☆ U Narendra Modi, Myntri Rangbah Duh jong ka ri India

Kane ka sngi ka dei kaba dap 365 sngi naduh ba ka India ka la shimti ia ka G20 Presidency. Ka dei ka por ba ngin puson, ngin pynthymmai ia ka jingkut jingmut, bad aibor shuh shuh ia ka ‘VasudhaivaKutumbakam, ‘Kawei ka Pyrthei, kawei ka Longiing, Kawei ka lawei.’

Haba ngi la shimti ia kane ka jingbahkhlieh ha une u snem ba la dep, ka pyrthei baroh kawei ka dang iakynduh ia ki jingeh kiba bun; ka jingkhyllie im biang na ka khlam Covid-19, ki jingma na ka mariang, ka jingartatien ha ka ioh ka kot, ka jingshah ram ha ki ri ba dang kiewshaphrang, baroh hapdeng ki jinghiar ki jingiadei hapdeng ki ri. Hapdeng ki jingiathut bad ki jingialeh pyrshah, ka jingiatreilang na ka bynta ka roi ka par ka la mad ia ka jingeh bad kane ka la ktah ia ka jingkiew shaphrang.

Ha ka jingpdiang ia ka G20 Chair, ka India ka la thmu ban ai sha ka pyrthei kawei pat ka lad na ka bynta ka jingryntih, ka jingkylla na ka nongrim ka roi ka par ha ka GDP sha ki kam kiba niewkorshuwa ia ki briew. Ka India ka la thmu ban pynkynmawia ka pyrthei kawei kaba pyntylli ia ngi, ym kaei kaba pynphiah ia ngi. Shuh shuh, ka la dei ban don ka jingiakren ha ka pyrthei – ki jingmyntoi jong ki katto katne ki dei ban kynriahshuwana ka bynta ka bha ka miat jong kiba bun. Kane ka la donkam ia ka jingkylla ha ka jingiadei hapdeng ki ri.

Kaba pdiang ia baroh, kaba don nongrim ha ka kam bad kaba skhem ha ka rai — kine ki kyntien ki batai ia ka rukom treikam jong ngi kum ka G20 president, bad ka New Delhi Leaders' Declaration (NDLD), kaba la pdiang da baroh ki dkhot G20, ka dei ka dak jong ka jingkut jingmut jong ngi ba ngin wanrah ka jingseisoh hapoh kine ki jingngeit.

Ka jingpdiang ia barohka dei ka nongrim jong ka presidency jong ngi. Ka jingpdiang ia ka African Union (AU) kum ka dkhot ba pura jong ka G20 ka la wanrah 55 tylli ki ri Africa ha kane ka kynhun bad kane ka la pyniar ia ka ban kynthup 80% ki briew kiba don ha kane ka pyrthei. Kane ka la wanrah ia ka jingiakren kaba kham iar shaphang ki jingeh bad ki lad ki lynti kiba don ha ka pyrthei.

Ka 'Voice of the Global South Summit,' kaba nyngkong duh kaba la pynlong da ka India ha ki ar bynta, ka lawanrah ia ka jingiadei kaba thymmai hapdeng ki ri. Ka India ka la wanrah shakhmatia ki jingkhuslai jong ka thain shathie jong ka pyrthei ha ki jingiakren hapdeng ki ri bad ka la wanrah ia kajuk kaba thymmai ha kaba ki ri kiba dang kiewshaphrang ki don la ka bynta ha ki kam kiba iadei bad ka pyrthei.

Ka jingpdiang ia baroh ka la wanrah ruh ia ka rukom treikam ka India sha ka G20 bad kane ka la long ka Presidency jong ki briew kaba ai jingmyntoi ia ka synsharpaidbah kaba heh tam ha ka pyrthei. Lyngba ki prokram "Jan Bhagidari" (jingiashim bynta ki briew) ka G20 ka la poi sha 1.4 billion ngut ki briew ha kaba ki Jylla bad ki Union Territory (UT) ki la long kiba iatrei lang. Ka India ka la pynthikna ruh ba ka jingmut jingpyrkhat jong ki ri ka phai sha ki thong na ka bynta ka roi ka par kaba iahap bad ka kamram jong ka G20.

Ha ka por kaba kongsan jong ka 2030 Agenda, ka India ka la wanrah ia ka G20 2023 Action Plan ban pynstet ia ka jingiaid shaphrang jong ki thong Sustainable Development Goal (SDG), ha ka rukom treikam kaba peit shuwa ia ka kam kaba iadei bad ki bynta kiba iadei lang kum ka koit ka khiah, ka pule puthi, ka jingiaryntih kyrdan hapdeng ki shynrang bad kynthei bad ka jingiaineh ka mariang.

Ka bynta kaba kongsan kaba pyntyllunshakhmatia kane ka roi ka par ka dei ka Digital Public Infrastructure (DPI) kaba khlain. Hangne, ka India ka la long kaba skhem jingmut ha ki jingai jingmut jong ka, namar ba ka la ioh mad ia ka jingseisoh jong ki jingsaindur thymmai ha ki kam digital kum ka Aadhaar, UPI, badDigilocker. Lyngba ka G20, ngi la pyndep ia ka Digital Public Infrastructure Repository, ka sienjam kaba heh ha ka jingiatreilang ha kylleng ka pyrthei na ka bynta ki kam teknoloji. Kane ka repository, kaba don palat 50 tylli ki DPI na 16 tylli ki ri, kan iarap ia ka thain shathie ba kan tei, pdiang bad pyniar ia ka DPI ban plie lad ia ka bor jong ka roi ka par kaba pdiang lang ia baroh.

