કેન્દ્રીય મંત્રી પરિષદમાં મારા સાથી, ડૉ. જીતેન્દ્ર સિંહજી, WMO સેક્રેટરી જનરલ પ્રોફેસર સેલેસ્ટે સાઉલોજી, વિદેશથી આવેલા આપણા મહેમાનો, પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયના સચિવ ડૉ. એમ. રવિચંદ્રનજી, IMD ડાયરેક્ટર જનરલ ડૉ. મૃત્યુંજય મહાપાત્રાજી, અને અન્ય મહાનુભાવો, બધા વૈજ્ઞાનિકો અને વિવિધ વિભાગો અને સંસ્થાઓના અધિકારીઓ, દેવીઓ અને સજ્જનો.

આજે આપણે ભારતીય હવામાન વિભાગ, IMDના 150 વર્ષની ઉજવણી કરી રહ્યા છીએ. IMDના આ 150 વર્ષ, તે ફક્ત ભારતીય હવામાન વિભાગની સફર નથી. આ આપણા ભારતમાં આધુનિક વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીની એક ગૌરવશાળી યાત્રા પણ છે. આ 150 વર્ષોમાં IMD એ કરોડો ભારતીયોની સેવા તો કરી જ છે, પણ ભારતની વૈજ્ઞાનિક યાત્રાનું પ્રતીક પણ બની ગયું છે. આ સિદ્ધિઓ પર આજે એક ટપાલ ટિકિટ અને એક ખાસ સિક્કો પણ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે. 2047માં, જ્યારે દેશ સ્વતંત્રતાના 100 વર્ષની ઉજવણી કરશે ત્યારે ભારતીય હવામાન વિભાગનો આકાર કેવો હશે તે અંગે એક વિઝન ડોક્યુમેન્ટ પણ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે. આ ગૌરવપૂર્ણ અવસર પર હું આપ સૌને અને તમામ દેશવાસીઓને ખૂબ ખૂબ શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું. યુવાનોને 150 વર્ષની આ યાત્રા સાથે જોડવા માટે IMD એ રાષ્ટ્રીય હવામાન-લોજિકલ ઓલિમ્પિયાડનું પણ આયોજન કર્યું. જેમાં હજારો વિદ્યાર્થીઓએ ભાગ લીધો હતો. આનાથી હવામાનશાસ્ત્રમાં તેમનો રસ વધુ વધશે. મને હમણાં જ આવા કેટલાક યુવા મિત્રો સાથે વાત કરવાનો મોકો મળ્યો, અને આજે પણ મને કહેવામાં આવ્યું કે દેશના તમામ રાજ્યોના આપણા યુવાનો અહીં હાજર છે. આ કાર્યક્રમમાં રસ લેવા બદલ હું તેમને ખાસ અભિનંદન આપું છું. આ બધા ભાગ લેનારા યુવાનો અને વિજેતા વિદ્યાર્થીઓને ખૂબ ખૂબ અભિનંદન.

મિત્રો,

ભારતીય હવામાન વિભાગની સ્થાપના ૧૮૭૫માં ૧૫ જાન્યુઆરીના રોજ મકરસંક્રાંતિની આસપાસ કરવામાં આવી હતી. આપણે બધા જાણીએ છીએ કે ભારતીય પરંપરામાં મકરસંક્રાંતિનું કેટલું મહત્વ છે. અને હું ગુજરાતનો છું, તેથી મારો પ્રિય તહેવાર મકરસંક્રાંતિ હતો, કારણ કે આજે ગુજરાતના બધા લોકો છત પર હોય છે અને આખો દિવસ પતંગ ઉડાડવાનો આનંદ માણે છે, હું પણ એક સમયે ત્યાં રહેતો હતો ત્યારે હું પણ મકરસંક્રાંતિનો મોટો ચાહક હતો. તે મારો શોખ હતો, પણ આજે હું તમારી વચ્ચે છું.

મિત્રો,

આજે સૂર્ય ધન રાશિમાંથી મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરશે. સૂર્ય ધીમે ધીમે ઉત્તર તરફ ખસે છે. આપણી ભારતીય પરંપરામાં તેને ઉત્તરાયણ કહેવામાં આવે છે. ગોળાર્ધ સિવાયના ક્ષેત્રમાં આપણે ધીમે ધીમે વધતા સૂર્યપ્રકાશનો અનુભવ કરવાનું શરૂ કરીએ છીએ. ખેતી અને ખેતીની તૈયારીઓ શરૂ થાય છે. અને તેથી જ ભારતીય પરંપરામાં આ દિવસને ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. ઉત્તરથી દક્ષિણ, પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી, તે વિવિધ સાંસ્કૃતિક રંગોમાં ઉજવવામાં આવે છે. આ પ્રસંગે, હું મારા બધા દેશવાસીઓને મકરસંક્રાંતિ સાથે સંકળાયેલા વિવિધ તહેવારોની હાર્દિક શુભેચ્છાઓ પાઠવું છું.

