા પેપરમાંથી તારણો પ્રકાશિત કર્યા છે. આ અસમર્થનીય અને અસ્વીકાર્ય અંદાજો પર આધારિત છે.

જ્યારે લેખકો નેશનલ ફેમિલી હેલ્થ સર્વે-5 (NFHS-5)ના વિશ્લેષણની પ્રમાણભૂત પદ્ધતિને અનુસરવાનો દાવો કરે છે, ત્યારે પદ્ધતિમાં મહત્વપૂર્ણ ખામીઓ છે. સૌથી મહત્વની ખામી એ છે કે લેખકોએ જાન્યુઆરીથી એપ્રિલ 2021ની વચ્ચે NFHS સર્વેક્ષણમાં સમાવિષ્ટ ઘરોના પેટાજૂથને લીધા છે, 2020માં આ ઘરોમાં મૃત્યુદરની તુલના 2019 સાથે કરી છે, અને પરિણામોને સમગ્ર દેશમાં તારણ કાઢ્યું છે. એન.એફ.એચ.એસ. નમૂના ફક્ત ત્યારે જ દેશનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જ્યારે તેને સંપૂર્ણ માનવામાં આવે. 14 રાજ્યોના હિસ્સાના આ વિશ્લેષણમાં સામેલ 23 ટકા ઘરોને દેશના પ્રતિનિધિ ગણી શકાય નહીં. અન્ય ગંભીર ખામી કોવિડ-19 રોગચાળાની ટોચ પર, જે સમયમાં આ ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા તેના કારણે સમાવિષ્ટ નમૂનામાં સંભવિત પસંદગી અને રિપોર્ટિંગ પૂર્વગ્રહો સાથે સંબંધિત છે.

ભારત સહિત ઓછી અને મધ્યમ આવક ધરાવતા દેશોમાં મહત્વપૂર્ણ નોંધણી પ્રણાલી નબળી હોવાનો દાવો કરીને આવા વિશ્લેષણની જરૂરિયાત માટે પેપર ભૂલથી દલીલ કરે છે. આ સાચું થવાથી દૂર છે. ભારતમાં સિવિલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (CRS) અત્યંત મજબૂત છે અને 99% થી વધુ મૃત્યુને કેપ્ચર કરે છે. આ રિપોર્ટિંગ 2015માં 75 ટકાથી વધીને 2020માં 99 ટકાથી વધુ થઈ ગયું છે. આ સિસ્ટમના ડેટા દર્શાવે છે કે 2019ની તુલનામાં વર્ષ 2020માં મૃત્યુ નોંધણીમાં 4.74 લાખનો વધારો થયો છે. વર્ષ 2018 અને 2019માં મૃત્યુ નોંધણીમાં અગાઉના વર્ષોની તુલનામાં સમાન 4.86 લાખ અને 6.90 લાખનો વધારો થયો હતો. ઉલ્લેખનીય છે કે, સીઆરએસમાં એક વર્ષમાં થયેલા તમામ વધારાના મૃત્યુ રોગચાળાને આભારી નથી. વધુ પડતી સંખ્યા સીઆરએસ (CRS) માં મૃત્યુ નોંધણીના વધતા વલણ (તે 2019માં 92% હતી) અને પછીના વર્ષમાં મોટી વસ્તી આધારને કારણે પણ છે.

2020માં સાયન્સ એડવાન્સ પેપરમાં અગાઉના વર્ષની સરખામણીમાં લગભગ 11.9 લાખ મૃત્યુની વધુ નોંધ કરવામાં આવી છે તે એકંદર અને ગેરમાર્ગે દોરનારો અંદાજ છે. તે નોંધનીય છે કે રોગચાળા દરમિયાન વધુ મૃત્યુદરનો અર્થ એ છે કે તમામ કારણોને લીધે મૃત્યુમાં વધારો થાય છે, અને તેને કોવિડ-19 દ્વારા સીધા થયેલા મૃત્યુ સાથે સરખાવી શકાય નહીં.

સંશોધકો દ્વારા પ્રકાશિત અંદાજની ભૂલભરેલી પ્રકૃતિને ભારતની સેમ્પલ રજિસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (SRS)ના ડેટા દ્વારા વધુ સમર્થન મળે છે. SRS દેશના 36 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ફેલાયેલા 8842 નમૂના એકમોમાં 24 લાખ પરિવારોની લગભગ 84 લાખ વસ્તીને આવરી લે છે. જ્યારે લેખકો 2018 અને 2019 માટે NFHS વિશ્લેષણ અને નમૂના નોંધણી સર્વેક્ષણ વિશ્લેષણના પરિણામો તુલનાત્મક છે તે દર્શાવવા માટે ખૂબ જ પીડા લે છે, ત્યારે તેઓ અહેવાલ આપવામાં સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ જાય છે કે 2020માં SRS ડેટા 2019 ડેટા (2020માં ક્રૂડમૃત્યુ દર 6.0/1000, ક્રૂડ મૃત્યુ દર 2019માં 6.0/1000)ની તુલનામાં ખૂબ જ ઓછો, જો કોઈ હોય તો, વધુ મૃત્યુ દર્શાવે છે અને આયુષ્યમાં કોઈ ઘટાડો થયો નથી.

પેપર વય અને લિંગ પરના પરિણામોની જાણ કરે છે, જે ભારતમાં કોવિડ-19 પર સંશોધન અને પ્રોગ્રામ ડેટાની વિરુદ્ધ છે. પેપર દાવો કરે છે કે સ્ત્રીઓમાં અને નાની વયના જૂથોમાં (ખાસ કરીને 0-19 વર્ષના બાળકોમાં) વધુ મૃત્યુદર વધુ હતો. કોવિડ-19ને કારણે નોંધાયેલા લગભગ 5.3 લાખ મૃત્યુના ડેટા, તેમજ કોહોર્ટ્સ અને રજિસ્ટ્રીઝના સંશોધન ડેટા સતત સ્ત્રીઓ કરતાં પુરૂષોમાં કોવિડ-19ને કારણે વધુ મૃત્યુદર (2:1) દર્શાવે છે અને વૃદ્ધ વય જૂથોમાં (કેટલાક ગણા વધુ > 0-15 વર્ષના બાળકો કરતાં 60 વર્ષનાં લોકો). પ્રકાશિત પેપરમાં આ અસંગત અને સમજાવી ન શકાય તેવા પરિણામો તેના દાવાઓમાં કોઈપણ વિશ્વાસને વધુ ઘટાડે છે.

નિષ્કર્ષમાં, ભારતમાં પાછલા વર્ષની સરખામણીમાં 2020માં સર્વ-કારણનો વધારાનો મૃત્યુદર સાયન્સ એડવાન્સ પેપરમાં નોંધાયેલા 11.9 લાખ મૃત્યુ કરતાં નોંધપાત્ર રીતે ઓછો છે જે આજે પ્રકાશિત થયેલ પેપર પદ્ધતિસરની રીતે ખામીયુક્ત છે અને તે પરિણામો દર્શાવે છે જે અસમર્થનીય અને અસ્વીકાર્ય છે.

AP/GP/JD

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com