પ્રાચીન જ્ઞાન અને સમૃદ્ધ પરંપરા ધરાવતો દેશ ભારત હંમેશા નવીનતા અને શોધની દીવાદાંડી સમાન રહ્યો છે. ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રમાં અગ્રેસર પ્રગતિથી માંડીને વિજ્ઞાનના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં અભૂતપૂર્વ પ્રદાન સુધી, બૌદ્ધિક સિદ્ધિનો દેશનો વારસો અજોડ છે. 15 ઓગસ્ટ, 2022ના રોજ પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ લાલ કિલ્લાની પ્રાચીરથી રાષ્ટ્રને આ ગૌરવપૂર્ણ વારસો અને ભારતના ભવિષ્યને આકાર આપવામાં સંશોધન અને વિકાસ (આર એન્ડ ડી)ની  નિર્ણાયક ભૂમિકાની યાદ અપાવી. જ્યારે તેમણે રાષ્ટ્રને સંબોધન કર્યું હતું, ત્યારે તેમણે સંશોધન અને વિકાસની ક્ષમતાઓને પોષવાના મહત્વ પર ખાસ કરીને અમૃત કાલ દરમિયાન ભાર મૂક્યો હતો. તેમજ  "જય અનુસંધાન" ના પ્રેરણાદાયક સૂત્ર સાથે નવીનતા પર નવેસરથી ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા હાકલ કરી હતી.

ગતિશીલ આર એન્ડ ડી ઇકોસિસ્ટમ માટેની આ હાકલ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ (એનઇપી) 2020માં નિર્ધારિત લક્ષ્યો સાથે પ્રતિબિંબિત થાય છે, જે સંશોધનને શૈક્ષણિક ઉત્કૃષ્ટતા અને રાષ્ટ્રીય પ્રગતિના મૂળભૂત ચાલકબળ તરીકે ઓળખે છે. નીતિ એક મજબૂત સંશોધન સંસ્કૃતિને કેળવવા માંગે છે જે માત્ર શૈક્ષણિક ગુણવત્તામાં વધારો જ નહીં પરંતુ વૈશ્વિક મંચ પર ભારતના વિકાસને પણ વેગ આપે છે.

આ વિઝનને અનુરૂપ કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળે 25 નવેમ્બર, 2024ના રોજ વન નેશન વન સબસ્ક્રિપ્શન (ઓએનઓએસ) યોજનાને મંજૂરી આપી દીધી છે. આ પહેલ દેશની સરકારી ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ (એચઈઆઈ) અને કેન્દ્ર સરકારના સંશોધન અને વિકાસ કેન્દ્રોના તમામ વિદ્યાર્થીઓ, અધ્યાપકો, સંશોધકો અને વૈજ્ઞાનિકોને આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્વતાપૂર્ણ જર્નલો અને લેખોની સુલભતા સાથે જ્ઞાન પ્રત્યેના અવરોધોને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. તેનો ઉદ્દેશ એ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે કે, ભારતના શૈક્ષણિક અને સંશોધન સમુદાયો શ્રેષ્ઠ વૈશ્વિક સંસાધનોથી સજ્જ હોય, નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપે અને તમામ શાખાઓમાં સંશોધનની ગુણવત્તાને વધારે છે.

ઓએનઓએસ યોજના વર્ષ 2047 સુધીમાં આત્મનિર્ભર અને વિકસિત રાષ્ટ્ર બનવાની ભારતની મહત્ત્વાકાંક્ષાનો પાયો છે. આ પહેલ Viksitbharat@2047 દ્રષ્ટિનો મુખ્ય ઘટક છે. આ રોડમેપમાં અત્યાધુનિક સંશોધન, ટેકનોલોજીકલ પ્રગતિ અને સ્વનિર્ભર પ્રગતિ દ્વારા સંચાલિત અગ્રણી વૈશ્વિક સત્તા તરીકે ભારતના ઉદયની કલ્પના કરવામાં આવી છે. આ પ્રકારની પહેલો મારફતે ભારત જ્ઞાનના પોતાના સમૃદ્ધ વારસાનું નિર્માણ કરવાની તૈયારી કરી રહ્યું છે અને વૈશ્વિક નવીનીકરણ અને શોધમાં મોખરે છે.