મિત્રો,

કોઈપણ દેશની વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓની પ્રગતિ વિજ્ઞાન પ્રત્યેની તેની જાગૃતિ દર્શાવે છે. વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓમાં સંશોધન અને નવીનતા એ નવા ભારતના સ્વભાવનો એક ભાગ છે. એટલા માટે છેલ્લા 10 વર્ષમાં IMD ના માળખાગત સુવિધાઓ અને ટેકનોલોજીનો પણ અભૂતપૂર્વ વિકાસ થયો છે. ડોપ્લર વેધર રડાર, ઓટોમેટિક વેધર સ્ટેશન, રનવે વેધર મોનિટરિંગ સિસ્ટમ્સ, જિલ્લાવાર વરસાદ મોનિટરિંગ સ્ટેશન, આવા ઘણા આધુનિક ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરની સંખ્યામાં અનેકગણો વધારો થયો છે, તેમને અપગ્રેડ પણ કરવામાં આવ્યા છે. અને હવે ડૉ. જીતેન્દ્ર સિંહજીએ તમને આંકડાઓમાં પણ કહ્યું કે તમે પહેલા ક્યાં હતા અને આજે તમે ક્યાં પહોંચી ગયા છો. હવામાનશાસ્ત્રને ભારતની અવકાશ ટેકનોલોજી અને ડિજિટલ ટેકનોલોજીનો પણ સંપૂર્ણ લાભ મળી રહ્યો છે. આજે દેશમાં એન્ટાર્કટિકામાં મૈત્રી અને ભારતી નામની બે હવામાનશાસ્ત્રીય વેધશાળાઓ છે. આર્ક અને અરુણિકા સુપર કોમ્પ્યુટર ગયા વર્ષે લોન્ચ કરવામાં આવ્યા હતા. આના કારણે હવામાન વિભાગની વિશ્વસનીયતા પહેલા કરતા વધુ વધી ગઈ છે. ભવિષ્યમાં, ભારતે દરેક હવામાન પરિસ્થિતિ માટે તૈયાર રહેવું જોઈએ, ભારત એક ક્લાઇમેટ સ્માર્ટ રાષ્ટ્ર બનવું જોઈએ, આ માટે અમે 'મિશન મૌસમ' પણ શરૂ કર્યું છે. મિશન મૌસમ ભારતની ટકાઉ ભવિષ્ય અને ભવિષ્યની તૈયારી પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાનું પણ પ્રતીક છે.

મિત્રો,

વિજ્ઞાનની સુસંગતતા ફક્ત નવી ઊંચાઈઓને સ્પર્શવામાં જ નથી. વિજ્ઞાન ત્યારે જ પ્રાસંગિક બને છે જ્યારે તે સામાન્ય માણસના જીવન માટે, તેના જીવનને સુધારવા માટે અને જીવનની સરળતા માટેનું માધ્યમ બને. ભારતનો હવામાન વિભાગ આ માપદંડમાં આગળ છે. હવામાન માહિતી સચોટ હોય અને દરેક વ્યક્તિ સુધી પહોંચે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે, IMDએ ભારતમાં ખાસ ઝુંબેશ શરૂ કરી છે; આજે સૌ માટે પ્રારંભિક ચેતવણી સુવિધા દેશની 90 ટકાથી વધુ વસ્તી સુધી પહોંચી રહી છે. કોઈપણ વ્યક્તિ છેલ્લા 10 દિવસ અને આગામી 10 દિવસના હવામાન વિશે ગમે ત્યારે માહિતી મેળવી શકે છે. હવામાનની આગાહી સીધી વોટ્સએપ પર પણ પહોંચે છે. અમે મેઘદૂત મોબાઇલ એપ્લિકેશન જેવી સેવાઓ શરૂ કરી છે, જ્યાં દેશની બધી સ્થાનિક ભાષાઓમાં માહિતી ઉપલબ્ધ છે. તમે તેની અસર જોઈ શકો છો; 10 વર્ષ પહેલાં, દેશના માત્ર 10 ટકા ખેડૂતો અને પશુપાલકો હવામાન સંબંધિત સલાહનો ઉપયોગ કરી શકતા હતા. આજે, આ સંખ્યા વધીને 50 ટકાથી વધુ થઈ ગઈ છે. લોકોને તેમના મોબાઇલ ફોન પર વીજળી પડવા જેવી ચેતવણીઓ મળવાનું પણ શક્ય બન્યું છે. પહેલા જ્યારે દેશના લાખો માછીમારો દરિયામાં જતા હતા, ત્યારે તેમના પરિવારોની ચિંતા હંમેશા વધારે રહેતી હતી. હંમેશા કંઈક અઘટિત બનવાનો ડર રહેતો હતો. પરંતુ હવે, IMD ની મદદથી, માછીમારોને પણ સમયસર ચેતવણી મળે છે. આ રીઅલ ટાઇમ અપડેટ્સ માત્ર લોકોની સલામતી સુનિશ્ચિત કરી રહ્યા નથી પરંતુ કૃષિ અને વાદળી અર્થતંત્ર જેવા ક્ષેત્રોને પણ મજબૂત બનાવી રહ્યા છે.

