চৰম দৰিদ্ৰতাৰ পৰা ভাৰতৰ ১৭১ নিযুত লোকৰ ওলাই অহাটো চলিত দশকৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য সাফল্য। বিশ্ব বেংকে প্ৰকাশ কৰা ২০২৫ চনৰ বসন্তকালীন দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰীফৰ প্ৰতিবেদনত ভাৰতৰ দৰিদ্ৰতাৰ বিৰুদ্ধে নিৰ্ণায়ক যুঁজখন স্বীকাৰ কৰিছে। প্ৰতিবেদন অনুসৰি চৰম দৰিদ্ৰতাৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মানদণ্ড হিচাপে প্ৰতিদিনে ২.১৫ মাৰ্কিন ডলাৰৰ কম টকাৰে জীৱন নিৰ্বাহ কৰা লোকৰ অনুপাত ২০১১-১২ চনত ১৬.২ শতাংশৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত মাত্ৰ ২.৩ শতাংশলৈ তীব্ৰগতিত হ্ৰাস পায়।

এই কৃতিত্ব ভাৰত চৰকাৰে গ্ৰাম্য আৰু নগৰ উভয় অঞ্চলৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি সৰ্বাংগীন উন্নয়নৰ প্ৰতি থকা দায়বদ্ধতাৰ প্ৰমাণ। লক্ষ্য নিৰ্ধাৰণ কৰা কল্যাণমূলক আঁচনি, অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ, আৰু অত্যাৱশ্যকীয় সেৱাৰ সুবিধা বৃদ্ধিৰ জৰিয়তে ভাৰতে দৰিদ্ৰতাৰ মাত্ৰা হ্ৰাস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে। বিশ্ব বেংকৰ ২০২৫ চনৰ বসন্তকালীন দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰিফে এই প্ৰচেষ্টাসমূহে লাখ লাখ লোকৰ জীৱনত কেনেদৰে যথেষ্ট প্ৰভাৱ পেলাইছে, সমগ্ৰ দেশতে দৰিদ্ৰতাৰ ব্যৱধান হ্ৰাস কৰিছে, সেই বিষয়ে আলোকপাত কৰিছে।

Overview of the World Bank's Poverty and Equity Briefs (PEBs)

বিশ্ব বেংকৰ দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰিফ (পিইবি)ৰ আভাস

বিশ্ব বেংকৰ দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰিফ (পিইবি)সমূহে ১০০খনতকৈও অধিক উন্নয়নশীল দেশৰ দৰিদ্ৰতা, মিলিত সমৃদ্ধি আৰু বৈষম্যৰ ধাৰাসমূহৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে। বিশ্ব বেংক গোট আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধিৰ বসন্তকালীন আৰু বাৰ্ষিক বৈঠকৰ বাবে বছৰত দুবাৰকৈ প্ৰকাশ পোৱা এই ব্ৰিফসমূহে এখন দেশৰ দৰিদ্ৰতা আৰু বৈষম্যৰ প্ৰেক্ষাপটৰ এক স্নেপশ্বট প্ৰদান কৰে, দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰাটো বিশ্বৰ অগ্ৰাধিকাৰ হৈ থকাটো নিশ্চিত কৰে। প্ৰতিটো পিইবিত দুটা পৃষ্ঠাৰ সাৰাংশ অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে যিয়ে দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ শেহতীয়া উন্নয়নসমূহ উপস্থাপন কৰে, লগতে মূল উন্নয়ন সূচকসমূহৰ ওপৰত নবীকৃত তথ্য।