ONOS યોજના ઝાંખી:

આ યોજનાનો ઉદ્દેશ તમામ લાયક વિદ્યાર્થીઓ, ફેકલ્ટી, સંશોધકો અને વૈજ્ઞાનિકોને ટોચના સ્તરના આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધન લેખો અને જર્નલની સુલભતા પ્રદાન કરવાનો છે. તે દેશભરમાં 6,300થી વધુ સરકારી સંચાલિત ઉચ્ચ શિક્ષણ સંસ્થાઓ અને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા સંચાલિત સંશોધન અને વિકાસ સંસ્થાઓને આવરી લે છે.

આ યોજના નીચે મુજબ છેઃ

• 30 મુખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રકાશકો પાસેથી 13,000થી વધારે વિદ્વતાપૂર્ણ જર્નલની સુલભતા.

• સ્ટેમ (વિજ્ઞાન, પ્રૌદ્યોગિકી, એન્જિનીયરિંગ, ગણિત), ચિકિત્સા, સામાજિક વિજ્ઞાન, નાણાં અને હિસાબો વગેરે જેવા વિવિધ વિષયોમાં આશરે 1.8 કરોડ વિદ્યાર્થીઓ, ફેકલ્ટી અને સંશોધકોને લાભ થાય છે.

• ટાયર 2 અને ટાયર 3 શહેરોમાં સંસ્થાઓ માટે સંશોધનની સર્વસમાવેશક સુલભતા, જે જ્ઞાનની સમાન સુલભતા સુનિશ્ચિત કરે છે.

ચાવીરૂપ ઉદ્દેશો અને લક્ષ્યાંકોઃ

વિદ્વતાપૂર્ણ જ્ઞાનની સુલભતા: આ યોજના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળા વિદ્વતાપૂર્ણ જર્નલો અને પ્રકાશનોની સુલભતા પ્રદાન કરે છે. આનો હેતુ વિદ્યાર્થીઓ, ફેકલ્ટી અને સંશોધકોની સંશોધન ક્ષમતાઓને વધારવા માટે જ્ઞાનની સુલભતાનું લોકશાહીકરણ કરવાનો છે.

વિવિધ સંસ્થાઓનો સમાવેશઃ આ યોજના એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે સંસ્થાઓ, તેમના ભૌગોલિક સ્થાનને ધ્યાનમાં લીધા વિના – શહેરી કેન્દ્રો અથવા અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં – વિશ્વ-સ્તરીય સંશોધન સંસાધનોની સુલભતા ધરાવે છે. દેશમાં મુખ્ય અને આંતરશાખાકીય સંશોધનને આગળ વધારવા માટે આ નિર્ણાયક છે.

વૈશ્વિક સંશોધનમાં સહભાગીતાઃ તે Viksitbharat@2047 લક્ષ્યાંકો સાથે સુસંગત છે, જે ભારતને તેની શૈક્ષણિક અને સંશોધન સંસ્થાઓને આંતરરાષ્ટ્રીય વિદ્વતાપૂર્ણ સમુદાયો સાથે જોડાવા સક્ષમ બનાવીને સંશોધન અને વિકાસમાં વૈશ્વિક નેતા તરીકે ઊભરી આવવામાં મદદ કરે છે.

અમલીકરણ વિગતો:

INFLIBNET દ્વારા નેશનલ સબસ્ક્રિપ્શન: સમગ્ર સબસ્ક્રિપ્શન પ્રક્રિયાનું કેન્દ્રીય સંકલન INFLIBNET (માહિતી અને પુસ્તકાલય નેટવર્ક) દ્વારા કરવામાં આવશે, જે યુનિવર્સિટી ગ્રાન્ટ્સ કમિશન (યુજીસી) હેઠળ એક સ્વાયત્ત આંતર-યુનિવર્સિટી કેન્દ્ર છે. INFLIBNET આ જર્નલમાં ડિજિટલ એક્સેસના વિતરણનું સંચાલન કરશે, જે વપરાશકર્તાઓ માટે સાતત્યપૂર્ણ અનુભવને સુનિશ્ચિત કરશે.

