પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે કઠોળમાં આત્મનિર્ભરતા માટેના મિશનને મંજૂરી આપી છે - કઠોળમાં સ્થાનિક ઉત્પાદનને વેગ આપવા અને આત્મનિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવાના હેતુથી એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ (આત્મનિર્ભરતા). આ મિશન 2025-26થી 2030-31 સુધીના છ વર્ષના સમયગાળામાં અમલમાં મૂકવામાં આવશે, જેનો નાણાકીય ખર્ચ રૂ. 11,440 કરોડ થશે.

ભારતની પાક પ્રણાલીઓ અને આહારમાં કઠોળનું વિશેષ મહત્વ છે. ભારત વિશ્વનો સૌથી મોટો કઠોળ ઉત્પાદક અને ગ્રાહક દેશ છે. વધતી આવક અને જીવનધોરણ સાથે, કઠોળનો વપરાશ વધ્યો છે. જોકે, સ્થાનિક ઉત્પાદન માંગ સાથે તાલ મિલાવી શક્યું નથી, જેના કારણે કઠોળની આયાતમાં 15-20%નો વધારો થયો છે.

આ આયાત નિર્ભરતા ઘટાડવા, વધતી માંગને પહોંચી વળવા, ઉત્પાદન મહત્તમ કરવા અને ખેડૂતોની આવક વધારવા માટે, નાણાકીય વર્ષ 2025-26ના બજેટમાં 6 વર્ષનું "કઠોળમાં આત્મનિર્ભરતા માટે મિશન" જાહેર કરવામાં આવ્યું હતું. આ મિશન સંશોધન, બીજ પ્રણાલીઓ, વિસ્તાર વિસ્તરણ, ખરીદી અને ભાવ સ્થિરતાને આવરી લેતી વ્યાપક વ્યૂહરચના અપનાવશે.

ઉત્પાદકતામાં ઉચ્ચ, જીવાત-પ્રતિરોધક અને આબોહવા-સ્થિતિસ્થાપક કઠોળની નવીનતમ જાતોના વિકાસ અને પ્રસાર પર ભાર મૂકવામાં આવશે. પ્રાદેશિક યોગ્યતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે મુખ્ય કઠોળ ઉગાડતા રાજ્યોમાં બહુ-સ્થાનિક પરીક્ષણો હાથ ધરવામાં આવશે.

વધુમાં, ઉચ્ચ ગુણવત્તાવાળા બીજની ઉપલબ્ધતા સુનિશ્ચિત કરવા માટે, રાજ્યો પાંચ વર્ષીય રોલિંગ બીજ ઉત્પાદન યોજનાઓ તૈયાર કરશે. બ્રીડર બીજ ઉત્પાદનનું નિરીક્ષણ ICAR દ્વારા કરવામાં આવશે. ફાઉન્ડેશન અને પ્રમાણિત બીજ ઉત્પાદન રાજ્ય અને કેન્દ્રિય સ્તરની એજન્સીઓ દ્વારા કરવામાં આવશે, અને બીજ પ્રમાણીકરણ, ટ્રેસેબિલિટી અને હોલિસ્ટિક ઇન્વેન્ટરી (SATHI) પોર્ટલ દ્વારા નજીકથી ટ્રેક કરવામાં આવશે.

સુધારેલી જાતો વ્યાપકપણે ઉપલબ્ધ કરાવવા માટે, 2030-31 સુધીમાં 370 લાખ હેક્ટરને આવરી લેતા કઠોળ ઉગાડતા ખેડૂતોને 126 લાખ ક્વિન્ટલ પ્રમાણિત બીજનું વિતરણ કરવામાં આવશે.

આને માટી આરોગ્ય કાર્યક્રમ, કૃષિ યાંત્રિકીકરણ પર પેટા-મિશન, સંતુલિત ખાતરનો ઉપયોગ, છોડ સંરક્ષણ અને શ્રેષ્ઠ પ્રથાઓને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ICAR, KVKs અને રાજ્ય વિભાગો દ્વારા વ્યાપક પ્રદર્શનો સાથે સંકલન દ્વારા પૂરક બનાવવામાં આવશે.

