પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીની અધ્યક્ષતામાં કેબિનેટે આદિજાતિની બહુમતી ધરાવતાં ગામડાંઓ અને મહત્ત્વાકાંક્ષી જિલ્લાઓમાં આદિવાસી પરિવારો માટે સંતૃપ્તિ કવચ અપનાવીને આદિવાસી સમુદાયોની સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિ સુધારવા માટે રૂ. 79,156 કરોડ (કેન્દ્રનો હિસ્સોઃ રૂ. 56,333 કરોડ અને રાજ્યનો હિસ્સોઃ રૂ. 22,823 કરોડ)નાં કુલ ખર્ચ સાથે પ્રધાનમંત્રી જનજાતીય ઉન્નત ગ્રામ અભિયાનને મંજૂરી આપી હતી.

આ અંતર્ગત વર્ષ 2024-25ના બજેટ ભાષણમાં જાહેર કરવામાં આવેલા લગભગ 63,000 ગામડાઓને આવરી લેવામાં આવશે, જેમાં 5 કરોડથી વધુ આદિવાસી લોકોને લાભ થશે.   તેમાં 549 જિલ્લાઓ અને 2,740 બ્લોક્સને આવરી લેવામાં આવશે, જે 30 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોનાં તમામ આદિવાસી બહુમતી ધરાવતાં ગામડાંઓમાં ફેલાયેલા છે.

2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ ભારતમાં એસ.ટી.ની વસ્તી 10.45 કરોડની છે અને દેશભરમાં ફેલાયેલા 705થી વધુ આદિવાસી સમુદાયો છે, જે અંતરિયાળ અને અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં રહે છે. પ્રધાનમંત્રી જનજાતીય ઉન્નત ગ્રામ અભિયાનમાં ભારત સરકારની વિવિધ યોજનાઓ મારફતે સામાજિક માળખાગત સુવિધાઓ, સ્વાસ્થ્ય, શિક્ષણ, આજીવિકામાં રહેલી મહત્ત્વપૂર્ણ ખામીઓ દૂર કરવાનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં પીએમજનમન (પ્રધાનમંત્રી જનજાતિ આદિવાસી ન્યાય મહા અભિયાન)નાં શિક્ષણ અને સફળતા પર આધારિત આદિવાસી વિસ્તારો અને સમુદાયોનો સંપૂર્ણ અને સ્થાયી વિકાસ સુનિશ્ચિત થશે.

આ મિશનમાં 25 હસ્તક્ષેપ સામેલ છે, જેનો અમલ 17 લાઇનનાં મંત્રાલયો દ્વારા કરવામાં આવશે. દરેક મંત્રાલય/વિભાગ આગામી 5 વર્ષમાં અનુસૂચિત જનજાતિઓ માટે વિકાસ કાર્યયોજના (ડીએપીએસટી) હેઠળ તેમને ફાળવવામાં આવેલા ભંડોળ મારફતે નિયત સમયમર્યાદામાં તેની સાથે સંબંધિત યોજનાનાં અમલીકરણ માટે જવાબદાર રહેશે, જેથી નીચેનાં લક્ષ્યાંકો હાંસલ કરી શકાયઃ

ધ્યેય-૧: સક્ષમ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર વિકસાવવું:

(i) અન્ય અધિકારો ધરાવતાં લાયક કુટુંબો માટે પાકું મકાનઃ લાયક એસટી કુટુંબોને પીએમએવાય (ગ્રામીણ) હેઠળ પાકું મકાન સુલભ થશે, જેમાં ટેપ્ડ વોટર (જલ જીવન મિશન) અને વીજળીનો પુરવઠો (આરડીએસએસ) ઉપલબ્ધ હશે. લાયકાત ધરાવતાં એસટી કુટુંબોને આયુષ્માન ભારત કાર્ડ (પીએમજેએવાય)ની સુવિધા પણ સુલભ થશે.

(ii) ગામડાંની માળખાગત સુવિધાઓમાં સુધારો કરવોઃ એસટીની બહુમતી ધરાવતાં ગામડાંઓ (પીએમજીએસવાય)ને તમામ હવામાનમાં માર્ગ પર જોડાણ સુનિશ્ચિત કરવું, મોબાઇલ કનેક્ટિવિટી (ભારત નેટ) અને ઇન્ટરનેટ, સ્વાસ્થ્ય, પોષણ અને શિક્ષણ (એનએચએમ, સંપૂર્ણ શિક્ષા અને પોષણ)માં સુધારો કરવા માટે માળખાગત સુવિધા પ્રદાન કરવી.

