પશુધન ક્ષેત્ર

પશુધન ક્ષેત્રે 2014-15થી 2021-22 દરમિયાન 13.36% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વૃદ્ધિ પામી છે. કુલ કૃષિ અને સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં પશુધનનું યોગદાન 24.38 ટકા (2014-15) થી વધીને 30.19 ટકા (2021-22) થયું છે. પશુધન ક્ષેત્રે 2021-22માં કુલ જીવીએમાં 5.73 ટકા યોગદાન આપ્યું છે.

પશુધન વસ્તી

દેશમાં 20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી મુજબ લગભગ 303.76 મિલિયન બોવાઇન (ઢોર, ભેંસ, મિથુન અને યાક), 74.26 મિલિયન ઘેટાં, 148.88 મિલિયન બકરા, 9.06 મિલિયન ડુક્કર અને લગભગ 851.81 મિલિયન મરઘાં છે.

ડેરી સેક્ટર

ડેરી એ એકમાત્ર સૌથી મોટી કૃષિ કોમોડિટી છે જે રાષ્ટ્રીય અર્થતંત્રમાં 5 ટકા યોગદાન આપે છે અને 8 કરોડથી વધુ ખેડૂતોને સીધી રોજગારી આપે છે. વૈશ્વિક દૂધ ઉત્પાદનમાં ભારત 24.64 ટકા યોગદાન સાથે દૂધ ઉત્પાદનમાં પ્રથમ ક્રમે છે. દૂધ ઉત્પાદન છેલ્લા 9 વર્ષોમાં 5.85%ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વધી રહ્યું છે જે 2014-15 દરમિયાન 146.31 મિલિયન ટનથી વધીને 2022-23 દરમિયાન 230.58 મિલિયન ટન થયું હતું. વર્ષ 2021 (ફૂડ આઉટલુક જૂન' 2023) ની તુલનામાં 2022 દરમિયાન વિશ્વ દૂધ ઉત્પાદનમાં 0.51% નો વધારો થયો છે. ભારતમાં 2022-23 દરમિયાન દૂધની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા 459 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ છે જે 2022 (ફૂડ આઉટલુક જૂન, 2023)માં વિશ્વની સરેરાશ 322 ગ્રામ પ્રતિ દિવસ હતી.

ઇંડા અને માંસ ઉત્પાદન

ફૂડ એન્ડ એગ્રીકલ્ચર ઓર્ગેનાઈઝેશન કોર્પોરેટ સ્ટેટિસ્ટિકલ ડેટાબેઝ (FAOSTAT) ઉત્પાદન ડેટા (2021), ભારત ઇંડા ઉત્પાદનમાં બીજા ક્રમે અને માંસ ઉત્પાદનમાં વિશ્વમાં 5મું સ્થાન ધરાવે છે. દેશમાં ઈંડાનું ઉત્પાદન 2014-15માં 78.48 અબજથી વધીને 2022-23માં 138.38 અબજ થયું છે. દેશમાં ઇંડાનું ઉત્પાદન છેલ્લા 9 વર્ષોમાં 7.35% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) થી વધી રહ્યું છે. ઈંડાની માથાદીઠ ઉપલબ્ધતા 2014-15માં 62 ઈંડાની સામે 2022-23માં વાર્ષિક 101 ઈંડા છે. દેશમાં માંસનું ઉત્પાદન 2014-15માં 6.69 મિલિયન ટનથી વધીને 2022-23માં 9.77 મિલિયન ટન થયું છે.

પશુપાલન અને ડેરી યોજનાઓ:

રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશન: સ્વદેશી બોવાઇન જાતિઓના વિકાસ અને સંરક્ષણ માટે.

