ભારતના વૈજ્ઞાનિક ભવિષ્યને મજબૂત કરવું

ભારત સરકારે વિજ્ઞાન ધારા યોજના માટે ફાળવણીમાં નોંધપાત્ર વધારો કર્યો છે, જે દેશના વૈજ્ઞાનિક સંશોધન, નવીનતા અને તકનીકી વિકાસ ઇકોસિસ્ટમને વધારવાની તેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિપાદિત કરે છે. બજેટમાં 2024-25ના 330.75 કરોડ રૂપિયાથી વધીને 2025-26માં 1425.00 કરોડ રૂપિયા થઈ ગયા છે. એકીકૃત યોજના 'વિજ્ઞાન ધારા'ના અમલીકરણ માટે 2021-22થી 2025-26ના સમયગાળા માટે રૂ. 10,579.84 કરોડનો પ્રસ્તાવિત ખર્ચ 15માં નાણાં પંચ સાથે જોડાણ કરીને રૂ. 10,579.84 કરોડ છે. આ વધેલું રોકાણ રાષ્ટ્રીય પ્રગતિના પાયા તરીકે વિજ્ઞાન અને તકનીકીને પ્રોત્સાહન આપવા માટેના સરકારના સમર્પણને રેખાંકિત કરે છે.

વિજ્ઞાન ધારાનો જન્મ

વિજ્ઞાન ધારા યોજના તા.16-01-2025થી અમલમાં આવી. તે ત્રણ મુખ્ય અમ્બ્રેલા યોજનાઓને એકમાં મર્જ કરે છે, જેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે:

 વિજ્ઞાન અને પ્રૌદ્યોગિકી (S&T) સંસ્થાકીય અને માનવીય ક્ષમતા નિર્માણ : આ ઘટક ભારતના વૈજ્ઞાનિક માળખા અને માનવ સંસાધન પૂલને મજબૂત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તેનો ઉદ્દેશ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં સંશોધન અને વિકાસ (R&D) પ્રયોગશાળાઓનું નિર્માણ કરવાનો અને તેને વધારવાનો છે, જેથી વૈજ્ઞાનિક સંશોધન માટે મજબૂત વાતાવરણ ઊભું થશે.

સંશોધન અને વિકાસ (R&D): વિજ્ઞાન ધારા મૂળભૂત સંશોધન, સતત ઊર્જા અને પાણીમાં ટ્રાન્સલેશનલ સંશોધન અને આંતરરાષ્ટ્રીય મહા સુવિધાઓની સુલભતા સહિત વિવિધ મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષેત્રોમાં સંશોધન પર ભાર મૂકે છે. આ ઘટક આંતરરાષ્ટ્રીય દ્વિપક્ષીય અને બહુપક્ષીય સહકાર મારફતે સહયોગી સંશોધનને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે.

 ઇનોવેશન, ટેકનોલોજી ડેવલપમેન્ટ એન્ડ ડિપ્લોયમેન્ટ: આ યોજનાનો આ સેગમેન્ટનો ઉદ્દેશ શાળાઓથી માંડીને ઉચ્ચ શિક્ષણ અને ઉદ્યોગ સુધી તમામ સ્તરે નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. જેમાં શૈક્ષણિક, સરકાર અને ઉદ્યોગ વચ્ચે સહયોગ વધારવા તેમજ સ્ટાર્ટઅપ્સને ટેકો આપવા પર ખાસ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે.

આ વ્યૂહાત્મક સંકલન ભંડોળના ઉપયોગમાં કાર્યદક્ષતા વધારે છે અને પેટા-યોજનાઓ અને કાર્યક્રમો વચ્ચે સમન્વય સ્થાપિત કરે છે, જે ભારતમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રગતિ હાંસલ કરવા માટે વધુ સુવ્યવસ્થિત અભિગમને સુનિશ્ચિત કરે છે.

વિજ્ઞાન ધારાના મુખ્ય કેન્દ્રિત ક્ષેત્રો

1. ક્ષમતા નિર્માણ

• શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં અદ્યતન સંશોધન પ્રયોગશાળાઓની સ્થાપના
• ફેકલ્ટી વિકાસ અને વિદ્યાર્થી સંશોધનને ટેકો આપવો
• આંતરરાષ્ટ્રીય વૈજ્ઞાનિક સહયોગને પ્રોત્સાહન આપવું

 

2. સંશોધન અને વિકાસ

• આંતરરાષ્ટ્રીય મેગા સુવિધાઓની સુલભતા સાથે મૂળભૂત સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવું
• સતત ઊર્જા, પાણી વગેરે જેવા ક્ષેત્રોમાં ટ્રાન્સલેશનલ સંશોધનને ટેકો આપવો.
• આંતરરાષ્ટ્રીય દ્વિપક્ષીય અને બહુપક્ષીય સહકાર મારફતે સહયોગી સંશોધનને પ્રોત્સાહન આપવું
• દેશના સંશોધન અને વિકાસ આધારને વિસ્તૃત કરવા અને પૂર્ણ-સમય સમકક્ષ (FTE) સંશોધકોની ગણતરીમાં સુધારો કરવા માટે  એક મહત્વપૂર્ણ માનવ સંસાધન પૂલના નિર્માણમાં યોગદાન આપવું.

