પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે  નાણાકીય વર્ષ 2024-25 માટે 'ઓછા મૂલ્યના ભીમ-યુપીઆઈ ટ્રાન્ઝેક્શન્સ (પર્સન્ટ ટુ મર્ચન્ટ - P2M)'ને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પ્રોત્સાહક યોજનાને મંજૂરી આપી દીધી છે. આ પગલું ડિજિટલ પેમેન્ટને પ્રોત્સાહન આપવા, નાના વેપારીઓને યુપીઆઈ અપનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા અને નાણાકીય સર્વસમાવેશકતાને પ્રોત્સાહન આપવાના સરકારના લક્ષ્યને ટેકો આપે છે.

ભારતની ડિજિટલ ચુકવણીની પ્રણાલીને મજબૂત કરવી

ડિજિટલ પેમેન્ટને પ્રોત્સાહન, નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા અને સામાન્ય માનવીને વ્યાપક ચૂકવણીના વિકલ્પો પ્રદાન કરવાની સરકારની વ્યૂહરચનાનો એક અભિન્ન ભાગ છે.

ડિજિટલ પેમેન્ટ ઉદ્યોગ દ્વારા ગ્રાહકો/વેપારીઓને સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે કરવામાં આવતા ખર્ચની વસૂલાત મર્ચન્ટ ડિસ્કાઉન્ટ રેટ (MDR) મારફતે કરવામાં આવે છે. મર્ચન્ટ ડિસ્કાઉન્ટ રેટ (MDR) એ એક ફી છે જે વેપારીઓ અને અન્ય વ્યવસાયોએ ડેબિટ અથવા ક્રેડિટ કાર્ડ ટ્રાન્ઝેક્શન પર પેમેન્ટ પ્રોસેસિંગ કંપનીને ચૂકવવી આવશ્યક છે. એમડીઆર સામાન્ય રીતે ટ્રાન્ઝેક્શનની રકમની ટકાવારીના રૂપમાં આવે છે.

RBIના જણાવ્યા અનુસાર, ડેબિટ કાર્ડ માટે તમામ કાર્ડ નેટવર્ક પર ટ્રાન્ઝેક્શન વેલ્યૂના 0.90 ટકા સુધીનો એમડીઆર લાગુ પડે છે. એનપીસીઆઈ મુજબ, યુપીઆઈ પી2એમ (પર્સન ટુ મર્ચન્ટ) ટ્રાન્ઝેક્શન માટે 0.30 ટકા સુધીનો એમડીઆર લાગુ પડે છે. જાન્યુઆરી, 2020થી ડિજિટલ વ્યવહારોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, પેમેન્ટ્સ એન્ડ  સેટલમેન્ટ સિસ્ટમ્સ એક્ટ, 2007ની કલમ 10એ અને આવકવેરા કાયદા, 1961ની કલમ 269 એસયુમાં સુધારા દ્વારા એમડીઆરને રૂપે ડેબિટ કાર્ડ અને ભીમ-યુપીઆઈ વ્યવહારો માટે શૂન્ય કરવામાં આવ્યું છે.

અસરકારક સેવા વિતરણમાં પેમેન્ટ ઇકોસિસ્ટમ સહભાગીઓને સમર્થન આપવા માટે સરકારે, મંત્રીમંડળની યોગ્ય મંજૂરી સાથે " RuPay ડેબિટ કાર્ડ્સને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પ્રોત્સાહક યોજના અને ઓછા મૂલ્યના BHIM-UPI વ્યવહારો (P2M)" અમલમાં મૂક્યા છે. આ પ્રોત્સાહન સરકાર દ્વારા એક્વાયર્ડિંગ બેંક (મર્ચન્ટ્સ બેંક)ને ચૂકવવામાં આવે છે અને પછી તેને અન્ય હિતધારકો વચ્ચે વહેંચવામાં આવે છેઃ જારી કરનાર બેંક (ગ્રાહકોની બેંક), પેમેન્ટ સર્વિસ પ્રોવાઇડર બેંક (UPI ઓનબોર્ડિંગ/API એકીકરણને સરળ બનાવે છે), અને એપ પ્રોવાઇડર્સ (TPAP). છેલ્લાં ત્રણ નાણાકીય વર્ષ દરમિયાન સરકાર દ્વારા વર્ષવાર પ્રોત્સાહક ચૂકવણી (રૂ. કરોડમાં) થઈ છે.