રાષ્ટ્રીય ગોકુલ મિશનની મુખ્ય સિદ્ધિઓ/ હસ્તક્ષેપ

રાષ્ટ્રવ્યાપી કૃત્રિમ બીજદાન કાર્યક્રમ- તારીખ સુધીમાં 6.21 કરોડ પ્રાણીઓને આવરી લેવામાં આવ્યા છે, 7.96 કરોડ કૃત્રિમ બીજદાન કરવામાં આવ્યું છે અને 4.118 કરોડ ખેડૂતોને આ કાર્યક્રમ હેઠળ લાભ મળ્યો છે.

દેશમાં IVF ટેક્નોલોજીનો પ્રચારઃ તારીખ 19124 સુધીમાં આ કાર્યક્રમ હેઠળ ટ્રાન્સફર કરાયેલા 10331 ગર્ભ અને 1621 વાછરડાંમાંથી 19124 સક્ષમ ભ્રૂણનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું છે.

લિંગ વર્ગીકૃત વીર્ય ઉત્પાદન: 90% સચોટતા સુધી માત્ર માદા વાછરડાંના ઉત્પાદન માટે લિંગ વર્ગીકૃત વીર્ય ઉત્પાદન દેશમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. આ કાર્યક્રમ હેઠળ, ખેડૂતોને ખાતરીપૂર્વકની સગર્ભાવસ્થા પર 750 રૂપિયા અથવા સોર્ટ કરેલા વીર્યની કિંમતના 50%ની સબસિડી ઉપલબ્ધ છે.

ડીએનએ આધારિત જીનોમિક સિલેક્શન: નેશનલ ડેરી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડે દેશી જાતિના ચુનંદા પ્રાણીઓની પસંદગી માટે ઇન્ડસચીપ વિકસાવી છે અને રેફરલ વસ્તી બનાવવા માટે ચિપનો ઉપયોગ કરીને 28315 પ્રાણીઓને જીનોટાઇપ કરવામાં આવ્યા છે. વિશ્વમાં પ્રથમ વખત, ભેંસોની જીનોમિક પસંદગી માટે BUFFCHIP વિકસાવવામાં આવી છે અને અત્યાર સુધીમાં, 8000 ભેંસોને રેફરલ વસ્તી બનાવવા માટે જીનોટાઈપ કરવામાં આવી છે.

પ્રાણીઓની ઓળખ અને શોધી શકાય છે: 53.5 કરોડ પ્રાણીઓ (ઢોર, ભેંસ, ઘેટા, બકરા અને ડુક્કર) 12 અંકના UID નંબર સાથે પોલીયુરેથીન ટેગનો ઉપયોગ કરીને ઓળખવામાં આવી રહ્યા છે અને નોંધણી કરવામાં આવી રહી છે.

સંતતિ પરીક્ષણ અને વંશાવલિની પસંદગી: ગીર, શૈવાલ દેશી જાતિના પશુઓ અને મુર્રાહ, મહેસાણાની ભેંસોની દેશી જાતિ માટે વંશ પરીક્ષણ કાર્યક્રમ અમલમાં મૂકવામાં આવ્યો છે.

રાષ્ટ્રીય ડિજિટલ પશુધન મિશન: પશુપાલન અને ડેરી વિભાગે NDDB સાથે “નેશનલ ડિજિટલ લાઇવસ્ટોક મિશન (NDLM) નામનું ડિજિટલ મિશન હાથ ધર્યું છે. આનાથી પ્રાણીઓની ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરવામાં મદદ મળશે, પ્રાણીઓ અને મનુષ્ય બંનેને અસર કરતા રોગોને નિયંત્રિત કરવામાં, સ્થાનિક અને નિકાસ બજારો માટે ગુણવત્તાયુક્ત પશુધન અને પશુધનની ખાતરી કરવામાં મદદ મળશે.

