પરિચય

પાછલા દાયકાની સૌથી નોંધપાત્ર સિદ્ધિઓમાંની એકમાં, ભારતે 171 મિલિયન લોકોને અત્યંત ગરીબીમાંથી બહાર કાઢ્યા છે. વિશ્વ બેંક તેના સ્પ્રિંગ 2025 પોવર્ટી એન્ડ ઇક્વિટી બ્રિફમાં ગરીબી સામે ભારતની નિર્ણાયક લડતને સ્વીકારે છે. રિપોર્ટ અનુસાર, એક દિવસમાં 2.15 અમેરિકન ડોલરથી ઓછી કિંમતે જીવતા લોકોનું પ્રમાણ, જે અત્યંત ગરીબી માટેનું આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડ છે, તે 2011-12માં 16.2 ટકાથી ઝડપથી ઘટીને 2022-23માં માત્ર 2.3 ટકા થઈ ગયું છે.

આ સિદ્ધિ ભારત સરકારની સર્વસમાવેશક વિકાસ પ્રત્યેની કટિબદ્ધતાનો પુરાવો છે. જેમાં ગ્રામીણ અને શહેરી એમ બંને ક્ષેત્રો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. લક્ષિત કલ્યાણકારી યોજનાઓ, આર્થિક સુધારાઓ અને આવશ્યક સેવાઓની વધતી સુલભતા મારફતે ભારતે ગરીબીનું સ્તર ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર હરણફાળ ભરી છે. વર્લ્ડ બેંકની સ્પ્રિંગ 2025 પોવર્ટી એન્ડ ઇક્વિટી બ્રીફ એ બાબત પર પ્રકાશ પાડે છે કે કેવી રીતે આ પ્રયાસોએ લાખો લોકોના જીવન પર નોંધપાત્ર અસર કરી છે, જેણે દેશભરમાં ગરીબીનું અંતર ઘટાડ્યું છે.

 

વિશ્વ બેંકની પોવર્ટી એન્ડ ઇક્વિટી સંક્ષિપ્ત માહિતી (પીઇબી)નું વિહંગાવલોકન

વિશ્વ બેંકની પોવર્ટી એન્ડ ઇક્વિટી બ્રીફ (પીઇબી) 100થી વધુ વિકાસશીલ દેશો માટે ગરીબી, સહિયારી સમૃદ્ધિ અને અસમાનતાના પ્રવાહોને પ્રકાશિત કરે છે. વિશ્વ બેંક જૂથ અને આંતરરાષ્ટ્રીય નાણાં ભંડોળની સ્પ્રિંગ અને વાર્ષિક બેઠકો માટે વર્ષમાં બે વખત પ્રકાશિત કરવામાં આવતી આ સંક્ષિપ્ત માહિતી દેશની ગરીબી અને અસમાનતાના સંદર્ભનો સ્નેપશોટ આપે છે. જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ગરીબીમાં ઘટાડો વૈશ્વિક પ્રાથમિકતા રહે છે. દરેક પીઈબી (PEB)માં બે પાનાનો સારાંશ હોય છે જે ગરીબી નિવારણમાં તાજેતરના વિકાસને રજૂ કરે છે, સાથે સાથે ચાવીરૂપ વિકાસ સૂચકાંકો પર અપડેટેડ ડેટા પણ રજૂ કરે છે.

આ સૂચકાંકો ગરીબીના વિવિધ પાસાઓને આવરી લે છે, જેમાં ગરીબીના દર અને ગરીબોની કુલ સંખ્યાનો સમાવેશ થાય છે, જેમાં રાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાઓ અને આંતરરાષ્ટ્રીય માપદંડો (અત્યંત ગરીબી માટે $2.15, નિમ્ન-મધ્યમ-આવક માટે $3.65, અને ઉચ્ચ-મધ્યમ-આવક માટે $6.85)નો સમાવેશ થાય છે. આ સંક્ષિપ્તમાં ગરીબી અને સમયાંતરે વિવિધ દેશોમાં અસમાનતાના તુલનાત્મક પ્રવાહોનો પણ સમાવેશ થાય છે, બહુઆયામી ગરીબી માપદંડ કે જે શિક્ષણ અને પાયાની સેવાઓ જેવી બિન-નાણાકીય વંચિતતાઓ અને ગિની ઇન્ડેક્સનો ઉપયોગ કરીને અસમાનતાના માપન માટે જવાબદાર છે.

 

ગ્રામીણ અને શહેરી ગરીબી નિવારણ

ભારત માટે વિશ્વ બૅન્કના પોવર્ટી ઍન્ડ ઇક્વિટી બ્રીફમાં જણાયું છે કે અત્યંત ગરીબીમાં તીવ્ર ઘટાડો વ્યાપક પાયા પર આધારિત રહ્યો છે, જે ગ્રામીણ અને શહેરી એમ બંને વિસ્તારોને આવરી લે છે.