 

3. નવીનતા અને ટેકનોલોજીનો વિકાસ

• વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં સ્ટાર્ટઅપ્સ અને ઉદ્યોગસાહસિકોને સહાયક
• ટેકનોલોજી હસ્તાંતરણ અને વાણિજ્યિકરણની સુવિધા આપવી
• સ્વદેશી ટેકનોલોજીના વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવું
• લક્ષિત હસ્તક્ષેપો દ્વારા શાળા-સ્તરના શિક્ષણથી લઈને ઉચ્ચ શિક્ષણ, ઉદ્યોગો અને સ્ટાર્ટઅપ્સ સુધીના નવીનતાના પ્રયત્નોને મજબુત બનાવવું

 

4. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં લિંગ સમાનતાને પ્રોત્સાહન આપવું

• એસએન્ડટી ક્ષેત્રોમાં મહિલાઓની ભાગીદારી વધારવા માટે કેન્દ્રિત કાર્યક્રમોનો અમલ કરવો
• વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપો મારફતે વિજ્ઞાન, ટેકનોલોજી અને નવીનતા (STI)માં લિંગ સમાનતા સુનિશ્ચિત કરવી

 

5. આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગ

• સંયુક્ત સંશોધન યોજનાઓને પ્રોત્સાહન આપવું
• આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધકો સાથે જ્ઞાનના આદાન-પ્રદાનને સરળ બનાવવું
• વૈશ્વિક વૈજ્ઞાનિક નેતા તરીકે ભારતની સ્થિતિને મજબૂત કરવી.

 

મુખ્ય અસરો:

❖ શિક્ષણ, સરકાર અને ઉદ્યોગ જગત વચ્ચે સહયોગ વધારવો

❖ એસએન્ડટી (S&T) ક્ષેત્રોમાં મહિલાઓની ભાગીદારીમાં વધારો.

 વૈશ્વિક ધોરણો અને રાષ્ટ્રીય પ્રાથમિકતાઓ સાથે સુસંગત, સંશોધન અને વિકાસની ક્ષમતાઓને મજબૂત બનાવવી.

વિજ્ઞાન ધારા યોજના હેઠળના તમામ કાર્યક્રમો વિજ્ઞાન અને પ્રૌદ્યોગિકી વિભાગ (DST)ના 5 વર્ષના લક્ષ્યો સાથે સુસંગત છે, જે વિકસિત ભારત 2047ના વિઝનમાં યોગદાન આપે  છે. તદુપરાંત આ યોજનાના સંશોધન અને વિકાસ (R&D) ઘટકનું માળખું અનુસંધાન નેશનલ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (ANRF) સાથે જોડાણ કરવા માટે કરવામાં આવ્યું છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ભારતનું વૈજ્ઞાનિક સંશોધન રાષ્ટ્રીય પ્રાથમિકતાઓનું પાલન કરતી વખતે વૈશ્વિક સ્તરે પ્રવર્તમાન ધોરણોને અનુસરે છે.

નવીનતાની સંસ્કૃતિને પ્રોત્સાહન આપવું

માર્ચ 2025 સુધીમાં, 57,869 વ્યક્તિગત લાભાર્થીઓએ આ યોજનાનો લાભ લીધો છે. લાભાર્થીઓમાં 10થી 15 વર્ષની વયજૂથનાં યુવાન વિદ્યાર્થીઓ અને છઠ્ઠાથી દસમા ધોરણનાં વિદ્યાર્થીઓ સામેલ છે, જેઓ ઇન્સ્પાયર-માનક (મિલિયન માઇન્ડ્સ ઓગમેન્ટિંગ નેશનલ એસ્પિરેશન એન્ડ નોલેજ) પ્રોગ્રામ હેઠળ લાભ મેળવે છે. આ પહેલ વૈજ્ઞાનિક માનસિકતાને પોષે છે, સંશોધન કારકિર્દીને પ્રોત્સાહિત કરે છે અને વિદ્યાર્થીઓમાં નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપે છે.

એકલા તેલંગણામાં જ 4002 લાભાર્થીઓએ આ યોજનાનો લાભ લીધો છે, જેમાં 10.03.2025 સુધીમાં રૂ. 3.3 કરોડનો ઉપયોગ થયો છે. બજેટની ફાળવણીમાં વધારો થવાથી રાજ્ય-સ્તરની વૈજ્ઞાનિક પહેલો વધુ મજબૂત થશે, જેનાથી વધારે વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓને લાભ થશે.

