કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રી શ્રી અમિત શાહે આજે નવી દિલ્હીમાં તુવેરદાળનું ઉત્પાદન કરતા ખેડૂતોની નોંધણી, ખરીદી અને ચુકવણી માટે નેશનલ એગ્રિકલ્ચરલ કોઓપરેટિવ માર્કેટિંગ ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (નાફેડ) અને નેશનલ કોઓપરેટિવ કન્ઝ્યુમર્સ ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (એનસીસીએફ) દ્વારા વિકસિત પોર્ટલનો શુભારંભ કરાવ્યો હતો. શ્રી અમિત શાહે 'કઠોળમાં આત્મનિર્ભરતા' પર આયોજિત રાષ્ટ્રીય પરિસંવાદને સંબોધન કર્યું હતું. આ પ્રસંગે કેન્દ્રીય કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રી શ્રી અર્જુન મુંડા, ગ્રાહક બાબતોનાં રાજ્ય મંત્રી શ્રી અશ્વિની ચૌબે, સહકાર રાજ્ય મંત્રી શ્રી બી. એલ. વર્મા અને અન્ય અનેક મહાનુભાવો ઉપસ્થિત રહ્યાં હતાં.

કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રી અને સહકાર મંત્રીએ પોતાના સંબોધનમાં જણાવ્યું હતું કે, આજે અમે પોર્ટલના માધ્યમથી એવી પહેલ કરી છે જે ખેડૂતોને નાફેડ અને એનસીસીએફ મારફતે અગાઉથી નોંધણી કરાવીને તુવેરદાળ વેચવામાં સુવિધા આપશે અને તેઓ ડીબીટી મારફતે એમએસપી પર અથવા બજાર કિંમતે એમએસપીથી વધુ ચુકવણી મેળવી શકશે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, આ શરૂઆત સાથે આગામી દિવસોમાં ખેડૂતોની સમૃદ્ધિ, કઠોળના ઉત્પાદનમાં દેશની આત્મનિર્ભરતા અને પોષણ અભિયાનો મજબૂત થશે. આ સાથે પાકની પેટર્ન બદલવાની અમારી ઝુંબેશને વેગ મળશે અને જમીન સુધારણા, જળ સંરક્ષણના ક્ષેત્રોમાં પણ પરિવર્તન આવશે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, આજની શરૂઆત આગામી દિવસોમાં કૃષિ ક્ષેત્રમાં જબરદસ્ત પરિવર્તન લાવવાની શરૂઆત છે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, આજે દેશ કઠોળના ક્ષેત્રમાં આત્મનિર્ભર નથી, પરંતુ આપણે લીલા ચણા (મગ) અને ચણા (ચણા)માં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરી છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, ભારત જેવા કૃષિપ્રધાન દેશમાં પાણીની ઉપલબ્ધતા વધી રહી છે અને દેશનાં વિવિધ વિસ્તારોમાં અલગ-અલગ હવામાન કૃષિ માટે ખૂબ ઉપયોગી છે. પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ વર્ષ 2027 સુધીમાં કઠોળ ક્ષેત્રમાં ભારતને 'સ્વનિર્ભર' બનાવવા માટે કઠોળનું ઉત્પાદન કરતા ખેડૂતો પર મોટી જવાબદારી મૂકી છે. તેમણે વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે, ખેડૂતોના સહકારથી ભારત ડિસેમ્બર 2027 પહેલા કઠોળના ઉત્પાદન ક્ષેત્રે 'આબાદ' બની જશે અને દેશને એક કિલો કઠોળની પણ આયાત કરવી પડશે નહીં.

ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, કઠોળના ક્ષેત્રમાં દેશને ગતિશીલ બનાવવા માટે સહકાર મંત્રાલય, કૃષિ મંત્રાલય અને અન્ય પક્ષો સાથે અનેક બેઠકો યોજાઇ છે જેમાં આ લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવાના માર્ગમાં આવતા અવરોધો અંગે ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, ઘણી વખત સટોડિયાઓ કે અન્ય કોઇ પરિસ્થિતિને કારણે કઠોળનું ઉત્પાદન કરતા ખેડૂતોને યોગ્ય ભાવ મળ્યા નથી, જેના કારણે તેમને ભારે નુકસાન વેઠવું પડ્યું છે. આ કારણે ખેડૂતોને કઠોળની ખેતી કરવી પસંદ ન હતી. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, અમે નિર્ણય લીધો છે કે, જે ખેડૂત ઉત્પાદન અગાઉ જ નાફેડ અને એનસીસીએફમાં નોંધણી કરાવે છે, તેમનાં અનાજ-કઠોળની ખરીદી લઘુતમ ટેકાનાં ભાવ (એમએસપી) પર 100 ટકા થશે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, આ પોર્ટલ પર નોંધણી કરાવ્યા બાદ ખેડૂતોના બંને હાથમાં લાડુ હશે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, કઠોળનો પાક આવે ત્યારે જો કઠોળના ભાવ એમએસપી કરતા વધારે હોય તો તેની સરેરાશની ગણતરી કરીને ખેડૂતો પાસેથી ઊંચા ભાવે કઠોળ ખરીદવાની વૈજ્ઞાનિક ફોર્મ્યુલા બનાવવામાં આવી છે અને તેનાથી ખેડૂતોને ક્યારેય અન્યાય નહીં થાય.

શ્રી અમિત શાહે ખેડૂતોને નાફેડ અને એનસીસીએફમાં નોંધણી કરાવવા અપીલ કરી હતી અને સરકાર ખેડૂતોની દાળ ખરીદશે અને તેને વેચવા માટે ખેડૂતોને ક્યાંય ભટકવું નહીં પડે તેવી ખાતરી પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની ગેરેન્ટી છે. તેમણે વિશ્વાસ વ્યક્ત કર્યો હતો કે દેશના ખેડૂતો દેશને ગતિશીલ બનાવવામાં કોઈ કસર છોડશે નહીં. સહકારિતા મંત્રીએ ઉમેર્યું હતું કે, દેશનો મોટો હિસ્સો હજુ પણ શાકાહારી છે અને તેમના માટે પ્રોટીન ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે, જેનો એકમાત્ર સ્ત્રોત કઠોળ છે. તેમણે કહ્યું હતું કે, કુપોષણ સામેની દેશની લડાઈમાં કઠોળના ઉત્પાદનનું ઘણું મહત્વ છે. કઠોળ એ જમીન સુધારણા માટે પણ એક મહત્વપૂર્ણ પાક છે કારણ કે કઠોળના વાવેતરથી જમીનની ગુણવત્તામાં વધારો થાય છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું હતું કે કઠોળના ઉત્પાદનમાં ઓછા પાણીની જરૂર પડે છે અને દેશના ઘણા ભાગોમાં ભૂગર્ભજળનું સ્તર ઘટી રહ્યું છે તે આપણા ભવિષ્ય માટે ચિંતાનો વિષય છે. ભૂગર્ભજળનું સ્તર જાળવવું હોય અને વધારવું હોય તો એવા પાકોની પસંદગી કરવી પડશે જેના ઉત્પાદનમાં પાણીની ઓછી જરૂર પડે છે.

