પરિચય

મહાકુંભ 2025 એ માત્ર એક મહત્વપૂર્ણ ધાર્મિક મેળાવડો જ નહીં, પરંતુ પર્યાવરણીય સંરક્ષણ અને સ્વચ્છતાનું એક મોડેલ પણ છે. આ ઉત્સવના મેળામાં લાખો શ્રદ્ધાળુઓ ઉપસ્થિત રહ્યા છે, ત્યારે સ્વચ્છતા અને સફાઈ જાળવવી એ ટોચની પ્રાથમિકતા છે. આ ઇવેન્ટ વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ, રિવર કન્ઝર્વેશન અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી પ્રેક્ટિસમાં નવા વૈશ્વિક માપદંડો સ્થાપિત કરી રહી છે. રાજ્ય સરકારે "સ્વચ્છ મહાકુંભ" સુનિશ્ચિત કરવા માટે એક વ્યાપક સ્વચ્છતા યોજના અમલમાં મૂકી છે. નવીન વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ્સ, સિંગલ-યુઝ પ્લાસ્ટિક પરના કડક નિયમો અને વ્યાપક જાગૃતિ અભિયાનો સાથે, તેનો હેતુ હરિયાળી અને સ્વચ્છ તીર્થયાત્રા બનાવવાનો છે. આ પહેલ પર્યાવરણીય કારભારી પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે ભવ્ય મેળાવડા દરમિયાન આધ્યાત્મિકતા અને ટકાઉપણાના સુમેળભર્યા સહઅસ્તિત્વને પ્રોત્સાહન આપે છે.

ગંગા અને પ્લાસ્ટિક મુક્ત ઝોનની શુદ્ધતા

મહાકુંભ 2025નો એક મુખ્ય ઉદ્દેશ્ય ગંગાની શુદ્ધતા જાળવી રાખવાનો છે. આ માટે  પ્રદૂષણને રોકવા માટે કડક નિયમો લાગુ કરવામાં આવ્યા છે, અને નદી પર સતત દેખરેખ રાખવામાં આવી રહી છે. આ મેળાના મેદાનોને પ્લાસ્ટિક-મુક્ત ઝોન તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે, જેમાં  સિંગલ-યુઝ પ્લાસ્ટિક પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મૂકવામાં આવ્યો છે. યાત્રાળુઓને પ્લાસ્ટિકના કચરાને ટાળવા અને નિયુક્ત ડબ્બામાં તેમના કચરાનો નિકાલ કરવા વિનંતી કરતી જાગૃતિ અભિયાનો દ્વારા આ પહેલને મજબુત બનાવવામાં આવી છે.

મોટા પાયે સેનિટેશન ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર

શ્રદ્ધાળુઓના વિશાળ ધસારાને સમાવવા માટે, એક મજબૂત સ્વચ્છતા માળખું સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું છે. આમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• 12,000 ફાઇબર રિઇન્ફોર્સ્ડ પ્લાસ્ટિક (એફઆરપી) ટોઇલેટ્સ સેપ્ટિક ટેન્ક્સ સાથે.
• 16,100 પ્રિફેબ્રિકેટેડ સ્ટીલ ટોઇલેટ્સ વિથ સોક ખાડા.
• 20,000 સામુદાયિક યુરિનલને વ્યૂહાત્મક રીતે મેળાના મેદાનોમાં મૂકવામાં આવે છે.

આ સુવિધાઓ સુનિશ્ચિત કરે છે કે યાત્રાળુઓને સ્વચ્છ અને આરોગ્યપ્રદ રેસ્ટરૂમની સુવિધા મળે, જેનાથી ખુલ્લામાં શૌચક્રિયાનું જોખમ ઘટે અને સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત જોખમો ઘટે.

કાર્યક્ષમ કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી

ઇવેન્ટ એરિયાને સ્વચ્છ અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી રાખવા માટે એક સુવ્યવસ્થિત વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ કાર્યરત છે. પગલાંમાં સામેલ છેઃ

• 20,000 કચરાપેટીઓ જેથી સ્રોત પર કચરો અલગ કરી શકાય.
• વ્યવસ્થિત રીતે કચરાના સંગ્રહ અને નિકાલ માટે 37.75 લાખ લાઇનર બેગ.
• ખાસ કરીને નહાવાની મુખ્ય વિધિઓ પછી, ઝડપી કચરો સાફ કરવા માટે ખાસ સેનિટેશન ટીમો

આ પ્રયત્નો રિસાયક્લિંગ અને પુનઃઉપયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે અને સાથે સાથે પર્યાવરણીય અસરોને ઘટાડે છે.

