સેન્ટ્રલ બોર્ડ ઓફ ઇનડાયરેક્ટ ટેક્સીસ એન્ડ કસ્ટમ્સ (સીબીઆઇસી)એ 28 અને 29 ઓગસ્ટ, 2024ના રોજ નવી દિલ્હીમાં લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો (એલસીએસ)ની કામગીરી પર ચોથી રાષ્ટ્રીય પરિષદનું આયોજન કર્યું હતું. બે દિવસીય સંમેલનનું ઉદઘાટન મહેસૂલ સચિવ શ્રી સંજય મલ્હોત્રાએ કર્યું હતું અને અધ્યક્ષ (સીબીઆઇસી) શ્રી સંજય કુમાર અગ્રવાલે અધ્યક્ષતા કરી હતી. આ પ્રસંગે સભ્ય (કસ્ટમ્સ), શ્રી સુરજીત ભુજબળ, સભ્ય (આઇટી અને કરદાતા સેવા), શ્રીમતી અરુણા નારાયણ ગુપ્તા, સભ્ય (અનુપાલન વ્યવસ્થાપન), શ્રી રાજીવ તલવાર અને લેન્ડ પોર્ટ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયાના ચેરમેન શ્રી આદિત્ય મિશ્રા પણ ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.

આ બે દિવસીય સંમેલને ભારતનાં જમીન કસ્ટમ સ્ટેશનો અને ઇન્ટિગ્રેટેડ ચેક પોસ્ટની કામગીરી વધારવા માટે વર્તમાન પડકારો અને ભવિષ્યની વ્યૂહરચનાઓ પર ચર્ચા કરવા તેમજ ભારતનાં પડોશી દેશો સાથે મુસાફરોની અવરજવરની સાથે-સાથે મુખ્ય હિતધારકોને મંચ પ્રદાન કર્યો હતો.

આ પરિષદમાં 100થી વધુ નિષ્ણાતો અને મુખ્ય હિતધારકોને એકત્ર કરવામાં આવ્યા હતા, જેમાં નીચેની બાબતો પર ચર્ચા કરવામાં આવી હતી અને ચોક્કસ ભલામણો પ્રસ્તુત કરવામાં આવી હતીઃ

• પડોશી દેશો સાથે એલસીએસ ખાતે વેપાર અને પરિવહન સુવિધા
• દાણચોરીનો સામનો કરવા માટે જોખમ વ્યવસ્થાપન વ્યૂહરચના
• દાણચોરી વિરોધી કામગીરીમાં શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ
• સરહદની સુરક્ષાને મજબૂત કરવા માટે તકનીકી પ્રગતિ
• એજન્સીઓ વચ્ચે સહયોગ અને માહિતીનું આદાન-પ્રદાન
• અસરકારક સરહદ વ્યવસ્થાપન માટે ક્ષમતા નિર્માણ અને તાલીમ
• સંકલિત ક્રોસ બોર્ડર મેનેજમેન્ટ અને એજન્સીઓ વચ્ચે આંતર-કાર્યક્ષમતા માટે નીતિગત સુધારાઓ જરૂરી

સીબીઆઇસીના ચેરમેન શ્રી સંજય કુમાર અગ્રવાલની ઉપસ્થિતિમાં મહેસૂલ સચિવ શ્રી સંજય મલ્હોત્રા; વિશેષ સચિવ અને સભ્ય (કસ્ટમ્સ) શ્રી સુરજીત ભુજબળ; વિશેષ સચિવ અને સભ્ય (આઇટી અને ટીપીએસ) શ્રીમતી અરુણા નારાયણ ગુપ્તાએ નવી દિલ્હીમાં આયોજિત સંમેલનમાં 'બ્રિજિંગ બોર્ડર્સ એન્ડ કનેક્ટિંગ નેશન્સઃ ઇન્ડિયાઝ લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશન્સ' નામની પુસ્તિકાનું વિમોચન કર્યું હતું.

આ પુસ્તિકા ભારતના લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો પર ઊંડાણપૂર્વકની જાણકારી પ્રદાન કરે છે, જેમાં વેપારને સરળ બનાવવા, પ્રાદેશિક જોડાણ વધારવા અને પડોશી દેશો સાથે સંબંધોને મજબૂત કરવાના દેશના પ્રયાસો દર્શાવવામાં આવ્યા છે.