બ્રીડ મલ્ટીપ્લીકેશન ફાર્મ્સ: નસ્લ ગુણાકાર ફાર્મની સ્થાપના માટે આ યોજના હેઠળ ખાનગી સાહસિકોને મૂડી ખર્ચ (જમીનની કિંમત સિવાય) પર 50% (ખેતર દીઠ રૂ. 2 કરોડ સુધી) સબસિડી આપવામાં આવે છે. આજની તારીખે વિભાગે 111 બ્રીડ મલ્ટીપ્લીકેશન ફાર્મની સ્થાપનાને મંજૂરી આપી છે.

ડેરી વિકાસ માટેનો રાષ્ટ્રીય કાર્યક્રમ: વિભાગ ફેબ્રુઆરી-2014 થી સમગ્ર દેશમાં કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના - “નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ડેરી ડેવલપમેન્ટ (NPDD)” લાગુ કરી રહ્યું છે. જુલાઈ 2021 માં, દૂધ અને દૂધની બનાવટોની ગુણવત્તા વધારવા અને 2021-22 થી 2025-26 સુધી અમલીકરણ માટે સંગઠિત પ્રાપ્તિ, પ્રક્રિયા, મૂલ્યવર્ધન અને માર્કેટિંગનો હિસ્સો વધારવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ડેરી ડેવલપમેન્ટ (NPDD) યોજનાનું પુનર્ગઠન કરવામાં આવ્યું છે. . આ યોજનામાં બે (2) ઘટકો છે:-

ઘટક A: ખેડૂતને ગ્રાહક સાથે જોડતી કોલ્ડ ચેઈન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સહિત ગુણવત્તાયુક્ત દૂધ માટે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર બનાવવું અને મજબૂત કરવું.

પ્રગતિ:

28 રાજ્યો અને 2 કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 2014-15 થી 2023-24 (30.11.2023) દરમિયાન 195 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે જેની કુલ કિંમત રૂ. 3311.10 કરોડ (કેન્દ્રીય શેર રૂ. 2479.06 કરોડ) આ પ્રોજેક્ટ્સના અમલીકરણ માટે 1824.60 કરોડ રૂપિયા જારી કરવામાં આવ્યા છે. રૂ. 1429.62 કરોડ મંજૂર પ્રોજેક્ટ હેઠળ વાપરવામાં આવ્યા છે.

ભૌતિક સિદ્ધિઓ

15.82 લાખ નવા ખેડૂતોને ડેરી સહકારી મંડળીઓના સભ્યપદનો લાભ આપવામાં આવ્યો હતો અને પ્રોજેક્ટ હેઠળ 57.31 લાખ લિટર વધારાના દૂધની ખરીદી કરવામાં આવી હતી.

82 ડેરી પ્લાન્ટને 22.30 લાખ લિટર પ્રતિ દિવસ વધારાની/નવી દૂધ પ્રોસેસિંગ ક્ષમતાના નિર્માણ સાથે મજબૂત બનાવવામાં આવ્યા છે.

3864 બલ્ક મિલ્ક કુલર 84.4 લાખ લિટરની ક્ષમતાવાળા દૂધ ઉત્પાદકો પાસેથી દૂધ મેળવ્યા પછી તરત જ દૂધને ઠંડુ કરવા અને દૂધનો બગાડ ઘટાડવા માટે ગ્રામ્ય સ્તરના દૂધ સંગ્રહ કેન્દ્રો પર સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે.

30074 ઓટોમેટિક મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને ડેટા પ્રોસેસિંગ અને મિલ્ક કલેક્શન યુનિટ અને 5205 નંબરના ઈલેક્ટ્રોનિક મિલ્ક એડલ્ટરેશન ટેસ્ટિંગ મશીનો ગ્રામ્ય સ્તરની ડેરી સહકારી મંડળીઓમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે જેથી ખેડૂતોને દૂધના પરીક્ષણ અને ચૂકવણીમાં પારદર્શિતા આવે.

આ કાર્યક્રમ હેઠળ, 233 ડેરી પ્લાન્ટ પ્રયોગશાળાઓ (સુવિધાઓ ધરાવતી નથી) દૂધમાં ભેળસેળને શોધી કાઢવા માટે સજ્જ કરવામાં આવી છે અને 15 રાજ્યોમાં એક રાજ્ય કેન્દ્રીય પ્રયોગશાળાની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે.