મિયાવાકી જંગલો: એક હરિયાળી પહેલ

સ્વચ્છતાનાં પગલાં ઉપરાંત સરકારે પ્રયાગરાજમાં હવાની ગુણવત્તા સુધારવા અને ગ્રીન કવર વધારવા માટે મિયાવાકી વનીકરણ તકનીકનો અમલ  કર્યો છે. 1970ના દાયકામાં પ્રખ્યાત જાપાની વનસ્પતિશાસ્ત્રી અકીરા મિયાવાકી દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલી મિયાવાકી તકનીક, મર્યાદિત જગ્યાઓ પર ગાઢ જંગલો બનાવવા માટે એક ક્રાંતિકારી પદ્ધતિ છે. મોટેભાગે "પોટ પ્લાન્ટેશન મેથડ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તેમાં વૃક્ષો અને ઝાડવાને એકબીજાની નજીક છોડવાનો સમાવેશ થાય છે, જેથી તેમના વિકાસને વેગ મળે.  આ તકનીકથી છોડ 10 ગણી ઝડપથી  વૃદ્ધિ પામે છે, જે તેને શહેરી વિસ્તારો માટે વ્યવહારુ ઉકેલ બનાવે છે. મિયાવાકી તકનીકનો ઉપયોગ કરીને વાવવામાં આવેલા વૃક્ષો વધુ કાર્બનનું શોષણ કરે છે, ઝડપથી વૃદ્ધિ પામે છે અને  પરંપરાગત જંગલોની તુલનામાં સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતાને ટેકો આપે છે.

લગભગ ચાર વર્ષ પહેલા 2020-21માં મિયાવાકી પ્રોજેક્ટની શરૂઆત નાના પાયે પ્રયાગરાજમાં થઈ હતી. 2023-24માં આ પ્રોજેક્ટમાં નોંધપાત્ર વધારો કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે નૈની ઔદ્યોગિક ઝોનના નેવાડા સંવાદમાં 34,200 ચોરસ મીટર વિસ્તારમાં 63 વિવિધ પ્રજાતિઓના 119,700 રોપાઓ વાવવામાં આવ્યા હતા. અગાઉ, આ વિસ્તાર ઔદ્યોગિક કચરાથી ભારે પ્રદૂષિત થતો હતો, કારણ કે સ્થાનિક ફેક્ટરીઓ નિયમિતપણે તેમનો કચરો ત્યાં જ ફેંકી દેતી હતી.

શહેરના સૌથી મોટા કચરાના ડમ્પિંગ યાર્ડ બુસ્વારમાં પણ મિયાવાકી પ્રોજેક્ટ હેઠળ નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. એક સમયે કચરાથી ભરેલી આ જગ્યાને સાફ કરવામાં આવી હતી અને 9,000 ચોરસ મીટરથી વધુનો ઉપયોગ 27 વિવિધ પ્રજાતિઓના 27,000 રોપાઓ રોપવા  માટે કરવામાં આવ્યો હતો. આજે આ રોપાઓ ગાઢ જંગલમાં ઊગી નીકળ્યા છે, જેના કારણે પર્યાવરણમાં ધરખમ સુધારો થયો છે. મિયાવાકી તકનીકનો ઉપયોગ પ્રયાગરાજ શહેરમાં અન્ય 13 સ્થળોએ જંગલો બનાવવા માટે કરવામાં આવ્યો છે.

પ્રોજેક્ટ હેઠળ રોપવામાં આવેલી મુખ્ય પ્રજાતિઓમાં કેરી, મહુઆ, લીમડો, પીપળો, આમલી, અર્જુન, સાગ, તુલસી, આમળા અને બેરનો સમાવેશ થાય છે. આ ઉપરાંત  હિબિસ્કસ, કદંબ, ગુલમહોર, જંગલ જલેબી, બોગેનવીલા અને બ્રાહ્મી જેવા સુશોભન અને ઔષધીય છોડનો પણ સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. આ હરિયાળી જગ્યાઓ તાપમાનનું નિયમન કરવા (4થી 7 ડિગ્રી સેલ્સિયસ) મદદ કરે છે, જૈવવિવિધતામાં વધારો કરે છે, હવા અને જળ પ્રદૂષણમાં ઘટાડો કરે છે, જમીનનું ધોવાણ અટકાવે છે અને મહાકુંભ દરમિયાન પર્યાવરણનાં સંપૂર્ણ સંરક્ષણનાં પ્રયાસોમાં પ્રદાન કરે છે.

