ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਆਰਈ-ਐੱਚਏਬੀ  ( ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਹਾਥੀ - ਮਾਨਵ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ )  ਦੀ ਸਫਲਤਾ  ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਖਾਦੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਮੋਉਦਯੋਗ ਆਯੋਗ  ( ਕੇਵੀਆਈਸੀ )  ਨੇ ਹੁਣ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ।  ਕੇਵੀਆਈਸੀ  ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਸ਼੍ਰੀ ਵਿਨੈ ਕੁਮਾਰ  ਸਕਸੈਨਾ ਨੇ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਅਸਾਮ ਦੇ ਗੋਲਪਾਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ  ਦੇ ਗ੍ਰਾਮ ਮੋਰਨੋਈ ਵਿੱਚ ਆਰਈ-ਐੱਚਏਬੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦਾ ਸ਼ੁਭਾਰੰਭ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀ-ਮਾਨਵ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਵਣ ਵਿਭਾਗ  ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਅਸਾਮ  ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਆਂ ਦਾ ਆਉਣਾ - ਜਾਣਾ ਲਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ,  ਸਾਲ 2014 ਤੋਂ 2019  ਦੇ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ  ਦੇ ਕਾਰਨ 332 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੈ । 

ਆਰਈ-ਐੱਚਏਬੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ  ਦੇ ਤਹਿਤ ਮਾਨਵੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼  ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ  ਦੇ ਬਕਸੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ "ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ" ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਕਸਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਕਿ ਜਦੋਂ ਹਾਥੀ ਉੱਥੋਂ ਗੁਜ਼ਰਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ,  ਤਾਂ ਇੱਕ ਖਿਚਾਅ ਜਾਂ ਦਬਾਅ  ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੀ ਤਰਫ ਚੱਲੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਇਹ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏ ਬਿਨਾ ਹੀ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ  ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਕਿਫ਼ਾਇਤੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਹੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਥੀ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਚਿੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਡ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।  ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ  ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕੋਲਾਹਲ ਨਾਲ ਹਾਥੀ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । 

ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਭਜਾਉਣ ਲਈ ਮੋਰਨੋਈ ਅਤੇ ਦਹਿਕਾਟਾ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੁੱਲ 330 ਮਧੂਮੱਖੀ ਬਕਸੇ ਬਿਖੇਰ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਣਗੇ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ  ਦੇ 33 ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਯੁਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵੀਆਈਸੀ ਦੁਆਰਾ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਇਹ ਬਕਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਹਨ ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਵਿੱਚ 9 ਤੋਂ 10 ਮਹੀਨੇ ਤੱਕ ਲਗਭਗ ਹਰ ਦਿਨ ਹਾਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।  ਇੱਥੇ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਇਤਨਾ ਗੰਭੀਰ  ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਾਮੀਣਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਦੇ  ਹਮਲੇ  ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਝੋਨਾ,  ਲੀਚੀ ਅਤੇ ਕਟਹਲ ਦਾ ਥੋਕ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ,  ਜੋ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।  ਹਾਥੀਆਂ ‘ਤੇ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ  ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ  ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਰਿਕ ਮਹੱਤ‍ਵ ਦੇ ਬਿੰਦੂਆਂ ‘ਤੇ ਉੱਚ ਰਿਜਾਲਿਊਸ਼ਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾਈਟ ਵਿਜਨ ਕੈਮਰੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ । 

ਕੇਵੀਆਈਸੀ  ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਆਰਈ -ਐੱਚਏਬੀ ਮਾਨਵ-ਹਾਥੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸਮਾਧਾਨ ਸਾਬਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ। ਆਰਈ - ਐੱਚਏਬੀ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤੋਂ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਾਮ ਹੋਰ ਅਧਿਕ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਤਕਨੀਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ  ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਂਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਗ੍ਰਾਮੀਣਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕੇਗਾ। ਸ਼੍ਰੀ ਸਕਸੈਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੇਵੀਆਈਸੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਧੂਮੱਖੀ  ਦੇ ਬਕਸਿਆਂ ਦਾ ਵੰਡ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਣ  ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਕੇਵੀਆਈਸੀ  ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੂਰਬੀ ਜੋਨ  ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਦੁਯੋ ਤਮੋ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ । 

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਆਰਈ-ਐੱਚਏਬੀ ਕੇਵੀਆਈਸੀ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸ਼ਹਿਦ ਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪ-ਮਿਸ਼ਨ ਹੈ।  ਇਹ ਅਭਿਆਨ ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ,  ਸ਼ਹਿਦ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਮਧੂਮੱਖੀ ਪਾਲਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ ,  ਜਦੋਂ ਕਿ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਆਰਈ-ਐੱਚਏਬੀ ਹਾਥੀ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਧੂਮੱਖੀ  ਦੇ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । 

15 ਮਾਰਚ 2021 ਨੂੰ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਕੋਡਾਗੁ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ 11 ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਆਰਈ - ਐੱਚਏਬੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੀ। ਕੇਵਲ 6 ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ,  ਇਸ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਨੇ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ 70%  ਤੱਕ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । 

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 500 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।  ਇਹ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ  ( ਬਾਘ ,  ਤੇਂਦੂਆ , ਚੀਤਾ ਆਦਿ )   ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 10 ਗੁਣਾ ਅਧਿਕ ਹੈ ।  ਸਾਲ 2015 ਤੋਂ 2020 ਤੱਕ ਹਾਥੀ  ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 2500 ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗਵਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।  ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਲਗਭਗ ਪੰਜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਯਾਨੀ ਕਰੀਬ 500 ਹਾਥੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਪਿਛਲੇ 5 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । 

ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ,  ਸਰਕਾਰਾਂ ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਖਾਈ ਪੁੱਟਣਾ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਲਗਾਉਣ  ਦੇ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ।  ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਨਵ ਜੀਵਨ  ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ  ਦੇ ਮੁਆਵਜੇ ‘ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।  ਇਹ ਖਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਤਾਰ ਦੀ ਹੜ੍ਹ ਅਕਸਰ ਹਾਥੀਆਂ  ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਉਪਾਅ ਇਸ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਵਿਵਹਾਰਿਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

****

ਐੱਮਜੇਪੀਐੱਸ/ਐੱਮਐੱਸ/ਜੇਕੇ