સહકારિતા મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, અગાઉ ખેડૂતોને દ્વિધા હતી કે, જો તેઓ કઠોળનું ઉત્પાદન કરશે તો તેમને યોગ્ય ભાવ નહીં મળે, પરંતુ હવે પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ખેડૂતોની દ્વિધાનો અંત આણ્યો છે. જો ખેડૂતોએ રજિસ્ટ્રેશન કરાવ્યું છે, તો તે નાફેડ અને એનસીસીએફની જવાબદારી છે કે તેઓ એમએસપી પર આખી દાળ ખરીદે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, કઠોળએ એક પ્રકારે ખેડૂતોનાં ખેતરોમાં મિની ફર્ટિલાઇઝર ફેક્ટરી સ્થાપિત કરી છે. એક હેક્ટર વિસ્તારમાં ૩૦ થી ૪૦ કિલો નાઈટ્રોજન આપવું એ મોટી વાત છે અને આ વાત ઘણા પ્રયોગો દ્વારા સાબિત થઈ છે. શ્રી શાહે ઉમેર્યું હતું કે, મહારાષ્ટ્ર, મધ્યપ્રદેશ, ઉત્તરપ્રદેશ, રાજસ્થાન, આંધ્રપ્રદેશ, કર્ણાટક, ગુજરાત, છત્તીસગઢ અને બિહાર જેવા રાજ્યોના ખેડૂતો માટે આ એક સારા સમાચાર છે કે તેઓ કઠોળ માટે તેમની જમીનની નોંધણી કરાવી શકે છે. તેમને ખાતરી આપી શકાય છે કે તેમના કઠોળની ખરીદી એમએસપી પર કરવામાં આવશે.

ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રીએ ખૂબ જ ઓછા સમયમાં પોર્ટલ લોંચ કરવા બદલ નાફેડ અને એનસીસીએફની પ્રશંસા કરી હતી. તેમણે દેશના તમામ ફાર્મર્સ પ્રોડ્યુસર ઓર્ગેનાઈઝેશન (એફપીઓ) અને પ્રગતિશીલ ખેડૂતોને અપીલ કરી હતી કે, તેઓ એ તમામ ક્ષેત્રોમાં પોર્ટલ અંગે જાગૃતિ લાવે જ્યાં કઠોળનું ઉત્પાદન થઈ શકે છે. તેમણે કહ્યું કે ખેડૂતોને જાગૃત કરવા જોઈએ કે ખૂબ જ સરળ પગલા દ્વારા તમામ ભાષાઓમાં નોંધણી કરી શકાય છે. તેમણે કહ્યું કે રજિસ્ટ્રેશનની સ્વીકૃતિ મળ્યા બાદ નાફેડ અને એનસીસીએફ ઓછામાં ઓછા એમએસપી પર ખેડૂતોના કઠોળ ખરીદવા માટે બંધાયેલા છે અને બજારમાં તેમની દાળ વેચવાનો વિકલ્પ પણ ખેડૂતો માટે ખુલ્લો છે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, આ પોર્ટલની રચના અત્યંત વૈજ્ઞાનિક ઢબે કરવામાં આવી છે, જેમાં આધાર નંબરની ચકાસણી થાય છે, ખેડૂતનું યુનિક આઇડી ઊભું કરવામાં આવે છે, તેને જમીનના રેકર્ડ સાથે સંકલિત કરવામાં આવ્યું છે અને તેને આધાર આધારિત ચુકવણી સાથે સંકલિત કરવામાં આવ્યું છે. કોઈ પણ પ્રકારના ભ્રષ્ટાચાર વિના ખેડૂતોના ઉત્પાદનનું મૂલ્ય સીધું ખેડૂતોના બેંક ખાતામાં ટ્રાન્સફર કરવાની વ્યવસ્થા છે. તેમણે કહ્યું હતું કે, રિયલ ટાઇમ ધોરણે વેરહાઉસિંગ એજન્સીઓ સાથે આ પોર્ટલને સંકલિત કરવાનો પ્રયાસ પણ થઈ રહ્યો છે. પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં આગામી દિવસોમાં વેરહાઉસિંગનો મોટો હિસ્સો સહકારી ક્ષેત્રમાં આવવાનો છે. દરેક પ્રાથમિક કૃષિ સહકારી ક્રેડિટ સોસાયટી (પીએસીએસ) એક મોટું વેરહાઉસ બનાવવા તરફ આગળ વધી રહી છે, આ શિપિંગ પાકની સમસ્યાનું નિરાકરણ લાવશે. સહકારિતા મંત્રીએ કહ્યું કે સરકાર ઓછામાં ઓછું એમએસપી દર તો આપશે જ અને જો ખેડૂતોને બજારમાં ઊંચા ભાવ મળશે તો તેઓ પણ બજારમાં પોતાનો પાક વેચવા માટે સ્વતંત્ર છે. તેમણે ખેડૂતોને અપીલ કરી હતી કે, તેઓ કઠોળને અપનાવે અને 1 જાન્યુઆરી 2028 પહેલા કઠોળ ક્ષેત્રે દેશને આત્મનિર્ભર બનાવે જેથી ભારતને એક કિલો કઠોળની પણ આયાત ન કરવી પડે.

ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે, ખૂબ જ ટૂંકા ગાળામાં 537 પીએસીએસ અને ઘણાં એફપીઓ આ પોર્ટલ સાથે જોડાયાં છે. ગુજરાતમાંથી 480 PACS અને FPO, મહારાષ્ટ્રથી 227, કર્ણાટકના 209, મધ્યપ્રદેશ અને અન્ય રાજ્યોના 45 લોકોએ પણ આ પોર્ટલમાં જોડાવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીનાં કાર્યકાળમાં છેલ્લાં 9 વર્ષમાં અનાજનાં ઉત્પાદનમાં મોટો ફેરફાર થયો છે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, વર્ષ 2013-14માં અનાજનું કુલ ઉત્પાદન 26.5 કરોડ ટન હતું અને વર્ષ 2022-23માં તે વધીને 330 મિલિયન ટન થયું છે. તેમણે કહ્યું હતું કે, જો આપણે આઝાદી પછીનાં 75 વર્ષમાં કોઈ પણ એક દાયકાનું વિશ્લેષણ કરીએ, તો સૌથી મોટી વૃદ્ધિ પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીજીનાં નેતૃત્વમાં દેશનાં ખેડૂતોએ હાંસલ કરી છે. તેમણે કહ્યું કે આ સમયગાળા દરમિયાન કઠોળના ઉત્પાદનમાં મોટો વધારો થયો છે પરંતુ આપણે ત્રણ કઠોળમાં આત્મનિર્ભર નથી અને આપણે તેમાં આત્મનિર્ભર બનવું પડશે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, અત્યારે ભારત અનાજ-કઠોળનાં ઉત્પાદનની દ્રષ્ટિએ વિસ્તાર અને ઉત્પાદન એમ બંને રીતે દુનિયામાં મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે એ બાબત સંતોષની વાત છે. વિશ્વમાં કઠોળના ઉત્પાદન માટે વાવણી ક્ષેત્રનો ૩૧ ટકા હિસ્સો ભારત પાસે છે. કુલ કઠોળના ઉત્પાદનમાં ભારતનો હિસ્સો ૨૮ ટકા છે. તેમણે કહ્યું કે સરકારે નિકાસ માટે એક સહકારી મંડળી બનાવી છે, જેના દ્વારા વિશ્વભરમાં કઠોળની નિકાસનો ઉદ્દેશ આગળ વધશે અને આ જવાબદારી દેશના ખેડૂતો પર નિર્ભર છે. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, ઉત્પાદકતા વધારવા સારાં બિયારણોનાં ઉત્પાદન માટે સહકારી સંસ્થાની પણ રચના કરવામાં આવી છે. થોડા દિવસોમાં અમે કઠોળ અને તેલીબિયાંના બીજની ઉત્પાદકતા વધારવા માટે અમારો પ્રોજેક્ટ આગળ ધપાવીશું. અમે અમારા પરંપરાગત બિયારણોનું સંરક્ષણ પણ કરીશું અને તેને પ્રોત્સાહન આપીશું. આ સાથે જ ઉત્પાદકતા વધારવા માટે અમે સહકારી ધોરણે મલ્ટી સ્ટેટ સીડ મોડિફિકેશન કમિટીની રચના કરી છે. તેમણે તમામ પીએસીએસને સમિતિમાં નોંધણી કરાવવા અપીલ પણ કરી હતી.