મુખ્ય તારણો:

 

5. ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, અત્યંત ગરીબી 2011-12માં 18.4 ટકાથી ઘટીને 2022-23માં 2.8 ટકા થઈ ગઈ છે.
5. શહેરી કેન્દ્રોમાં, આ જ સમયગાળા દરમિયાન આત્યંતિક ગરીબી 10.7 ટકાથી ઘટીને 1.1 ટકા થઈ ગઈ છે.

 

5. ગ્રામીણ અને શહેરી ગરીબી વચ્ચેનો તફાવત 7.7 ટકાથી ઘટીને 1.7 ટકા પોઇન્ટ થયો છે, જેમાં 2011-12 અને 2022-23 ની વચ્ચે વાર્ષિક ઘટાડાનો દર 16 ટકા છે.

 

 

નિમ્ન-મધ્યમ આવક ધરાવતી ગરીબી રેખા પર મજબૂત લાભ

વિશ્વ બૅન્કને જણાયું છે કે ભારતે નિમ્ન-મધ્યમ આવક સ્તરે ગરીબી ઘટાડવામાં મજબૂત લાભ મેળવ્યો છે, જે પ્રતિદિન 3.65 અમેરિકન ડોલર માપવામાં આવે છે. ગ્રામ્ય અને શહેરી એમ બન્ને વિસ્તારોમાં આ વિશાળ પાયાના વિકાસથી લાખો લોકોને લાભ થયો છે.

 

મુખ્ય તારણો:

 

5. ભારતનો ગરીબી દર 3.65 ડોલર પ્રતિદિવસનો હતો, જે 2011-12માં 61.8 ટકા હતો, જે 2022-23માં ઘટીને 28.1 ટકા થઈ ગયો છે, જેણે 378 મિલિયન લોકોને ગરીબીમાંથી બહાર કાઢ્યા છે.

 

5. ગ્રામીણ ગરીબી 69 ટકાથી ઘટીને 32.5 ટકા થઈ ગઈ છે, જ્યારે શહેરી ગરીબી 43.5 ટકાથી ઘટીને 17.2 ટકા થઈ ગઈ છે.

 

5. ગ્રામીણ-શહેરી ગરીબીનો તફાવત 25 થી ઘટીને 15 ટકા થયો છે, જેમાં 2011-12 અને 2022-23ની વચ્ચે વાર્ષિક 7 ટકાનો ઘટાડો થયો છે.

 

 

ગરીબી નિવારણમાં યોગદાન આપતા મુખ્ય રાજ્યો

અહેવાલમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે ભારતભરમાં અત્યંત ગરીબી ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ થઈ છે, જેમાં મુખ્ય રાજ્યોએ ગરીબીના પતન અને સર્વસમાવેશક વિકાસની પ્રગતિ એમ બન્નેમાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી છે.

 

મુખ્ય તારણો:

 

5. સૌથી વધુ વસ્તી ધરાવતા પાંચ રાજ્યો એટલે કે ઉત્તર પ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, બિહાર, પશ્ચિમ બંગાળ અને મધ્ય પ્રદેશ, 2011-12માં ભારતના અત્યંત ગરીબ રાજ્યોમાં 65 ટકાનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું.

 

5. 2022-23 સુધીમાં, આ રાજ્યોએ અત્યંત ગરીબીમાં એકંદરે થયેલા ઘટાડામાં બે તૃતીયાંશ ફાળો આપ્યો હતો.

 

 

બહુપરિમાણીય ગરીબી અને સુધારેલા અંદાજમાં ઘટાડો

વિશ્વ બેંકના અહેવાલ મુજબ, ભારતે બિન-નાણાકીય ગરીબી ઘટાડવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, અને અપડેટ કરેલા વૈશ્વિક ધોરણોના આધારે ભવિષ્યમાં ગરીબીના અંદાજમાં ફેરફાર થવાની અપેક્ષા છે.

 

મુખ્ય તારણો:

 

5. શિક્ષણ, આરોગ્ય અને જીવનની સ્થિતિ જેવા પરિબળોને ધ્યાનમાં લેતા બહુપરિમાણીય ગરીબી સૂચકાંક (એમપીઆઈ) દ્વારા માપવામાં આવેલા બિન-નાણાકીય ગરીબી, 2005-06માં 53.8 ટકાથી ઘટીને 2019-21 સુધીમાં 16.4 ટકા થઈ ગઈ છે.