Na ka bynta Kawei ka Pyrthei, ngi la wanrah ia ki thong kiba heh bad kiba pdiang ia baroh ban wanrah ia ka jingkylla kaba donkam, kaba neh bad kaba ryntih. Ka ‘Green Development Pact’ jong ka Declaration ka peit ia ka jingeh kaba wan haba ngi hap jied ban ialeh pyrshah ia ka jingthngan ne ka jingiada ia ka pyrthei, da kaba wanrah ia ka rukom treikam ha kaba ki lad ioh kam bad ki jinglong jingman ha ki jaka bapher bapher ki iahap lang iwei ia iwei, ha kaba ka jingpyndonkam mar ka long ha ka rukom kaba pyrkhat ia ka mariang, bad ka jingpynmih mar ka long ha ka rukom  ka bym ktah ia ka pyrthei. Ha ryngkat kane, ka G20 Declaration ka kyntu ban don ka jingkyntiew lai shah ka jinglah pynmih bording na ki tyllong ba lah ban pynthymmaishuwa u snem 2030. Ha ryngkat ka jingsdang jong ka Global Biofuels Alliancebad ka jingkyntiew ia ka Green Hydrogen, ki jingthmu ka G20 ban don ka pyrthei kaba kham khuid bad kaba kham jyrngam ka dei kaba ym don ba lah ban len. Kane ka dei ka jingngeit jong ka India bad lyngba ka Lifestyles for Sustainable Development (LiFE), ka pyrthei ka lah ban ioh jingmyntoi na ki jingngeit tynrai kiba hyndai jong ngi.

Shuh shuh, ka Declaration ka ban jur halor ka jingieng skhem jong ngi na ka bynta ka hok bad ka jingryntih ha kaba iadei bad ka mariang, bad ka kyntu ban don ka jingkyrshan lyngba ka pisa bad ka teknoloji na ka phangshatei jong ka pyrthei. Ha ka sien kaba nyngkong, ka la don ka jingpdiang ia ka jingkyntiew kaba heh ha ka jingbei tyngka na ka bynta ka roi ka par na ki billion dollar sha ki trillion dollar. Ka G20 ka la pdiang ba ki ri kiba dang kiew ki donkam $5.9 trillion ban pyndap ia ki Nationally Determined Contribution (NDC) jong ki shuwa u 2030.

Namar ki jingdonkam kiba bun, ka G20 ka la ban jur halor ka jingdonkam ia ki Multilateral Development Bank kiba kham bha, kham heh bad kiba kham seisoh. Mynta ka India ka dang shim ia ka bynta kum ka nongialam ia ki jingkylla hapoh ka UN, khamtam ha ka jingpynkylla ia ki bynta ba kongsan jong ka UN kum ka UN Security Council ka ban wanrah ia ka jinglong kaba kham ryntih ha ka pyrthei.

Ka jingryntih kyrdan hapdeng ki shynrang bad kynthei ka la wan shakhmat ha ka Declaration, ha kaba yn seng ia ka Working Group halor ka Jingpynkupbor ia ki Longkmie ha une u snem ban wan. Ka Women's Reservation Bill 2023 jong ka India ha kaba la buh jaka kyrpang kawei na ki lai bynta na ka bynta ki longkmie ha ka Parliament bad ki Iing Dorbar Thaw Ain ha ki Jylla ka pyni ka jingieng skhem jong ngi na ka bynta ka roi ka par ba ialam lynti da ki longkmie.

Ka New Delhi Declaration ka pyni ia ka mynsiem jong ka jingiatreilang ha kine ki kam ba kongsan da kaba peit bniah ia ka jingiahap ki polisi, ka khaii pateng kaba skhem, bad ki kam na ka bynta ka mariang. Ka long ka burom shisha ba ha ka por jong ka Presidency jong ngi, ka G20 ka la ioh 87 tylli ki jingseisoh bad 118 tylli ki document kiba la pdiang kaba kham bun na ki por kiba la dep.

Ha ka por jong ka G20 Presidency jong ngi, ka Indiaka la wanrah ia ki jingiakren shaphang ki kam kiba iadei bad ki ri bad ka jingktah jong kine ki jingiadei ia ka jingkiew ka ioh ka kot bad ka roi ka par. Ki kam pyntriem bad ka jingiap jong ki briew ka dei kaba ym lah ban pdiang, bad ngim dei ban ailadia kine. Ngi dei ban pdiang ia ka jinglong briew bad kyntait ia ka jingiashun bad ban jur ba kane kam dei ka juk jong ka thma.

Nga sngewkmen ba ha ka por jong ka Presidency jong ngi, ka India ka la lah ban leh ia kaba khraw: ka la khyllie im biang ia ka jingiadei hapdeng ki ri, ka la pynsawa ia ka sur jong ka thain shathie jong ka pyrthei, ka la mihkhmat na ka bynta ka roi ka par, ka la iakhun na ka bynta ka jingpynkupbor ia ki longkmie ha baroh ki jaka.

Katba ngi aiti ia ka G20 Presidency sha ka Brazil, ngi leh ia kane da kaba ngeit skhem ba ki sienjam jong ngi baroh na ka bynta ki briew, ka pyrthei, ka jingiasuk bad ka jingriewspah kan dang bteng ban sawa ha ki snem ban dang wan.

***