મિત્રો,

હવામાનશાસ્ત્ર એ કોઈપણ દેશની આપત્તિ વ્યવસ્થાપન ક્ષમતાની સૌથી મહત્વપૂર્ણ તાકાત છે. અહીં ડિઝાસ્ટર મેનેજમેન્ટના લોકો બેઠા છે. કુદરતી આફતોની અસર ઓછી કરવા માટે, આપણે હવામાનશાસ્ત્રની કાર્યક્ષમતાને મહત્તમ બનાવવાની જરૂર છે. ભારત સતત તેનું મહત્વ સમજતું આવ્યું છે. આજે આપણે તે આફતોની દિશા બદલવામાં સફળ થઈ રહ્યા છીએ જેને પહેલા ભાગ્ય તરીકે અવગણવામાં આવતી હતી. તમને કદાચ 1998માં કચ્છના કંડલામાં આવેલા ચક્રવાતથી થયેલ વિનાશ યાદ હશે. તે સમયે મોટી સંખ્યામાં લોકો માર્યા ગયા હતા. તેવી જ રીતે, 1999માં ઓડિશામાં આવેલા સુપર સાયક્લોનને કારણે હજારો લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા. છેલ્લા વર્ષોમાં, દેશમાં ઘણા મોટા ચક્રવાત અને આફતો આવી છે. પરંતુ, મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં અમે જાનહાનિને શૂન્ય અથવા ન્યૂનતમ કરવામાં સફળ રહ્યા. આ સફળતાઓમાં હવામાન વિભાગનો મોટો ફાળો છે. વિજ્ઞાન અને તૈયારીની આ એકતા લાખો કરોડ રૂપિયાના આર્થિક નુકસાનને પણ ઘટાડે છે. આનાથી દેશના અર્થતંત્રમાં સ્થિતિસ્થાપકતા આવે છે, તે રોકાણકારોનો વિશ્વાસ પણ વધે છે અને તે મારા દેશ માટે ખૂબ ફાયદાકારક છે. ગઈકાલે હું સોનમર્ગમાં હતો, શરૂઆતમાં તે કાર્યક્રમ વહેલો બનાવવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ હવામાન વિભાગની બધી માહિતી પરથી ખબર પડી કે તે સમય મારા માટે યોગ્ય નથી, પછી હવામાન વિભાગે મને કહ્યું કે સાહેબ 13મી તારીખ ઠીક છે. પછી હું ગઈકાલે ત્યાં ગયો, તાપમાન માઈનસ 6 ડિગ્રી હતું, પણ હું ત્યાં હતો તે દરમ્યાન એક પણ વાદળ નહોતું, સંપૂર્ણપણે તડકો હતો. હવામાન વિભાગની આ માહિતીને કારણે, હું કાર્યક્રમ પૂર્ણ કરી શક્યો અને સરળતાથી પાછો ફરી શક્યો.