લક્ષ્યાંક-2: આર્થિક સશક્તીકરણને પ્રોત્સાહનઃ

(iii) કૌશલ્ય વિકાસ ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન અને સંવર્ધિત આજીવિકા (સ્વ-રોજગાર) – તાલીમની સુલભતા પ્રદાન કરવી (સ્કિલ ઇન્ડિયા મિશન/ જેએસએસ) અને દર વર્ષે ધોરણ 10/12 પછી એસટી છોકરાઓ /છોકરીઓને લાંબા ગાળાના કૌશલ્ય અભ્યાસક્રમોની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવી. ઉપરાંત, ટ્રાઇબલ મલ્ટિપર્પઝ માર્કેટિંગ સેન્ટર (ટીએમએમસી), ટૂરિસ્ટ હોમ સ્ટેઝ અને એગ્રિકલ્ચર, પશુપાલન અને મત્સ્યપાલન દ્વારા એફઆરએ પટ્ટા ધારકો માટે માર્કેટિંગ સપોર્ટ

ધ્યેય-3: સારા શિક્ષણની સુલભતાનું સાર્વત્રિકીકરણ:

(4) શિક્ષણ - શાળા અને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ જીઈઆર વધારવું તથા જિલ્લા/બ્લોક કક્ષાએ શાળાઓમાં આદિજાતિ છાત્રાલયો સ્થાપીને એસ.ટી.ના વિદ્યાર્થીઓને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ સસ્તું અને સુલભ બનાવવું (સમગ્ર શિક્ષા અભિયાન)

ધ્યેય-૪ઃ સ્વસ્થ જીવન અને ગરિમાપૂર્ણ એજિંગઃ

5. સ્વાસ્થ્ય – એસટી કુટુંબોને ગુણવત્તાયુક્ત સ્વાસ્થ્ય સુવિધાઓની સુલભતા સુનિશ્ચિત કરવા આઇએમઆર, એમએમઆરમાં રાષ્ટ્રીય ધારાધોરણો હાંસલ કરવા અને મેદાની વિસ્તારોમાં પેટા કેન્દ્ર 10 કિલોમીટરથી વધારે અને પર્વતીય વિસ્તારોમાં 5 કિલોમીટરથી વધારે હોય તેવા વિસ્તારોમાં મોબાઇલ મેડિકલ એકમો મારફતે રસીકરણને આવરી લેવું (નેશનલ હેલ્થ મિશન).

આ અભિયાન હેઠળ આવરી લેવાયેલા આદિવાસી ગામોને પીએમ ગાતી શક્તિ પોર્ટલ પર મેપ કરવામાં આવશે, જેમાં સંબંધિત વિભાગ દ્વારા તેની યોજનાની વિશિષ્ટ જરૂરિયાતો માટે ઓળખી કાઢવામાં આવેલા ગાબડાં સાથે જોડવામાં આવશે. શારીરિક અને નાણાકીય પ્રગતિ પર નજર રાખવામાં આવશે પીએમ ગાતી શક્તિ પ્લેટફોર્મ અને શ્રેષ્ઠ પ્રદર્શન કરનારા જિલ્લાઓને એવોર્ડ આપવામાં આવશે.  

17 મંત્રાલયોના સંબંધમાં મિશનના લક્ષ્યાંકો નીચે મુજબ છે:

#100Tribal બહુહેતુક માર્કેટિંગ કેન્દ્રો, આશ્રમ શાળાઓ, છાત્રાલયો, સરકાર/રાજ્ય આદિજાતિ નિવાસી શાળાઓની માળખાગત સુવિધાઓમાં સુધારો, સિકલ સેલ રોગ (એસસીડી) માટે સેન્ટર ઓફ કમ્પેબિલિટીઝ ફોર સિકલ સેલ ડિસીઝ (એસસીડી) અને કાઉન્સેલિંગ સપોર્ટ, એફઆરએ અને સીએફઆર મેનેજમેન્ટના હસ્તક્ષેપો માટે ટેકો, એફઆરએ સેલની સ્થાપના અને ટોચનું પ્રદર્શન કરતા આદિવાસી જિલ્લાઓ માટે પ્રોત્સાહનો સાથે પ્રોજેક્ટ મેનેજમેન્ટ ફંડ.