NPDD ના ઘટક B: સહકારી (DTC) દ્વારા ડેરી ઉત્પાદન :

સંગઠિત બજારમાં ખેડૂતોની પહોંચ વધારીને દૂધ અને ડેરી ઉત્પાદનોના વેચાણમાં વધારો કરવો, ડેરી પ્રોસેસિંગ સુવિધાઓ અને માર્કેટિંગ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને અપગ્રેડ કરવું અને ઉત્પાદકોની માલિકીની સંસ્થાઓની ક્ષમતામાં વધારો કરવો, જેનાથી પ્રોજેક્ટ વિસ્તારમાં દૂધ ઉત્પાદકોને વળતરમાં વધારો કરવામાં યોગદાન આપવું.

પ્રગતિ:

DTC NPDD કમ્પોનન્ટ B હેઠળ કુલ 22 પ્રોજેક્ટ મંજૂર કરવામાં આવ્યા છે, જેની કુલ પ્રોજેક્ટ કિંમત રૂ. 1130.63 કરોડ છે જેમાં રૂ. 705.53 કરોડના લોન ઘટક, રૂ. 329.70 કરોડના અનુદાન ઘટક અને રૂ. 95.40 Crના નિર્માતા સંસ્થાઓ (PIs)નો હિસ્સો છે. કુલ રૂ. 74.025 કરોડની ગ્રાન્ટ અને રૂ. 10.00 કરોડની લોન નેશનલ ડેરી ડેવલપમેન્ટ બોર્ડને પ્રોજેકટના અમલીકરણ માટે PI ને વધુ વિતરિત કરવા માટે બહાર પાડવામાં આવી છે.

પ્રોજેક્ટ સમયગાળાના અંત સુધીમાં, 279,000 ખેડૂતો (50% મહિલાઓ)ની વધારાની નોંધણી સાથે 7703 નવી દૂધ સંગ્રહ મંડળીઓ બનાવવામાં આવશે. તે દરરોજ 13.41 લાખ લિટર વધારાના દૂધની પ્રાપ્તિ, 350 MTPD ની મૂલ્યવર્ધિત ઉત્પાદનો ઉત્પાદન ક્ષમતા અને 486 MTPD ની પશુઆહાર ઉત્પાદન ક્ષમતા પણ બનાવશે.

ડેરી પ્રવૃત્તિઓમાં રોકાયેલા ડેરી સહકારી અને ખેડૂત ઉત્પાદક સંગઠનોને સહાયક (SDCFPO):

પ્રગતિ/સિદ્ધિઓ (30.11.2023 મુજબ):

વ્યાજ સબવેન્શન રકમની કુલ મંજૂરી @ 2%: રૂ. 619.42 કરોડ છે

સહકારી/એફપીઓ દ્વારા મેળવેલ કુલ કાર્યકારી મૂડી લોન: રૂ. 47183.76 કરોડ

સહાયિત કુલ સહકારી/ઉત્પાદક સંસ્થાઓ: 62 સંખ્યા.

વ્યાજ સહાયની કુલ રકમ બહાર પાડવામાં આવી: રૂ. 453.74 (રૂ. 243.74 કરોડ નિયમિત વ્યાજ સહાય તરીકે અને રૂ. 210.00 કરોડ વધારાની વ્યાજ સબવેન્શન રકમ તરીકે

ડેરી પ્રોસેસિંગ એન્ડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (ડીઆઈડીએફ): ડેરી પ્રોસેસિંગ એન્ડ ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ (ડીઆઈડીએફ) વિશેની માહિતી નીચે મુજબ છે:

સિદ્ધિ: સપ્ટેમ્બર 2023 સુધીમાં, 12 રાજ્યોમાંથી 37 પ્રોજેક્ટને મંજૂરી આપવામાં આવી છે. નાણાકીય અને ભૌતિક વિગતો નીચે મુજબ છે:

નાણાકીય (સપ્ટેમ્બર 2023 મુજબ):

કુલ મંજૂર પ્રોજેક્ટ ખર્ચઃ રૂ. 6776.87 કરોડ

લોન મંજૂર: રૂ. 4575.22 કરોડ

ધિરાણ આપતી એજન્સીઓ દ્વારા EEB ને આપવામાં આવેલ લોન: રૂ. 2513.38 કરોડ

નાબાર્ડને ભારત સરકાર દ્વારા જાહેર કરાયેલ વ્યાજ સહાય: રૂ. 88.11 કરોડ

શારીરિક (સપ્ટેમ્બર 2023 મુજબ):

દૂધ પ્રોસેસિંગ ક્ષમતા સ્થાપિત: 69.95 LLPD

દૂધ ઠંડુ કરવાની ક્ષમતા સ્થાપિત: 3.40 LLPD

સૂકવણી ક્ષમતા સ્થાપિત: 265 MTPD

VAP ક્ષમતા સ્થાપિત: 11.74 LLPD (દૂધ સમકક્ષ)

રાષ્ટ્રીય પશુધન મિશન: યોજનાનું ધ્યાન રોજગાર નિર્માણ, ઉદ્યોગસાહસિકતા વિકાસ તરફ છે; પશુદીઠ ઉત્પાદકતામાં વધારો અને આમ માંસ, બકરીના દૂધ, ઈંડા અને ઊનના ઉત્પાદનમાં વધારો કરવાનો લક્ષ્યાંક. રાષ્ટ્રીય પશુધન મિશન હેઠળ, પ્રથમ વખત, કેન્દ્ર સરકાર વ્યક્તિઓ, SHGs, JLGs, FPOs, વિભાગ 8 કંપનીઓ, FCO ને હેચરી અને બ્રૂડર મધર યુનિટ્સ, ઘેટાં અને બકરી જાતિના ગુણાકાર સાથે પોલ્ટ્રી ફાર્મની સ્થાપના કરવા માટે સીધી 50% સબસિડી પ્રદાન કરી રહી છે. ફાર્મ, પિગરી ફાર્મ અને ફીડ અને ચારા એકમો. અત્યાર સુધીમાં, DAHD દ્વારા 1160 અરજીઓ મંજૂર કરવામાં આવી છે અને 498 લાભાર્થીઓને સબસિડી તરીકે રૂ. 105.99 કરોડ જાહેર કરવામાં આવ્યા છે.

પશુપાલન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ ફંડ: વ્યક્તિગત ઉદ્યોગસાહસિકો, ખાનગી કંપનીઓ, MSME, ખેડૂત ઉત્પાદક સંસ્થાઓ (FPOs) અને વિભાગ 8 કંપનીઓ દ્વારા રોકાણોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે (i) ડેરી પ્રોસેસિંગ અને મૂલ્યવર્ધન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર, (ii) માંસ પ્રક્રિયામાં મૂલ્ય વધારાનું ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સ્થાપિત કરવા. અને (iii) એનિમલ ફીડ પ્લાન્ટ. (iv) પશુ/ભેંસ/ઘેટા/બકરી/ડુક્કર માટે જાતિ સુધારણા ટેકનોલોજી અને જાતિના ગુણાકારના ફાર્મ અને તકનીકી રીતે સહાયિત મરઘાં ફાર્મ. અત્યાર સુધીમાં, કુલ પ્રોજેક્ટ ખર્ચ સાથે બેંકો દ્વારા મંજૂર કરાયેલ 343 પ્રોજેક્ટ્સ રૂ. 8666.72 કરોડ અને કુલ પ્રોજેક્ટમાંથી રૂ. 5713.64 કરોડ ટર્મ લોન છે. નું ભંડોળ રૂ. 2023-24 દરમિયાન 50.11 કરોડ જારી કરવામાં આવ્યા છે.