મિત્રો,

વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં પ્રગતિ અને તેની સંપૂર્ણ ક્ષમતાનો ઉપયોગ એ કોઈપણ દેશની વૈશ્વિક છબીનો સૌથી મોટો આધાર છે. આજે તમે જુઓ છો, આપણી હવામાનશાસ્ત્રની પ્રગતિને કારણે, આપણી આપત્તિ વ્યવસ્થાપન ક્ષમતાનું નિર્માણ થયું છે. આનો લાભ આખી દુનિયા લઈ રહી છે. આજે આપણી ફ્લેશ ફ્લડ ગાઇડન્સ સિસ્ટમ નેપાળ, ભૂટાન, બાંગ્લાદેશ અને શ્રીલંકાને પણ માહિતી પૂરી પાડી રહી છે. જો આપણા પડોશમાં ક્યાંક કોઈ આપત્તિ આવે છે, તો ભારત મદદ કરવા માટે સૌથી પહેલા હાજર રહે છે. આનાથી વિશ્વમાં ભારત પ્રત્યેનો વિશ્વાસ પણ વધ્યો છે. વિશ્વમાં ભારતની વિશ્વ ભાઈ તરીકેની છબી વધુ મજબૂત બની છે. આ માટે, હું ખાસ કરીને IMDના વૈજ્ઞાનિકોનો આભાર માનું છું.

મિત્રો,

આજે IMD ના 150 વર્ષ નિમિત્તે, હું હવામાનશાસ્ત્રમાં ભારતના હજારો વર્ષના અનુભવ અને કુશળતા વિશે પણ ચર્ચા કરીશ. ખાસ કરીને, અને હું સ્પષ્ટ કરવા માંગુ છું કે આ માળખાકીય વ્યવસ્થા 150 વર્ષથી ચાલી આવે છે, પરંતુ તે પહેલાં પણ આપણી પાસે જ્ઞાન હતું અને આપણી પાસે પરંપરા પણ હતી. ખાસ કરીને અમારા આંતરરાષ્ટ્રીય મહેમાનોને આ વિશે જાણવામાં ખૂબ જ રસપ્રદ લાગશે. તમે જાણો છો, હવામાન એ મુખ્ય પરિબળોમાંનું એક છે જેનો માનવ ઉત્ક્રાંતિ પર સૌથી વધુ પ્રભાવ પડે છે. વિશ્વના દરેક ભાગમાં, માનવીએ હવામાન અને પર્યાવરણને સમજવાનો સતત પ્રયાસ કર્યો છે. આ દિશામાં, ભારત એક એવો દેશ છે જ્યાં હજારો વર્ષ પહેલાં પણ હવામાનશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં વ્યવસ્થિત અભ્યાસ અને સંશોધન કરવામાં આવતું હતું. અહીં પરંપરાગત જ્ઞાન લખવામાં આવ્યું અને શુદ્ધ કરવામાં આવ્યું. આપણા વેદ, સંહિતા અને સૂર્ય સિદ્ધાંત જેવા જ્યોતિષ ગ્રંથોમાં હવામાનશાસ્ત્ર પર ઘણું કામ થયું છે. તમિલનાડુના સંગમ સાહિત્ય અને ઉત્તરમાં ઘાઘ ભદ્દારીના લોક સાહિત્યમાં પણ ઘણી માહિતી ઉપલબ્ધ છે. અને, હવામાનશાસ્ત્ર ફક્ત એક અલગ શાખા નહોતી. આમાં ખગોળશાસ્ત્રીય ગણતરીઓ, આબોહવા અભ્યાસ, પ્રાણીઓનું વર્તન અને સામાજિક અનુભવોનો સમાવેશ થતો હતો. ગ્રહોની સ્થિતિ પર અહીં કેટલું ગાણિતિક કાર્ય થયું છે તે આખી દુનિયા જાણે છે. આપણા ઋષિમુનિઓ ગ્રહોની સ્થિતિને સમજતા હતા. અમે રાશિ ચિહ્નો, નક્ષત્રો અને ઋતુઓ સંબંધિત ગણતરીઓ કરી. કૃષિ પરાશર, પરાશર રુચિ અને બૃહત સંહિતા જેવા ગ્રંથોમાં, વાદળોની રચના અને તેમના પ્રકારો પર ઊંડો અભ્યાસ જોવા મળે છે. કૃષિ પરાશરમાં કહ્યું છે-

ખૂબ જ ગરમ અને ઠંડુ, બધી ધૂળ અને વાદળોથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત.