આદિજાતિ વિસ્તારોની ચોક્કસ જરૂરિયાતો અને જરૂરિયાતોને આધારે તથા રાજ્યો અને અન્ય હિતધારકો સાથે વિચાર-વિમર્શ કર્યા પછી, અભિયાને આદિવાસીઓ અને જંગલમાં રહેતા સમુદાયો વચ્ચે આજીવિકાને પ્રોત્સાહન આપવા અને આવક પેદા કરવા માટે કેટલીક નવીન યોજનાઓની કલ્પના કરી છે. 

ટ્રાઇબલ હોમ સ્ટેઃ આદિવાસી વિસ્તારોમાં પ્રવાસીઓની સંભવિતતાનો લાભ ઉઠાવવા અને આદિવાસી સમુદાયને વૈકલ્પિક આજીવિકા પ્રદાન કરવા માટે પ્રવાસન મંત્રાલય મારફતે સ્વદેશ દર્શન હેઠળ 1000 હોમ સ્ટેને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવશે.  જે ગામોમાં પ્રવાસીઓની ક્ષમતા છે, ત્યાં એક ગામમાં 5-10 હોમસ્ટેના નિર્માણ માટે આદિવાસી ઘર અને ગામને ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવશે.  દરેક કુટુંબને બે નવા ઓરડાઓના નિર્માણ માટે રૂ. 5.00 લાખ અને હાલના ઓરડાઓના નવીનીકરણ માટે રૂ. 3.00 લાખ અને ગ્રામ્ય સમુદાયની જરૂરિયાત માટે રૂ. 5 લાખ સુધીની રકમ મળવાપાત્ર રહેશે.

સસ્ટેનેબલ લાઇવલીહુડ ફોરેસ્ટ રાઇટ હોલ્ડર્સ (એફઆરએ): આ મિશનમાં વન વિસ્તારોમાં રહેતા 22 લાખ એફઆરએ પટ્ટાધારકો પર વિશેષ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે તથા આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય, કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય (એમઓએએફડબલ્યુ), પશુપાલન વિભાગ, મત્સ્યપાલન વિભાગ અને પંચાયતી રાજ મંત્રાલય સાથે સમન્વય કરીને વિવિધ યોજનાઓના લાભ એકત્રિત કરવામાં આવશે અને પૂરા પાડવામાં આવશે. આ હસ્તક્ષેપોનો ઉદ્દેશ વન અધિકારોને ઓળખવા અને સુરક્ષિત કરવાની પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવાનો, આદિવાસી સમુદાયોને વનની જાળવણી અને સંરક્ષણ માટે સક્ષમ બનાવવા માટે સશક્ત બનાવવાનો અને સરકારી યોજનાઓના સમર્થન દ્વારા તેમને ટકાઉ આજીવિકા પ્રદાન કરવાનો છે. આ અભિયાન એ બાબત પર પણ ભાર મૂકશે કે એફઆરએના બાકી રહેલા દાવાઓને ઝડપી બનાવવામાં આવ્યા છે તથા બ્લોક, જિલ્લા અને રાજ્ય સ્તરે તમામ હિતધારકો અને અધિકારીઓને તાલીમ આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય અને પંચાયતી રાજ મંત્રાલય દ્વારા આપવામાં આવશે.

સરકારી રહેણાંક શાળાઓ અને છાત્રાલયોની માળખાગત સુવિધાઓમાં સુધારો: આદિવાસી નિવાસી શાળાઓ અને છાત્રાલયો અંતરિયાળ આદિવાસી વિસ્તારોને લક્ષ્યમાં રાખે છે અને તેનો ઉદ્દેશ સ્થાનિક શૈક્ષણિક સંસાધનો વિકસાવવાનો તથા નોંધણી અને જાળવણીને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. આ અભિયાનનો ઉદ્દેશ પ્રધાનમંત્રી શ્રી શાળાઓની જેમ અપગ્રેડેશન માટે આશ્રમ શાળાઓ/છાત્રાલયો/આદિજાતિ શાળાઓ/સરકારી રહેણાંક શાળાઓની માળખાગત સુવિધાઓમાં સુધારો કરવાનો છે.