સામુદાયિક સહભાગિતા અને જાગૃતિ અભિયાનો

મહાકુંભમાં સ્વચ્છતા જાળવવા માટે જનભાગીદારી એક મહત્વપૂર્ણ પાસું છે. વહીવટીતંત્રે યાત્રાળુઓને વિનંતી કરી છે કે તેઓ મેળાના મેદાનોમાં કચરો ન કરે અને સ્વચ્છતા જાળવવામાં સહાય માટે નિયત સ્થળોએ કચરાનો નિકાલ કરે. નાગરિકોને જોડવા અને જાગૃતિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કેટલીક પહેલો શરૂ કરવામાં આવી છે:

• પ્રયાગરાજ નગર નિગમ દ્વારા આયોજિત સ્વચ્છતા રથ યાત્રામાં સ્વચ્છતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે વિવિધ શહેરોના માર્ગો પરથી પસાર કરવામાં આવી છે.
• શેરી નાટકો અને સંગીતના કાર્યક્રમો યાત્રાળુઓને યોગ્ય કચરો અલગ પાડવા અને નિકાલ અંગે શિક્ષિત કરે છે.
• ઘાટ પર જાહેર સરનામાં પ્રણાલીઓ સતત સંદેશાઓ પ્રસારિત કરે છે અને ભક્તોને સ્વચ્છતા જાળવવા વિનંતી કરે છે.

વિશેષ સ્વચ્છતા અભિયાનો અને ઝડપી સ્વચ્છતા ટીમો

પ્રમુખ સ્નાનની તિથિઓ બાદ મેળાના મેદાનોમાં સ્વચ્છતાને પુન:સ્થાપિત કરવા માટે મોટા પાયે સફાઇ કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. આના પર ખાસ સેનિટેશન ટીમો તૈનાત કરવામાં આવી છેઃ

• સાર્વજનિક શૌચાલયોને નિયમિત સાફ કરો. મેળા દરમિયાન ઉપયોગમાં લેવાતા જાહેર શૌચાલયો માટે મોટા પાયે સફાઈ કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. આ માટે સફાઇ કામદારોની વધારાની ટીમો તૈનાત કરવામાં આવી છે. પાર્કિંગ વિસ્તારોથી ઘાટ સુધી સ્થાપિત શૌચાલયોની સ્વચ્છતા પર વિશેષ ધ્યાન આપવામાં આવી રહ્યું છે.
• યાત્રાળુઓ દ્વારા છોડવામાં આવેલો કચરો દૂર કરો. નિયત સ્થળોએ કચરો એકત્રિત કરીને તેનો નિકાલ કરવામાં આવી રહ્યો છે. એકત્રિત કરેલા કચરાને નિકાલ માટે બ્લેક લાઇનર બેગમાં વ્યવસ્થિત રીતે સંગ્રહિત કરવામાં આવી રહ્યો છે, આ યોજનાને અમલમાં મૂકવામાં ઝડપી પ્રગતિ થઈ રહી છે.
• બ્લેક લાઇનર બેગનો ઉપયોગ કરીને કચરાનો વ્યવસ્થિત નિકાલ સુનિશ્ચિત કરો.
• જંતુનાશક પદાર્થોનો નિયમિત છંટકાવ અને ફોગિંગ.
• કાટમાળ, પત્થરો, ઇંટો અને કાટમાળ સહિત તમામ બાંધકામ સામગ્રીને તીર્થ માર્ગો પરથી દૂર કરવાના નિયમિત પ્રયત્નો કરવામાં આવે છે.

આ ઝડપી પ્રતિસાદ સમગ્ર ઘટના દરમિયાન સ્વચ્છ અને તંદુરસ્ત વાતાવરણ જાળવવાની પ્રતિબદ્ધતાને મજબૂત બનાવે છે.