এই সূচকসমূহে ৰাষ্ট্ৰীয় দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাৰ ৰেখা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মাপকাঠী (চৰম দৰিদ্ৰতাৰ বাবে ২.১৫ ডলাৰ, নিম্ন-মধ্যম আয়ৰ বাবে ৩.৬৫ ডলাৰ, আৰু উচ্চ-মধ্যম আয়ৰ বাবে ৬.৮৫ মাৰ্কিন ডলাৰ) দুয়োটা ব্যৱহাৰ কৰি দৰিদ্ৰতাৰ হাৰ আৰু মুঠ দৰিদ্ৰৰ সংখ্যাকে ধৰি দৰিদ্ৰতাৰ বিভিন্ন দিশ সামৰি লয়। ব্ৰিফসমূহত সময়ৰ লগে লগে আৰু দেশসমূহৰ মাজত দৰিদ্ৰতা আৰু বৈষম্যৰ তুলনামূলক ধাৰা, শিক্ষা আৰু মৌলিক সেৱাৰ দৰে অ-আৰ্থিক বঞ্চনাৰ হিচাপ দিয়া বহুমাত্ৰিক দৰিদ্ৰতাৰ পৰিমাপ, আৰু জিনি সূচকাংক ব্যৱহাৰ কৰি বৈষম্যৰ জোখ-মাখো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।

গ্ৰাম্য আৰু নগৰীয়া দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস

ভাৰতৰ বাবে বিশ্ব বেংকৰ দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰিফে বিচাৰি উলিয়াইছে যে চৰম দৰিদ্ৰতাৰ তীব্ৰ হ্ৰাস বহল ভিত্তিত হৈছে, যিয়ে গ্ৰামীণ আৰু চহৰা দুয়োটা অঞ্চল সামৰি লৈছে।Rural and Urban Poverty Reduction

মূল তথ্যসমূহ:

ক। গ্ৰামাঞ্চলত ২০১১-১২ চনত চৰম দৰিদ্ৰতা ১৮.৪ শতাংশৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ২.৮ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে।

খ। নগৰ কেন্দ্ৰসমূহত একে সময়ছোৱাত চৰম দৰিদ্ৰতা ১০.৭ শতাংশৰ পৰা ১.১ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে।

গ। গ্ৰামীণ আৰু নগৰীয়া দৰিদ্ৰতাৰ মাজৰ ব্যৱধান ৭.৭ শতাংশ পইণ্টৰ পৰা ১.৭ শতাংশ পইণ্টলৈ হ্ৰাস পাইছে, ২০১১-১২ আৰু ২০২২-২৩ চনৰ ভিতৰত বাৰ্ষিক হ্ৰাসৰ হাৰ ১৬ শতাংশ।

কম-মধ্যম আয়ৰ দৰিদ্ৰ সীমাৰেখাত শক্তিশালী লাভ

বিশ্ব বেংকে বিচাৰি উলিয়াইছে যে ভাৰতে দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত নিম্ন-মধ্যম আয়ৰ স্তৰত শক্তিশালী লাভ কৰিছে, যিটো প্ৰতিদিনে ৩.৬৫ মাৰ্কিন ডলাৰ জুখিব পাৰি। এই বহল ভিত্তিৰ বৃদ্ধিৰ ফলত গ্ৰাম্য আৰু চহৰ উভয় অঞ্চলতে লাখ লাখ লোকে লাভৱান হৈছে।

মূল তথ্যসমূহ:

ক। প্ৰতিদিনে ৩.৬৫ ডলাৰৰ সীমাৰেখাত ভাৰতৰ দৰিদ্ৰতাৰ হাৰ ২০১১-১২ চনত ৬১.৮ শতাংশৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ২৮.১ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাই ৩৭.৮ কোটি লোকক দৰিদ্ৰতাৰ পৰা উলিয়াই আনিছে।

খ। গ্ৰাম্য দৰিদ্ৰতা ৬৯ শতাংশৰ পৰা ৩২.৫ শতাংশলৈ হ্ৰাস পোৱাৰ বিপৰীতে চহৰৰ দৰিদ্ৰতা ৪৩.৫ শতাংশৰ পৰা ১৭.২ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে।

গ। গ্ৰাম্য-নগৰীয়া দৰিদ্ৰতাৰ ব্যৱধান ২৫ৰ পৰা ১৫ শতাংশ পইণ্টলৈ হ্ৰাস পাইছে, ২০১১-১২ চনৰ পৰা ২০২২-২৩ চনৰ ভিতৰত বাৰ্ষিক ৭ শতাংশ হ্ৰাস পাইছে।

দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰাত অৰিহণা যোগোৱা মূল ৰাজ্যসমূহ

প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে যে সমগ্ৰ ভাৰততে চৰম দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট অগ্ৰগতি হৈছে, দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস আৰু সৰ্বাংগীন উন্নয়নৰ উন্নতি দুয়োটাতে মূল ৰাজ্যসমূহে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছে।

মূল তথ্যসমূহ:

ক। আটাইতকৈ জনবহুল পাঁচখন ৰাজ্য অৰ্থাৎ উত্তৰপ্ৰদেশ, মহাৰাষ্ট্ৰ, বিহাৰ, পশ্চিমবংগ আৰু মধ্যপ্ৰদেশে ২০১১-১২ চনত ভাৰতৰ চৰম দৰিদ্ৰৰ ৬৫ শতাংশক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছিল।

খ। ২০২২-২৩ চনলৈকে এই ৰাজ্যসমূহে সামগ্ৰিকভাৱে চৰম দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ দুই তৃতীয়াংশ অৰিহণা যোগাইছিল।

বহুমাত্ৰিক দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস আৰু সংশোধিত অনুমান

বিশ্ব বেংকৰ প্ৰতিবেদন অনুসৰি ভাৰতে অ-আৰ্থিক দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰাৰ ক্ষেত্ৰত যথেষ্ট অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে, আৰু ভৱিষ্যতে দৰিদ্ৰতাৰ অনুমানসমূহ নবীকৃত বিশ্ব মানদণ্ডৰ ভিত্তিত সলনি হোৱাৰ আশা কৰা হৈছে।

মূল তথ্যসমূহ:

ক। শিক্ষা, স্বাস্থ্য আৰু জীৱন-যাপনৰ অৱস্থাৰ দৰে কাৰকসমূহ বিবেচনা কৰা বহুমাত্ৰিক দৰিদ্ৰতা সূচকাংক (এমপিআই)ৰ দ্বাৰা জুখিব পৰা অনা আৰ্থিক দৰিদ্ৰতা ২০০৫-০৬ চনত ৫৩.৮ শতাংশৰ পৰা ২০১৯-২১ চনলৈকে ১৬.৪ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে।

খ। বিশ্ব বেংকৰ বহুমাত্ৰিক দৰিদ্ৰতাৰ পৰিমাপ ২০২২-২৩ চনত ১৫.৫ শতাংশ আছিল, যিয়ে জীৱন-যাপনৰ অৱস্থাৰ চলি থকা উন্নতিৰ প্ৰতিফলন ঘটায়।

গ। সংশোধিত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় দৰিদ্ৰতা ৰেখা (মৌলিক প্ৰয়োজনীয়তা পূৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় ন্যূনতম আয়) আৰু ২০২১ চনৰ ক্ৰয় শক্তি সমতা (পিপিপি) (যি দেশসমূহৰ মাজত জীৱন-যাপনৰ খৰচৰ পাৰ্থক্যৰ বাবে সামঞ্জস্য স্থাপন কৰে) গ্ৰহণ কৰাৰ লগে লগে ২০২২-২৩ চনৰ বাবে নতুন দৰিদ্ৰতাৰ হাৰ চৰম দৰিদ্ৰতাৰ বাবে ৫.৩ শতাংশ আৰু নিম্ন-মধ্যম আয়ৰ দৰিদ্ৰতাৰ বাবে ২৩.৯ শতাংশ হ’ব বুলি আশা কৰা হৈছে ।

ঘ। ভাৰতৰ খৰচ ভিত্তিক জিনি সূচকাংক ২০১১-১২ চনত ২৮.৮ৰ পৰা ২০২২-২৩ চনত ২৫.৫লৈ উন্নত হৈছে, যিয়ে আয়ৰ বৈষম্য হ্ৰাস পোৱাৰ ইংগিত দিয়ে।