સિકલ સેલ રોગનાં નિદાન માટે આગોતરી સુવિધાઓઃ પરવડે તેવી અને સુલભ નિદાન અને એસસીડી વ્યવસ્થાપન સુવિધાઓ પ્રદાન કરવા, જેમાં પ્રસૂતિ પૂર્વે નિદાન પર વિશેષ ભાર મૂકવામાં આવશે તથા એસસીડી સાથે ભવિષ્યમાં જન્મને અટકાવીને રોગનું પ્રમાણ ઘટાડવા માટે, જે રાજ્યોમાં સિકલ રોગ પ્રચલિત છે અને જ્યાં આ પ્રક્રિયાઓ હાથ ધરવાની કુશળતા ઉપલબ્ધ છે, ત્યાં એઈમ્સ અને પ્રીમિયર સંસ્થાઓમાં સેન્ટર ઑફ કમ્પેબિલિટી (સીઓસી)ની સ્થાપના કરવામાં આવશે.    એક સક્ષમતા કેન્દ્ર (સીઓસી) સ્વાસ્થ્ય મંત્રાલય દ્વારા બહાર પાડવામાં આવેલી માર્ગદર્શિકા અનુસાર પ્રસૂતિ પૂર્વેના નિદાન માટે સુવિધાઓ, ટેકનોલોજી, કર્મચારીઓ અને સંશોધન ક્ષમતાઓથી સજ્જ હશે તથા રૂ. 6 કરોડ/સીઓસીનાં ખર્ચે પ્રસૂતિ પૂર્વેનાં નિદાન માટે અત્યાધુનિક સુવિધાઓ, ટેકનોલોજી, કર્મચારીઓ અને સંશોધન ક્ષમતા ધરાવતું હશે.

ટ્રાઇબલ મલ્ટિપર્પઝ માર્કેટિંગ સેન્ટરઃ આદિજાતિ ઉત્પાદનોના અસરકારક માર્કેટિંગ માટે અને માર્કેટિંગ માળખાગત સુવિધાઓ, જાગૃતિ, બ્રાન્ડિંગ, પેકેજિંગ અને પરિવહન સુવિધાઓમાં સુધારો કરવા માટે 100 ટીએમએમસીની સ્થાપના કરવામાં આવશે, જેથી આદિજાતિ ઉત્પાદકોને તેમના ઉત્પાદનો/ ઉત્પાદનો માટે યોગ્ય કિંમત મળી શકે અને ગ્રાહકોને આદિવાસીઓ પાસેથી સીધા જ યોગ્ય કિંમતે આદિવાસી પેદાશો /ઉત્પાદનો ખરીદવામાં સુવિધા મળે. તદુપરાંત, આ ટીએમએમસીને એકત્રીકરણ અને મૂલ્ય સંવર્ધન મંચ તરીકે ડિઝાઇન કરવાથી લણણી પછીના અને ઉત્પાદન પછીના નુકસાનને ઘટાડવામાં અને ઉત્પાદનના મૂલ્યને જાળવી રાખવામાં પણ મદદ મળશે.

પ્રધાનમંત્રી જનજાતી આદિવાસી ન્યાય મહા અભિયાન (પીએમ-જનમાન)નાં શિક્ષણ અને સફળતાનાં આધારે આ અભિયાનનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે, જેને માનનીય પ્રધાનમંત્રી દ્વારા 15 નવેમ્બર, 2023નાં રોજ જનજાતીય ગૌરવ દિવસનાં રોજ શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાં રૂ. 24,104 કરોડનું બજેટ સામેલ છે, જેમાં પીવીટીજીની વસતિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે.

પ્રધાનમંત્રી જનજાતીય ઉન્નત ગ્રામ સહકારી સંઘવાદનું એક વિશિષ્ટ ઉદાહરણ છે, જે સંપાત અને પહોંચ મારફતે લોકોની સંતૃપ્તિ માટે સરકારનો સંપૂર્ણ અભિગમ છે. 

AP/GP/JD