 

5. વિશ્વ બેંકનું બહુપરિમાણીય ગરીબી માપદંડ 2022-23માં 15.5 ટકા હતું, જે જીવનની સ્થિતિમાં ચાલી રહેલા સુધારાને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

 

5. સુધારેલી આંતરરાષ્ટ્રીય ગરીબી રેખાઓ (મૂળભૂત જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે જરૂરી લઘુત્તમ આવક) અને 2021 પરચેઝિંગ પાવર પેરિટીઝ (પીપીપી) (જે દેશો વચ્ચે રહેવાના ખર્ચમાં તફાવતને સમાયોજિત કરે છે) ના સ્વીકાર સાથે, 2022-23 માટે નવા ગરીબી દર અત્યંત ગરીબી માટે 5.3 ટકા અને નીચી-મધ્યમ-આવક ગરીબી માટે 23.9 ટકા રહેવાની ધારણા છે.

 

5. ભારતનો વપરાશ આધારિત ગિની ઇન્ડેક્સ 2011-12માં 28.8થી સુધરીને 2022-23માં 25.5 થયો હતો, જે આવકની અસમાનતામાં ઘટાડો સૂચવે છે.

 

 

રોજગારની વૃદ્ધિ અને કાર્યબળ વલણોમાં ફેરફારો

ભારતમાં રોજગાર વૃદ્ધિમાં સકારાત્મક વલણ જોવા મળ્યું છે, ખાસ કરીને 2021-22 થી, ગ્રામીણ અને શહેરી બંને વિસ્તારોમાં નોંધપાત્ર સુધારા સાથે, જેમ કે વિશ્વ બેંકના અહેવાલમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે.

મુખ્ય તારણો:

 

5. રોજગાર વૃદ્ધિએ 2021-22થી કાર્યકારી વયની વસ્તીને પાછળ છોડી દીધી છે, ખાસ કરીને મહિલાઓમાં રોજગારીના દરમાં વધારો થયો છે.

 

5. નાણાકીય વર્ષ 2024/25ના પ્રથમ ત્રિમાસિક ગાળામાં શહેરી બેરોજગારી ઘટીને 6.6 ટકા થઈ હતી, જે 2017-18 પછીની સૌથી નીચી સપાટી છે.

 

5. તાજેતરના ડેટા સૂચવે છે કે 2018-19 પછી પ્રથમ વખત ગ્રામીણથી શહેરી વિસ્તારોમાં પુરુષ કામદારોનું સ્થળાંતર થયું છે, જ્યારે કૃષિમાં ગ્રામીણ મહિલાઓની રોજગારીમાં વધારો થયો છે.

 

5. સ્વ-રોજગાર વધ્યો છે, ખાસ કરીને ગ્રામીણ કામદારો અને મહિલાઓમાં, જે આર્થિક ભાગીદારીમાં ફાળો આપે છે.

નિષ્કર્ષ

અંતમાં, ભારતે છેલ્લા એક દાયકામાં ગરીબી નિવારણમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. સ્પ્રિંગ 2025 વર્લ્ડ બેંકની પોવર્ટી એન્ડ ઇક્વિટી બ્રીફ આ સિદ્ધિઓને પ્રકાશિત કરે છે. તે સર્વસમાવેશક વિકાસ માટે દેશની પ્રતિબદ્ધતાને રેખાંકિત કરે છે. આત્યંતિક અને નિમ્ન-મધ્યમ-આવક બંને પ્રકારની ગરીબીમાં તીવ્ર ઘટાડો, તેમજ ગ્રામીણ-શહેરી ગરીબી અંતરને ઘટાડવાની સાથે, ભારત સરકારના અસરકારક પ્રયત્નોને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તદુપરાંત, રોજગારીમાં વધારો, ખાસ કરીને સ્ત્રીઓમાં, અને બહુઆયામી ગરીબીમાં ઘટાડો જીવનધોરણમાં વ્યાપક સુધારણા તરફ ધ્યાન દોરે છે. ભારતે તેની યાત્રા ચાલુ રાખી છે, ત્યારે આ સિદ્ધિઓ ગરીબી અને અસમાનતાને દૂર કરવામાં સતત પ્રગતિ માટે મજબૂત પાયા તરીકે કામ કરે છે.

સંદર્ભો:

5. https://documents1.worldbank.org/curated/en/099722104222534584/pdf/IDU-25f34333-d3a3-44ae-8268-86830e3bc5a5.pdf
5. https://www.worldbank.org/en/topic/poverty/publication/poverty-and-equity-briefs
5. https://x.com/mygovindia/status/1915754422560346536

પીડીએફ ડાઉનલોડ કરવા માટે અહીં ક્લિક કરો

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2124592) Visitor Counter : 33