મિશન આંતર-પાક અને પાક વૈવિધ્યકરણને પ્રોત્સાહન આપીને ચોખાના પડતર વિસ્તારો અને અન્ય વૈવિધ્યસભર જમીનોને લક્ષ્ય બનાવીને કઠોળ હેઠળના વિસ્તારને વધારાના 35 લાખ હેક્ટર સુધી વધારવાનો પણ પ્રયાસ કરે છે. આ માટે, ખેડૂતોને 88 લાખ બીજ કીટ મફતમાં વિતરણ કરવામાં આવશે.

ટકાઉ તકનીકો અને આધુનિક તકનીકોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સંરચિત તાલીમ કાર્યક્રમો દ્વારા ખેડૂતો અને બીજ ઉત્પાદકોની ક્ષમતા નિર્માણ હાથ ધરવામાં આવશે.

બજારો અને મૂલ્ય શૃંખલાઓને મજબૂત બનાવવા માટે, મિશન 1000 પ્રોસેસિંગ યુનિટ સહિત લણણી પછીના માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવામાં મદદ કરશે, જેનાથી પાકનું નુકસાન ઓછું થશે, મૂલ્યવર્ધનમાં સુધારો થશે અને ખેડૂતોની આવકમાં વધારો થશે. પ્રોસેસિંગ, પેકેજિંગ યુનિટ સ્થાપવા માટે મહત્તમ રૂ. 25 લાખની સબસિડી ઉપલબ્ધ થશે.

મિશન ક્લસ્ટર-આધારિત અભિગમ અપનાવશે, દરેક ક્લસ્ટરની ચોક્કસ જરૂરિયાતો અનુસાર હસ્તક્ષેપોને અનુરૂપ બનાવશે. આ સંસાધનોની વધુ અસરકારક ફાળવણીને સક્ષમ બનાવશે, ઉત્પાદકતામાં વધારો કરશે અને કઠોળ ઉત્પાદનના ભૌગોલિક વૈવિધ્યકરણને પ્રોત્સાહન આપશે.

મિશનની એક મુખ્ય વિશેષતા PM-AASHA ની કિંમત સહાય યોજના (PSS) હેઠળ તુવેર, અડદ અને મસૂરની મહત્તમ ખરીદી સુનિશ્ચિત કરવામાં આવશે. NAFED અને NCCF આગામી ચાર વર્ષ માટે ભાગ લેનારા રાજ્યોમાં આ એજન્સીઓ સાથે નોંધણી કરાવનારા અને કરાર કરનારા ખેડૂતો પાસેથી 100% ખરીદી કરશે.

વધુમાં, ખેડૂતોના વિશ્વાસને સુરક્ષિત રાખવા માટે, મિશન વૈશ્વિક કઠોળના ભાવ પર દેખરેખ રાખવા માટે એક પદ્ધતિ સ્થાપિત કરશે.

2030-31 સુધીમાં, મિશન દ્વારા કઠોળ હેઠળનો વિસ્તાર 310 લાખ હેક્ટર સુધી વધારવા, ઉત્પાદન 350 લાખ ટન સુધી વધારવા અને ઉપજ 1130 કિલો/હેક્ટર સુધી વધારવાની અપેક્ષા છે. ઉત્પાદકતામાં વધારો કરવાની સાથે, મિશન નોંધપાત્ર રોજગારીનું સર્જન કરશે.

આ મિશન કઠોળમાં આત્મનિર્ભરતા (સ્વનિર્ભરતા) ના લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવા, આયાત પર નિર્ભરતા ઘટાડવા અને ખેડૂતોની આવકમાં વધારો કરીને મૂલ્યવાન વિદેશી હૂંડિયામણ બચાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ મિશન આબોહવા પ્રતિરોધક પ્રથાઓ, જમીનના સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો અને પાક પડતર વિસ્તારોના ઉત્પાદક ઉપયોગના સ્વરૂપમાં નોંધપાત્ર પર્યાવરણીય લાભો પણ પ્રાપ્ત કરશે.

SM/DK/GP/JD