સફાઈ કામદારોનું કલ્યાણ

રાજ્ય સરકારે  મહાકુંભમાં સ્વચ્છતા જાળવવામાં અને સ્વચ્છ મહાકુંભ અભિયાનને મોટી સફળતા અપાવવામાં તેમની નિર્ણાયક ભૂમિકાને બિરદાવીને સફાઇ મિત્ર નામના સફાઇ કામદારોની સુખાકારીને  પ્રાથમિકતા આપી છે. પગલાંમાં સામેલ છેઃ

• સ્વચ્છતા વસાહતો યોગ્ય આવાસ અને સુવિધાઓ પ્રદાન કરવા માટે.
• વિદ્યા કુંભની પહેલ દ્વારા તેમના બાળકો માટે પ્રાથમિક શાળાઓ, શિક્ષણ, ગણવેશ અને મધ્યાહ્ન ભોજનની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવી.
• તમામ સફાઇ કામદારો માટે પૂરતો ખોરાક, રહેવાની સગવડ અને સમયસર પગારની ચુકવણી.

આ પ્રયત્નો માત્ર સ્વચ્છતા જાળવવાની જ નહીં પરંતુ તેના માટે જવાબદાર કામદારોને ટેકો આપવાની વહીવટીતંત્રની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રકાશિત કરે છે.

ગ્રીન મહાકુંભ: રાષ્ટ્રીય સ્તરની પર્યાવરણીય ચર્ચા

પર્યાવરણીય જાગૃતિને વધુ પ્રોત્સાહન આપવા માટે, 31 જાન્યુઆરી, 2025ના રોજ ગ્રીન મહાકુંભ યોજાશે, જેમાં 1,000થી વધુ પર્યાવરણીય અને જળ સંરક્ષણ નિષ્ણાતોને એકસાથે લાવવામાં આવશે.  શિક્ષા સંસ્કૃતિ ઉત્થાન ન્યાસ દ્વારા આયોજિત જ્ઞાન મહાકુંભ - 2081 શ્રેણીના ભાગરૂપે આયોજિત આ કાર્યક્રમમાં નીચેની બાબતો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવશે:

• પ્રકૃતિ, પર્યાવરણ, જળ અને સ્વચ્છતાને લગતા મુદ્દાઓ.
• પ્રકૃતિના પાંચ તત્વોને સંતુલિત કરવું.
• પર્યાવરણના સંરક્ષણ અને સ્વચ્છતામાં શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ.
• સ્થિરતાના પ્રયત્નોમાં ભક્તોને જોડવાની વ્યૂહરચના.

આ કાર્યક્રમ જ્ઞાનના આદાન-પ્રદાન અને પર્યાવરણ પ્રત્યે જવાબદાર મહા કુંભના વિઝનને મજબૂત કરવા માટેના મંચ તરીકે કામ કરશે.

નિષ્કર્ષ

મહાકુંભ 2025 રાજ્ય સરકારની સ્વચ્છતા, સ્થિરતા અને પર્યાવરણીય સંરક્ષણ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાનો પુરાવો છે. વેસ્ટ મેનેજમેન્ટ અને પ્લાસ્ટિક-મુક્ત પહેલથી માંડીને મિયાવાકી જંગલોના વિકાસ અને સફાઇ કામદાર કલ્યાણ કાર્યક્રમો સુધી, સ્વચ્છતા અને ઇકોલોજીકલ સંતુલન જાળવવા માટે મેળાના દરેક પાસાનું સાવચેતીપૂર્વક આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. આ પહેલો સ્વચ્છ મહાકુંભ સુનિશ્ચિત કરવાની સાથે-સાથે વિશ્વભરમાં ભવિષ્યમાં મોટા પાયે થનારી ઘટનાઓ માટે એક ઉદાહરણ પણ પ્રસ્તુત કરે છે. સમુદાયની ભાગીદારી, ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ અને નીતિ-સંચાલિત પગલાઓ મારફતે, મહાકુંભ 2025 પર્યાવરણીય જવાબદારી અને જાહેર સ્વચ્છતામાં એક સીમાચિહ્નરૂપ સાબિત થઈ રહ્યું છે.

સંદર્ભો

ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના માહિતી અને જનસંપર્ક વિભાગ (ડી.પી.આઈ.આર.)

www.kumbh.gov.in

https://www.instagram.com/ddnews_official/p/DCQS50yvZ-9/?img_index=2

https://x.com/PIBKohima/status/1881268090627145733

https://www.instagram.com/mib_india/p/DEM0AESuVzf/

પવિત્ર અને નિષ્કલંક

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com