ડિજિટલ એક્સેસ: જર્નલ સંપૂર્ણપણે ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ મારફતે સુલભ થશે, જે તમામ વપરાશકર્તાઓને સુવિધા અને સરળતા સુનિશ્ચિત કરશે. આ અભિગમ વહીવટી જટિલતાઓને ઘટાડે છે અને માંગ પર સુલભતા ઉપલબ્ધ કરાવે છે.

સરકારી ફાળવણી: પીએમ-ઓએનઓએસ પહેલ માટે કુલ ₹6,000 કરોડની ફાળવણી કરવામાં આવી છે, જે ત્રણ વર્ષ - 2025, 2026 અને 2027ને આવરી લે છે. આ ભંડોળમાં ત્રણ વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન તમામ સહભાગી સંસ્થાઓ માટેના સબ્સ્ક્રિપ્શન ચાર્જને આવરી લેવામાં આવશે. વધુમાં, ઓએનઓએસ લાભાર્થી લેખકોને પસંદ કરેલી સારી ગુણવત્તાની ઓપન એક્સેસ (ઓએ) જર્નલમાં પ્રકાશિત કરવા માટે દર વર્ષે રૂ. 150 કરોડની કેન્દ્રીય ભંડોળ સહાય પણ પ્રદાન કરશે.

ભંડોળ અને નાણાકીય વ્યૂહરચનાઃ

ઓએનઓએસ માટે ₹6,000 કરોડ ફાળવવામાં આવ્યા છે, જે 1 જાન્યુઆરી 2025થી 31 ડિસેમ્બર 2027 સુધી ઓએનઓએસના સરળ અમલીકરણને સુનિશ્ચિત કરે છે

1 જાન્યુઆરી, 2025થી શરૂ થનારો ઓએનઓએસ પ્રથમ તબક્કો કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારની યુનિવર્સિટીઓ અને કોલેજો સહિત 6,300થી વધારે સરકારી શૈક્ષણિક અને સંશોધન અને વિકાસ સંસ્થાઓ માટે 13,000થી વધારે જર્નલની સુલભતા પ્રદાન કરશે. આનો અર્થ એ થયો કે લગભગ 1.8 કરોડ વિદ્યાર્થીઓ, ફેકલ્ટી અને સંશોધકોને ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત સંશોધન પ્રકાશનોની સુવિધા મળે છે.

ઓએનઓએસ ફેઝ 1 હેઠળ 30 પ્રકાશકોના જર્નલ માટે સબ્સ્ક્રિપ્શન ચાર્જ આઈએનએફએલઆઈબીનેટ દ્વારા કેન્દ્રીય રીતે ચૂકવવામાં આવશે, જેમાં કેન્દ્રીય મંત્રાલયો હેઠળ લાઇબ્રેરી કન્સોર્ટિયા, એચઈઆઈ અને આર એન્ડ ડી સંસ્થાઓની ચુકવણીને આવરી લેવામાં આવશે. પ્રથમ તબક્કામાં સામેલ ન હોય તેવા સંસાધનો માટે સ્વતંત્ર સબ્સ્ક્રિપ્શન્સ ચાલુ રહેશે.

આ તબક્કો કાર્યક્રમનું માળખું સ્થાપિત કરશે અને એ સુનિશ્ચિત કરશે કે મુખ્ય સંશોધન સંસાધનો ભારતભરની મોટી સંખ્યામાં સંસ્થાઓને ઉપલબ્ધ કરાવવામાં આવે.

આ સહભાગી સંસ્થાઓનાં સંશોધકોનાં પસંદ કરેલા ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત સંશોધન પ્રકાશનો માટે પ્રકાશકોને આર્ટિકલ પ્રોસેસિંગ ચાર્જિસ (એપીસી)ની ચુકવણીની પણ આ તબક્કામાં કલ્પના કરવામાં આવી છે.

ઓએનઓએસના પ્રથમ તબક્કાના અનુભવનો ઉપયોગ ઓએનઓએસના અનુગામી તબક્કાઓ ડિઝાઇન કરવા માટે કરવામાં આવશે.