પશુધન

આરોગ્ય અને રોગ નિયંત્રણ કાર્યક્રમ: રસીકરણ દ્વારા આર્થિક અને ઝૂનોટિક મહત્વ ધરાવતા પશુ રોગોના નિવારણ, નિયંત્રણ અને નિયંત્રણ માટે. આજની તારીખ સુધી, કાન પર ટેગ લગાવેલા પ્રાણીઓની કુલ સંખ્યા લગભગ 25.46 કરોડ છે. FMDના બીજા રાઉન્ડમાં અત્યાર સુધીમાં 24.18 કરોડ પશુઓને રસી આપવામાં આવી છે. FMD રસીકરણનો રાઉન્ડ III અને IV ચાલી રહ્યો છે. અત્યાર સુધીમાં, રાઉન્ડ III અને રાઉન્ડ IV માટે અનુક્રમે 12.61 અને 1.80 કરોડ પ્રાણીઓને રસી આપવામાં આવી છે. અત્યાર સુધીમાં 2.71 કરોડ પ્રાણીઓને બ્રુસેલા સામે રસી આપવામાં આવી છે. 3.32 કરોડ ઘેટાં અને બકરાંને PPR સામે રસી આપવામાં આવી છે અને 28.16 લાખ ભૂંડને CSF સામે રસી આપવામાં આવી છે. 26 રાજ્યો/ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં 2896 મોબાઈલ વેટરનરી યુનિટ્સ (MVUs) ખરીદવામાં આવ્યા છે, જેમાંથી 2237 MVU 14 રાજ્યોમાં કાર્યરત છે.

પશુધન વસ્તી ગણતરી અને સંકલિત નમૂના સર્વેક્ષણ યોજના:

સંકલિત નમૂના સર્વે: મુખ્ય પશુધન ઉત્પાદનો (MLP) જેમ કે દૂધ, ઇંડા, માંસ અને ઊનનો અંદાજ બહાર લાવવા. અંદાજ વિભાગના મૂળભૂત પશુપાલન આંકડા (BAHS)ના વાર્ષિક પ્રકાશનમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે. તાજેતરમાં, 2022-23 સમયગાળા માટે મૂળભૂત પશુપાલન આંકડા (BAHS)-2023 પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યા છે.

પશુધન વસ્તી ગણતરી: ગ્રામીણ અને શહેરી વિસ્તારોમાં ઘરગથ્થુ સ્તર સુધી પશુધનની વસ્તી, જાતિ મુજબ અને જાતિ પ્રમાણે વય, જાતિ-સંરચના વગેરેની માહિતી પૂરી પાડવા માટે. 20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી વર્ષ 2019માં તમામ રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના પશુપાલન વિભાગની ભાગીદારીથી હાથ ધરવામાં આવી હતી. "20મી પશુધન વસ્તી ગણતરી-2019" નામનો અખિલ ભારતીય અહેવાલ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે જેમાં પશુધનની પ્રજાતિ મુજબ અને રાજ્ય મુજબની વસ્તી છે. ઉપરોક્ત ઉપરાંત, વિભાગે પશુધન અને મરઘાં (20મી પશુધન વસ્તી ગણતરીના આધારે) પર જાતિ મુજબનો અહેવાલ પણ પ્રકાશિત કર્યો છે. આગામી પશુધન વસ્તી ગણતરી 2024 માં થવાની છે.

દૂધ સહકારી અને દૂધ ઉત્પાદક કંપનીઓના ડેરી ખેડૂતો માટે કિસાન ક્રેડિટ કાર્ડ્સ (KCC): 10.11.2023 સુધીમાં, AHD ખેડૂતો માટે 29.87 લાખથી વધુ તાજા KCC મંજૂર કરવામાં આવ્યા હતા.

YP/JD