એટલે કે, વાતાવરણીય દબાણ વધારે કે ઓછું, તાપમાન વધારે કે ઓછું વાદળો અને વરસાદની લાક્ષણિકતાઓને અસર કરે છે. તમે કલ્પના કરી શકો છો, સેંકડો-હજારો વર્ષ પહેલાં, આધુનિક મશીનરી વિના, તે ઋષિઓ, તે વિદ્વાનોએ કેટલું સંશોધન કર્યું હોત. થોડા વર્ષો પહેલા મેં આ વિષય પર એક પુસ્તક, પ્રી-મોર્ડન કચ્છી નેવિગેશન ટેક્નિક્સ એન્ડ વોયેજીસ લોન્ચ કર્યું હતું. આ પુસ્તક ગુજરાતના ખલાસીઓના સમુદ્ર અને હવામાન સંબંધિત ઘણા સો વર્ષ જૂના જ્ઞાનનું એક પ્રતિલિપિ છે. આપણા આદિવાસી સમાજ પાસે પણ આવા જ્ઞાનનો ખૂબ જ સમૃદ્ધ વારસો છે. આની પાછળ, પ્રકૃતિની સમજ અને પ્રાણીઓના વર્તનનો ખૂબ જ વિગતવાર અભ્યાસ છે.

મને યાદ છે, 50 વર્ષ પહેલાં હું ગીરના જંગલમાં થોડો સમય વિતાવવા ગયો હતો. તો ત્યાં સરકારી લોકો દર મહિને એક આદિવાસી બાળકને માપદંડ તરીકે 30 રૂપિયા આપતા હતા, તો મેં પૂછ્યું કે આ શું છે? આ બાળકને આટલા પૈસા કેમ આપવામાં આવી રહ્યા છે? તેમણે કહ્યું કે આ બાળકમાં એક ખાસ પ્રકારની ક્ષમતા છે, જો જંગલમાં ક્યાંક દૂર આગ લાગે છે, તો શરૂઆતમાં તેને ખબર પડે છે કે ક્યાંક આગ લાગી છે, તેને તે અનુભૂતિ થઈ હતી, અને તે તરત જ સિસ્ટમને જાણ કરતો હતો અને તેથી અમે તેને 30 રૂપિયા આપતા હતા. મતલબ કે, તે આદિવાસી બાળકમાં ગમે તેટલી ક્ષમતા હોત, તે કહેત કે સાહેબ, મને આ દિશામાં ક્યાંકથી ગંધ આવી રહી છે.

મિત્રો,

આજે સમય છે, આપણે આ દિશામાં વધુ સંશોધન કરવું જોઈએ. સાબિત જ્ઞાનને આધુનિક વિજ્ઞાન સાથે જોડવાના રસ્તાઓ શોધો.

મિત્રો,

હવામાન વિભાગની આગાહીઓ જેટલી સચોટ બને છે, તેટલી જ તે પૂરી પાડતી માહિતી વધુ મહત્વપૂર્ણ બને છે. આવનારા સમયમાં IMD ડેટાની માંગ વધશે. વિવિધ ક્ષેત્રો, ઉદ્યોગો, એટલે સુધી કે સામાન્ય માણસના જીવનમાં પણ આ ડેટાની ઉપયોગીતા વધશે. તેથી, આપણે ભવિષ્યની જરૂરિયાતોને ધ્યાનમાં રાખીને કામ કરવું પડશે. ભૂકંપ જેવી કુદરતી આફતોના પડકારો પણ છે, જ્યાં આપણે ચેતવણી પ્રણાલીઓ વિકસાવવાની જરૂર છે. હું ઈચ્છું છું કે આપણા વૈજ્ઞાનિકો, સંશોધન વિદ્વાનો અને IMD જેવી સંસ્થાઓ આ દિશામાં નવી સફળતાઓ તરફ કામ કરે. વિશ્વની સેવા કરવાની સાથે, ભારત વિશ્વની સુરક્ષામાં પણ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવશે. આ ભાવના સાથે, મને વિશ્વાસ છે કે આવનારા સમયમાં IMD નવી ઊંચાઈઓ સર કરશે. હું ફરી એકવાર IMD અને હવામાનશાસ્ત્ર સાથે સંકળાયેલા તમામ લોકોને 150 વર્ષની આ ભવ્ય યાત્રા માટે અભિનંદન આપું છું. અને આ 150 વર્ષોમાં આ પ્રગતિને વેગ આપનારા બધા લોકો પણ એટલા જ અભિનંદનને પાત્ર છે. હું અહીં રહેલા અને આપણી વચ્ચે ન રહેલા લોકોના સારા કાર્યોને યાદ કરનારાઓને અભિનંદન આપું છું. ફરી એકવાર, હું આપ સૌનો ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું.

AP/IJ/GP/JD