રાષ્ટ્રવ્યાપી અમલીકરણ: વૈજ્ઞાનિક જાગૃતિ ફેલાવવી

વિજ્ઞાન ધારા કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના તરીકે કામ કરે છે, જેનો અમલ દેશભરમાં થાય છે. ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સાયન્સ એન્ડ ટેકનોલોજી (DST)એ આના દ્વારા જાગૃતિ ફેલાવવા સક્રિય પગલાં લીધાં છેઃ

• પ્રિન્ટ, સોશિયલ અને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ પર વિસ્તૃત મીડિયા કવરેજ
• સમર્પિત વેબ પોર્ટલ જે વિવિધ કાર્યક્રમો પર વિસ્તૃત માહિતી પ્રદાન કરે છે
• યોજનાના લાભો વિશેના જ્ઞાનના પ્રસાર માટે હિસ્સેદારો સાથે સક્રિય જોડાણ.

 

રાઇઝિંગ સાયન્ટિફિક પબ્લિકેશન્સ

નેશનલ સાયન્સ ફાઉન્ડેશન, યુએસએના તાજેતરના વિજ્ઞાન અને ઇજનેરી સૂચકાંકોના અહેવાલ મુજબ,  ભારતમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનોમાં સતત વધારો જોવા મળ્યો છે. તેની વિગતો નીચે મુજબ છે:

સરકારે સંશોધન પ્રણાલીને મજબૂત કરવા અને વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનો માટે સંશોધકોને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે કેટલાંક પગલાં લીધાં છે, જેમાં સામેલ છેઃ

• વૈજ્ઞાનિક સંશોધન માટે બજેટ ફાળવણીમાં એક પછી એક વધારો
• એએનઆરએફ એક્ટ 2023 દ્વારા અનુસાંધન નેશનલ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (ANRF)ની સ્થાપના
• ઉત્કૃષ્ટતા કેન્દ્રોની રચના
• રિસર્ચ ફેલોશિપ અને સંશોધન કાર્યક્રમોની સ્થાપના
• સંશોધન અને વિકાસમાં ઉદ્યોગની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવું
• ડીએસટી, ડીબીટી અને સીએસઆઈઆર મારફતે એક્સ્ટ્રામ્યુરલ પ્રોજેક્ટ ફંડિંગ અને ફેલોશિપ યોજનાઓ પ્રદાન કરવી

સંશોધન ભંડોળ સ્વચ્છ ઊર્જા, પાણી, નેનો અને અદ્યતન સામગ્રી, સાયબર-ભૌતિક પ્રણાલીઓ, ક્વોન્ટમ સાયન્સ, જીઓસ્પેશ્યલ ટેકનોલોજી, બાયોટેકનોલોજી અને ઔદ્યોગિક ટેકનોલોજી જેવા ક્ષેત્રોને ટેકો આપે છે. આ પહેલોના પરિણામોમાં વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનો, બૌદ્ધિક સંપદા સર્જન (પેટન્ટ), ટેકનોલોજી હસ્તાંતરણ અને ઔદ્યોગિક ડિઝાઇનનો સમાવેશ થાય છે. વધુમાં, સંશોધકોને સંશોધન પ્રકાશનો હાથ ધરવા અને બૌદ્ધિક સંપદા પેદા કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવે છે, કારણ કે આ કારકિર્દીની પ્રગતિ માટેના ચાવીરૂપ કામગીરી સૂચકાંકો છે.

 

ભારતનાં ભવિષ્ય માટે પરિવર્તનકારી વિઝન

વિજ્ઞાન ધારા નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપીને, સંશોધન ક્ષમતાઓને મજબૂત કરીને અને તકનીકી પ્રગતિને પ્રોત્સાહન આપીને ભારતના વૈજ્ઞાનિક પરિદ્રશ્યમાં ક્રાંતિ લાવવાની તૈયારીમાં છે. સરકારે બજેટની ફાળવણીમાં વધારો કર્યો છે, જે વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે ભારતના સ્થાનને આગળ ધપાવવાની સ્પષ્ટ પ્રતિબદ્ધતા સૂચવે છે , જ્યારે સર્વસમાવેશક ભાગીદારી અને રાષ્ટ્રના લાંબા ગાળાના વિકાસ લક્ષ્યો સાથે જોડાણ સુનિશ્ચિત કરે છે.

સંદર્ભો

• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2110768
• https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2048572&reg=3&lang=1
• https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2024/aug/doc2024828381901.pdf
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2110770

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો.

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2112168) Visitor Counter : 39