વધુ સુધારા અને ખાસિયતોઃ

હાલની પહેલો સાથે સમન્વયઃ ઓએનઓએસ યોજના વર્તમાન અનુસંધાન નેશનલ રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન (એએનઆરએફ)ની પૂરક બનશે, જેની રચના સમગ્ર ભારતમાં સંશોધન અને વિકાસની પ્રવૃત્તિઓને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કરવામાં આવી છે. ઓએનઓએસ આંતરરાષ્ટ્રીય સંશોધન સામગ્રીઓ સુધી સરળતાપૂર્વક પ્રવેશની સુવિધા આપશે, જે સરકાર દ્વારા સંચાલિત સંસ્થાઓમાં સંશોધન અને નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવાના ફાઉન્ડેશનના ધ્યેયને ટેકો આપશે.

આર્ટિકલ પ્રોસેસિંગ ચાર્જિસ (એપીસી) પર ડિસ્કાઉન્ટ: ઓએનઓએસની નોંધપાત્ર લાક્ષણિકતાઓમાંની એક આર્ટિકલ પ્રોસેસિંગ ચાર્જિસ (એપીસી) પરની છૂટ છે. જર્નલો સામાન્ય રીતે સંશોધન લેખો પ્રકાશિત કરવા માટે આ શુલ્ક વસૂલતા હતા. પ્રકાશકો સાથે નીચા એપીસી અંગે વાટાઘાટો કરીને આ યોજના ભારતીય સંશોધકોને ભારે નાણાકીય ખર્ચ કર્યા વિના ઉચ્ચ ગુણવત્તાયુક્ત જર્નલમાં તેમના કાર્યને પ્રકાશિત કરવામાં મદદરૂપ થશે.

ઉપસંહાર:

વન નેશન વન સબ્સ્ક્રિપ્શન પહેલ એ ભારતની સંશોધન પ્રણાલી માટે ગેમ-ચેન્જિંગ સ્કીમ છે. 30 આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રકાશકો પાસેથી 13,000થી વધારે જર્નલને ડિજિટલ સુલભતા પ્રદાન કરીને તે સમગ્ર ભારતમાં સંશોધન માળખાગત સુવિધાઓમાં રહેલી ખામીઓ દૂર કરશે. તેના તબક્કાવાર અમલીકરણ મારફતે આ યોજના ભારતની શૈક્ષણિક અને સંશોધન ઉત્કૃષ્ટતાને વધારવામાં, નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવામાં અને દેશને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન માટે વૈશ્વિક કેન્દ્ર તરીકે વિકસિત કરવા માટે મદદ કરવામાં નોંધપાત્ર ફાળો આપશે. કેન્દ્ર સરકારના 10 મંત્રાલયો અને વિભાગો તેમજ ઘણી સરકારી ઉચ્ચ શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની પહેલોની હાલની સંસ્થાઓની પહેલનો ઉપયોગ કરીને, એક રાષ્ટ્ર એક સબ્સ્ક્રિપ્શન દ્વારા એકીકૃત અભિગમ જ્ઞાનના પ્રસારનું લોકશાહીકરણ કરશે અને સંશોધકો અને વિદ્યાર્થીઓની નવી પેઢીને સશક્ત બનાવશે, જે તેમને ઉત્કૃષ્ટતા પ્રાપ્ત કરવા માટે જરૂરી સંસાધનો પ્રદાન કરશે.

ઓએનઓએસએ દેશમાં જ્ઞાનની એક્સેસને પરિવર્તિત કરવા માટે એક વ્યાપક દ્રષ્ટિનો મુખ્ય ભાગ છે. બહુઆયામી અભિગમના પ્રથમ પગલા તરીકે, તે વ્યાપકપણે ઉપયોગમાં લેવાતા સબ્સ્ક્રિપ્શન મોડેલ દ્વારા એક્સેસને વિસ્તૃત કરે છે. અન્ય પગલાઓ શરૂઆતમાં ભારતીય જર્નલો અને ભંડારોને પ્રોત્સાહન આપવા અને પછી નવી સંશોધન મૂલ્યાંકન પદ્ધતિઓ રજૂ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.  જે જર્નલ મેટ્રિક્સ અને નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતા જેવા પરિબળો બંનેને ધ્યાનમાં લે છે.

સંદર્ભો:

શિક્ષણ મંત્રાલય

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2077097

https://pib.gov.in/PressReleseDetailm.aspx?PRID=2083002&reg=3&lang=1

https://x.com/airnewsalerts/status/1861066599006146761

કૃપા કરીને પીડીએફ ફાઇલ શોધો

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com