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, વર્ષ 2013-14માં દેશનાં ખેડૂતોએ 1.9 કરોડ મેટ્રિક ટન કઠોળનું ઉત્પાદન કર્યું હતું, ત્યારે વર્ષ 2022-23માં તે 2.6 કરોડ મેટ્રિક ટન હતું, પણ આપણે તેનાથી સંતુષ્ટ ન થવું જોઈએ. તેમણે કહ્યું કે આપણે એવી વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડશે કે જેમાં 2027 સુધીમાં આપણે કઠોળની આયાત અટકાવી શકીએ એટલું જ નહીં, તેની નિકાસ પણ કરી શકીએ. સહકારિતા મંત્રીએ ખેડૂતોને ખાતરી આપી હતી અને આ પોર્ટલના સભ્ય બનવા અપીલ કરી હતી. તેમણે કહ્યું કે આવા નાના પ્રયત્નોથી અમે દેશ માટે ઘણું કામ કરીશું અને તેનાથી ખેડૂતો પણ સમૃદ્ધ બનશે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ લાલ કિલ્લાની પ્રાચીર પરથી ખેડૂતોની આવક બમણી કરવા જણાવ્યું હતું. તેમણે કહ્યું કે, વિરોધી પક્ષો આંકડા જોયા વગર તેની મજાક ઉડાવે છે. સહકાર મંત્રીએ આંકડા આપતા કહ્યું કે, વર્ષ 2014-15માં તુવેરની એમએસપી 4350 રૂપિયા હતી અને આજે તુવેરની એમએસપી 7000 રૂપિયા છે. તેમણે કહ્યું કે માત્ર તૂવેર દાળમાં જ અમે ખેડૂતોની આવકમાં 65 ટકાનો વધારો કરવાનું કામ કર્યું છે. આ જ સમયગાળામાં લીલા ચણા (મગ)ની એમએસપી 4600 રૂપિયા હતી જે આજે 8,558 રૂપિયા થઈ ગઈ છે, કાળા ચણા (અડદ)ની એમએસપી 4350 રૂપિયા હતી જે વધારીને 6950 રૂપિયા, ચણાની એમએસપી 3100 રૂપિયા હતી જે વધારીને 5440 રૂપિયા અને મસૂરની એમએસપી 2950 રૂપિયા હતી જે બે ગણાથી વધુ વધીને 6425 રૂપિયા થઈ ગઈ છે. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, હવે ખેડૂતો ઇચ્છે તેટલી તુવેર, અડદ અને મસૂરની વાવણી કરી શકે છે અને બીજું કશું કર્યા વિના તેમની આવક બમણી થઈ જશે.

ગૃહ મંત્રી અને સહકારિતા મંત્રીએ દેશભરના ખેડૂતોને જણાવ્યું હતું કે, પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વવાળી સરકાર સિવાય અન્ય કોઈ સરકારે 10 વર્ષમાં એમએસપીમાં આટલો વધારો કર્યો નથી. તેમણે કહ્યું હતું કે, સહકારી આંદોલનનું લક્ષ્ય સહકાર મારફતે સમૃદ્ધિ છે અને તેમાં સમૃદ્ધિનો અર્થ થાય છે ખેડૂતની સમૃદ્ધિ. તેમણે કહ્યું હતું કે, આજે પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ખેડૂતોની સમૃદ્ધિ માટે સહકારી આંદોલનને મજબૂત કરવાનું કામ કર્યું છે અને ખેડૂતોને આ અંગે સ્પષ્ટ સંદેશ અને સમજ હોવી જોઈએ. શ્રી શાહે જણાવ્યું હતું કે, આજે આપણે અરહર, અડદ અને મસૂરની દાળમાં આત્મનિર્ભર બનવાની જરૂર છે. કઠોળની ગુણવત્તા અને ઉત્પાદન વધારવા માટે કાનપુરમાં આઇસીએઆર અને આઇઆઇપીઆર સાથે 150 સારાં બીજ કેન્દ્રો સ્થાપિત કરવામાં આવ્યાં છે. તેમણે કહ્યું કે ઘણા એફપીઓ પણ આ કામમાં રોકાયેલા છે. કઠોળના પ્રાથમિક વાવેતર માટે 608 એફ.પી.ઓ. અને ગૌણ અથવા આંતર ખેતી માટે આવા 123 એફ.પી.ઓ. નોંધવામાં આવ્યા છે.