কৰ্মশক্তিৰ প্ৰৱণতাত নিয়োগ বৃদ্ধি আৰু পৰিৱৰ্তন

বিশেষকৈ ২০২১-২২ চনৰ পৰা ভাৰতত নিয়োগ বৃদ্ধিৰ ইতিবাচক ধাৰা দেখা গৈছে, য’ত গ্ৰাম্য আৰু নগৰ উভয় অঞ্চলতে যথেষ্ট উন্নতি হৈছে, যিটো বিশ্ব বেংকৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে।

মূল তথ্যসমূহ:

ক। ২০২১-২২ চনৰ পৰা নিয়োগ বৃদ্ধিয়ে কৰ্মক্ষম বয়সৰ জনসংখ্যাক আগুৰি ধৰিছে, বিশেষকৈ মহিলাসকলৰ মাজত নিয়োগৰ হাৰ বৃদ্ধি পাইছে।

খ। নগৰীয়া নিবনুৱাৰ হাৰ ২৪-২৫ বিত্তীয় বৰ্ষৰ প্ৰথম ত্ৰৈমাসিকত ৬.৬ শতাংশলৈ হ্ৰাস পাইছে, যিটো ২০১৭-১৮ চনৰ পিছত সৰ্বনিম্ন।

গ। শেহতীয়া তথ্যই ২০১৮-১৯ চনৰ পিছত প্ৰথমবাৰৰ বাবে গ্ৰাম্য অঞ্চলৰ পৰা চহৰলৈ পুৰুষ শ্ৰমিকৰ স্থানান্তৰ হোৱাৰ ইংগিত দিয়ে, আনহাতে কৃষিক্ষেত্ৰত গ্ৰাম্য মহিলাৰ নিয়োগ বৃদ্ধি পাইছে।

ঘ। বিশেষকৈ গ্ৰাম্য শ্ৰমিক আৰু মহিলাসকলৰ মাজত আত্মনিয়োগ বৃদ্ধি পাইছে, যিয়ে অৰ্থনৈতিক অংশগ্ৰহণত অৰিহণা যোগাইছে।

উপসংহাৰ

সামৰণিত ক’ব পাৰি যে বিগত দশকত ভাৰতে দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে।  ২০২৫ৰ বসন্তকালীন বিশ্ব বেংকৰ দৰিদ্ৰতা আৰু ইকুইটি ব্ৰিফে এই কৃতিত্বসমূহৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে। ই দেশৰ সৰ্বাংগীন উন্নয়নৰ প্ৰতি থকা দায়বদ্ধতাক আলোকপাত কৰে। চৰম আৰু নিম্ন-মধ্যম আয়ৰ দৰিদ্ৰতা দুয়োটাৰে তীব্ৰ হ্ৰাসৰ লগতে গ্ৰাম্য-নগৰীয়া দৰিদ্ৰতাৰ ব্যৱধান কমি অহাটোৱে ভাৰত চৰকাৰৰ ফলপ্ৰসূ প্ৰচেষ্টাক প্ৰতিফলিত কৰে। তদুপৰি বিশেষকৈ মহিলাসকলৰ মাজত নিয়োগ বৃদ্ধি আৰু বহুমাত্ৰিক দৰিদ্ৰতা হ্ৰাসে জীৱন ধাৰণৰ মানদণ্ডৰ বহল উন্নতিৰ দিশটোকে সূচায়। ভাৰতে নিজৰ যাত্ৰা অব্যাহত ৰখাৰ লগে লগে এই কৃতিত্বসমূহে দৰিদ্ৰতা আৰু বৈষম্যৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত স্থায়ী অগ্ৰগতিৰ বাবে এক সুদৃঢ় ভেটি হিচাপে কাম কৰে।

References:

5. https://documents1.worldbank.org/curated/en/099722104222534584/pdf/IDU-25f34333-d3a3-44ae-8268-86830e3bc5a5.pdf
5. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty/publication/poverty-and-equity-briefs
5. https://x.com/mygovindia/status/1915754422560346536

Click here to download PDF

*****

Santosh Kumar/ Sarla Meena/ Saurabh Kalia/DB