યોજનાનું અવલોકન

ઓછા મૂલ્યના BHIM-UPI વ્યવહારો (P2M)ને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પ્રોત્સાહક યોજના 1 એપ્રિલ, 2024થી 31 માર્ચ, 2025 સુધી અંદાજે રૂ. 1,500 કરોડનાં ખર્ચે લાગુ કરવામાં આવશે. તેમાં રૂ.2,000 સુધીના UPI (પર્સન ટુ મર્ચન્ટ – P2M) ટ્રાન્ઝેક્શનને આવરી લેવામાં આવ્યા છે, ખાસ કરીને તળિયાના સ્તરે ડિજિટલ પેમેન્ટને અપનાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા માટે નાના વેપારીઓને લક્ષ્યમાં રાખવામાં આવ્યા છે.

UPI ટ્રાન્ઝેક્શનમાં તાજેતરના વર્ષોમાં નોંધપાત્ર ઉછાળો જોવા મળ્યો છે. નાણાકીય વર્ષ 2019-20માં કુલ ટ્રાન્ઝેક્શન વેલ્યૂ ₹21.3 લાખ કરોડથી વધીને જાન્યુઆરી 2025 સુધીમાં ₹213.8 લાખ કરોડ થઈ ગઈ છે. આમાંથી પર્સન ટુ મર્ચન્ટ (P2M) ટ્રાન્ઝેક્શનમાં સતત વધારો થયો છે.  જે ₹59.3 લાખ કરોડ સુધી પહોંચ્યો છે, જે વેપારીઓમાં ડિજિટલ પેમેન્ટ અપનાવવાના વધેલા સ્વીકારને દર્શાવે છે.

P2P- વ્યક્તિથી વ્યક્તિ, P2M- વ્યક્તિથી વેપારી

યોજના હેતુઓ

• BHIM-UPI પ્લેટફોર્મને પ્રોત્સાહન: નાણાકીય વર્ષ 2024-25 દરમિયાન ટ્રાન્ઝેક્શન વોલ્યુમમાં ₹20,000 કરોડ સુધી પહોંચવાનું લક્ષ્ય.
• પેમેન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરને મજબૂત કરવુંઃ સુરક્ષિત ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમનું નિર્માણ કરવામાં સહભાગીઓને સમર્થન આપવું.
• વિશ્વસનીયતા સુનિશ્ચિત કરવીઃ ઉચ્ચ અપટાઇમ જાળવી રાખવી અને ટેકનિકલ અધોગતિ ઘટાડવી.
• ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં પ્રવેશ: UPI સેવાઓને ટાયર 3થી 6 શહેરો અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં વિસ્તરણ કરવુઃ
  • UPI 123pay (ફીચર ફોન્સ માટે)
  • UPI Lite અને UPI LiteX (ઓફલાઈન ચૂકવણી માટે)

પ્રોત્સાહક માળખું

માન્ય યોજના હેઠળ, પ્રોત્સાહનો મર્ચન્ટ કેટેગરી અને ટ્રાન્ઝેક્શન મૂલ્યના આધારે ડિઝાઇન કરવામાં આવે છે. નાના વેપારીઓ માટે ₹ 2,000 સુધીના યુપીઆઈ ટ્રાન્ઝેક્શન પર શૂન્ય મર્ચન્ટ ડિસ્કાઉન્ટ રેટ (MDR) લાગશે અને તે ટ્રાન્ઝેક્શન વેલ્યૂના 0.15% ના પ્રોત્સાહન માટે પાત્ર બનશે. ₹2,000થી વધુના ટ્રાન્ઝેક્શન માટે શૂન્ય એમડીઆર હશે પરંતુ કોઈ પ્રોત્સાહન નહીં મળે. મોટા વેપારીઓના કિસ્સામાં, તમામ વ્યવહારો - રકમને ધ્યાનમાં લીધા વિના - શૂન્ય એમડીઆર હશે અને તેમાં કોઈ પ્રોત્સાહન આપવામાં આવશે નહીં.

વળતર પદ્ધતિ

1. હસ્તગત કરનારી બેંકો દ્વારા સ્વીકૃત દાવાની રકમના 80 ટકા રકમ દરેક ત્રિમાસિક ગાળામાં બિનશરતી રીતે વહેંચવામાં આવશે.
2. બાકીના 20 ટકાનું વિતરણ નીચેની કામગીરીના માપદંડોને આધારે કરવામાં આવશેઃ

• 10 ટકા સ્વીકૃત દાવાની ચૂકવણી ત્યારે જ કરવામાં આવશે જ્યારે હસ્તગત કરનારી બેંકનો ટેકનિકલ ઘટાડાનો દર (તેમના પક્ષે ટેકનિકલ સમસ્યાઓના કારણે નિષ્ફળ વ્યવહારો) 0.75 ટકાથી ઓછો હશે.
• સ્વીકૃત દાવાના બાકીના 10 ટકા રકમ ત્યારે જ ચૂકવવામાં આવશે  જ્યારે હસ્તગત કરનારી બેંકની સિસ્ટમ અપટાઇમ (તેમની સિસ્ટમની ઉપલબ્ધતા) 99.5 ટકાથી વધુ હોય.