શ્રી અમિત શાહે જણાવ્યું હતું કે, આ ક્રાંતિ માત્ર પોષણમાં વધારો કરશે અને આપણને આત્મનિર્ભર બનાવશે, પણ સાથે-સાથે આપણાં ઉપભોક્તાઓ માટે કઠોળની કિંમતોમાં પણ ઘટાડો કરશે. તેથી જ એનસીસીએફ અને નાફેડ દ્વારા અમે 'ભારત દાળ'નો કોન્સેપ્ટ બનાવ્યો છે અને હાલમાં અમે આ કઠોળને ભારત બ્રાન્ડ સાથે દેશભરમાં તમામ સ્થળોએ પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ. આગામી દિવસોમાં ભારત દાળનો વ્યાપ સૌથી મોટો બનવાનો છે. તેમણે ઉમેર્યું હતું કે, ભારત દાળ સૌથી વધુ વેચાતી બ્રાન્ડ બની ગઈ છે, તે પણ માત્ર 7 મહિનાની અંદર. તેના ભાવ પણ ઓછા છે અને તેનો સીધો લાભ આપણા ખેડૂતોને મળી રહ્યો છે. આ સાથે આપણે ઇથેનોલનું ઉત્પાદન પણ વધારવું પડશે. પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ પેટ્રોલમાં 20 ટકા ઇથેનોલ ભેળવવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે અને જો આપણે 20 ટકા ઇથેનોલ મિક્સ કરવા માંગીએ છીએ તો આ માટે આપણે લાખો ટન ઇથેનોલનું ઉત્પાદન કરવું પડશે. તેમણે કહ્યું કે નાફેડ અને એનસીસીએફ આગામી દિવસોમાં એક જ પેટર્ન પર મકાઈની નોંધણી શરૂ કરવા જઈ રહ્યા છે. જે ખેડૂતો મકાઈની વાવણી કરે છે તેમના માટે અમે એમએસપી પર તેમની મકાઈ સીધા જ ઈથેનોલ ઉત્પાદક ફેક્ટરીને વેચવાની વ્યવસ્થા કરીશું, જેથી ખેડૂતનું શોષણ ન થાય. અને પૈસા સીધા બેંક ખાતામાં જશે. તેમણે કહ્યું હતું કે, ખેડૂતોનું ખેતર માત્ર મકાઈ જ ઉગાડતું નથી, પરંતુ પેટ્રોલ ઉત્પાદન માટે કૂવો બની જશે. શ્રી શાહે ઉમેર્યું હતું કે, દેશના ખેડૂતોએ પેટ્રોલની આયાત માટે જે વિદેશી ચલણનો ઉપયોગ થાય છે તેની બચત કરવી જોઈએ. સહકારિતા મંત્રીએ જણાવ્યું હતું કે તેઓ દેશભરના ખેડૂતોને અપીલ કરવા માગે છે કે આપણે કઠોળ ક્ષેત્રે અગ્રેસર બનીએ અને પોષણ અભિયાનને પણ આગળ વધારીએ.

YP/GP/NP

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com