યુપીઆઈ - વેપારીઓને લાભ

યોજનાના મુખ્ય લાભો

• અનુકૂળતા અને ઝડપઃ સીમલેસ, સિક્યોર અને ઝડપી ચૂકવણીથી રોકડ પ્રવાહમાં સુધારો થાય છે અને ડિજિટલ ક્રેડિટ સુલભતા પૂરી પાડે છે.
• કોઈ વધારાનો ચાર્જ નહીં: નાગરિકો કોઈપણ વધારાની ફી વિના ડિજિટલ ચૂકવણી કરી શકે છે.
• નાના વેપારીઓને સહાયઃ ખર્ચ પ્રત્યે સંવેદનશીલ વેપારીઓને યુપીઆઈ પેમેન્ટ સ્વીકારવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે.
• કેશ- લેસ ઇકોનોમીઃ ઔપચારિક, જવાબદાર ડિજિટલ વ્યવહારોને પ્રોત્સાહન આપે છે.
• સિસ્ટમની કાર્યક્ષમતાઃ ઊંચો અપટાઇમ અને નીચા નિષ્ફળતાના દરની સ્થિતિ વિશ્વસનીય 24x7 પેમેન્ટ સેવાઓ સુનિશ્ચિત કરે છે.
• સંતુલિત અભિગમઃ સરકારી ખર્ચનું સમજદારીપૂર્વક વ્યવસ્થાપન કરવાની સાથે ડિજિટલ વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપે છે.

ભીમ-યુપીઆઈની વિશિષ્ટ વિશેષતાઓ

યુપીઆઈનું વૈશ્વિક વિસ્તરણ

ભારતની ડિજિટલ ચૂકવણીની ચળવળે વૈશ્વિક સ્તરે ધ્યાન ખેંચ્યું છે, જેમાં UPI અને RUPAY સરહદો પર વિસ્તરણ થઈ રહ્યું છે. યુપીઆઈ હવે સાત દેશોમાં કાર્યરત છે:

યુએઈ, સિંગાપોર, ભૂતાન, નેપાળ, શ્રીલંકા, ફ્રાન્સ અને મોરેશિયસ.

• ફ્રાંસે યુરોપમાં UPIની શરૂઆત કરી છે, જે વિદેશમાં ભારતીયો માટે સરળ ચુકવણીની મંજૂરી આપે છે.
• બ્રિક્સ જૂથની અંદર UPIને પણ પ્રોત્સાહન આપવામાં આવી રહ્યું છે. જે રેમિટન્સ, નાણાકીય સર્વસમાવેશકતા અને વૈશ્વિક માન્યતામાં વધારો કરે છે.
   
• એસીઆઈ વર્લ્ડવાઇડ રિપોર્ટ 2024 અનુસાર, 2023માં તમામ વૈશ્વિક રીઅલ-ટાઇમ ટ્રાન્ઝેક્શનમાં ભારતનો હિસ્સો 49 ટકા હતો,  જે ડિજિટલ પેમેન્ટ ઇનોવેશનમાં ભારતના નેતૃત્વને રેખાંકિત કરે છે.

સર્વસમાવેશક ડિજિટલ અર્થતંત્ર તરફ

નાણાકીય વર્ષ 2024-25 માટે મંજૂર થયેલી પ્રોત્સાહક યોજના ભારતની ડિજિટલ સફરમાં એક મોટું પગલું છે. તે નાના વેપારીઓમાં BHIM-UPIના ઉપયોગને ટેકો આપવાની સાથે-સાથે દેશના નાણાકીય માળખાને પણ મજબૂત બનાવે છે. UPI વૈશ્વિક સ્તરે મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે, ત્યારે ભારત સતત નવીનતા, સર્વસમાવેશકતા અને સુરક્ષિત ડિજિટલ ચૂકવણીમાં માપદંડો સ્થાપિત કરવાનું ચાલુ રાખે છે. આ પહેલ દ્વારા સરકારનું લક્ષ્ય એ સુનિશ્ચિત કરવાનું છે કે તમામ કદના વ્યવસાયો - ખાસ કરીને તળિયાના સ્તરે - સીમલેસ, સુરક્ષિત અને ખર્ચ-અસરકારક કેશલેસ વ્યવહારોથી લાભ મેળવી શકે.

સંદર્ભો:

.https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2112874

· https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2024/dec/doc2024121462101.pdf

· https://www.npci.org.in/what-we-do/upi/product-overview

· https://www.npci.org.in/what-we-do/upi-lite/upi-lite-x/product-overview

.http://npci.org.in/what-we-do/upi-123pay/product-overview

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com