પરિષદના પ્રથમ દિવસે આંતર-મંત્રાલયની ચર્ચાઓ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું. સી.બી.આઈ.સી. સંસ્થાઓના અધિકારીઓ ઉપરાંત વિદેશ મંત્રાલય, ગૃહ મંત્રાલય, જમીન બંદરો પ્રાધિકરણ, વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલય, ઈનલેન્ડ વોટરવેઝ ઓથોરિટી ઓફ ઈન્ડિયા, રેલવે મંત્રાલય, કાપડ મંત્રાલય, માર્ગ પરિવહન અને રાજમાર્ગ મંત્રાલય, કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય, મત્સ્યપાલન, પશુપાલન અને ડેરી મંત્રાલયના પ્રતિનિધિઓ,  ફૂડ સેફ્ટી એન્ડ સ્ટાન્ડર્ડ્સ ઓથોરિટી ઓફ ઇન્ડિયા, નોર્થ ઇસ્ટર્ન રિજનના વિકાસ મંત્રાલય અને કેટલીક રાજ્ય સરકારોએ પણ સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો.

આ કાર્યક્રમમાં એશિયન ડેવલપમેન્ટ બેંક, વર્લ્ડ બેંક, ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઓન ઇન્ટરનેશનલ ઇકોનોમિક રિલેશન્સ, યુનાઇટેડ નેશન્સ ઇકોનોમિક એન્ડ સોશિયલ કમિશન ફોર એશિયા એન્ડ ધ પેસિફિક અને ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયન ચેમ્બર્સ ઓફ કોમર્સ એન્ડ ઇન્ડસ્ટ્રી જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ, વેપાર સંસ્થાઓ અને થિંક ટેન્ક્સ પણ સહભાગી થયા હતા.

આ ચર્ચાએ ભૂતાન, બાંગ્લાદેશ અને નેપાળ પર વિશેષ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને લેન્ડ કસ્ટમ સ્ટેશનોની કાર્યકારી કાર્યદક્ષતાને શ્રેષ્ઠ બનાવવા અને પડોશી દેશો સાથે આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદો પર વેપાર સુવિધા વધારવાની આસપાસ કેન્દ્રિત હતી. આંતર-મંત્રાલય સંવાદમાં સાતત્યપૂર્ણ વેપાર વાતાવરણને સુનિશ્ચિત કરવા વિવિધ મંત્રાલયો અને સંગઠનો વચ્ચે સંકલિત પ્રયાસોના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ, થિંક ટેન્ક્સ અને ટ્રેડ એસોસિએશનોએ દક્ષિણ એશિયા ક્ષેત્રમાં હાથ ધરવામાં આવેલા ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને નોલેજ પ્રોજેક્ટ્સ પર અપડેટ કર્યા હતા.

બીજા દિવસે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ડેવલપમેન્ટ અને લોજિસ્ટિક્સ મુદ્દાઓ, મેનપાવર અને હ્યુમન રિસોર્સિસના મુદ્દાઓ, એન્ટિ-દાણચોરી અને રિસ્ક મેનેજમેન્ટ, ડિજિટાઇઝેશન અને પ્રોસેસ ઇમ્પ્રૂવમેન્ટ તેમજ લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો પર જેન્ડર મેઇનસ્ટ્રીમિંગને લગતી ચર્ચાઓ કરવામાં આવી હતી. તેનો મુખ્ય વિષય મજબૂત આંતર-વિભાગીય સંકલનની જરૂરિયાત અને અદ્યતન ટેકનોલોજીનો સ્વીકાર કરવાનો હતો. સહભાગીઓએ ભારતની જમીન સરહદો મારફતે સરળ અને વધુ કાર્યક્ષમ વેપાર પ્રવાહને સરળ બનાવવા માટે માળખાગત સુવિધાઓમાં સુધારો કરવા અને પ્રક્રિયાઓને સુવ્યવસ્થિત કરવાના મહત્વ પર પણ પ્રકાશ પાડ્યો હતો.

સીબીઆઇસીએ સકારાત્મક નોંધ પર પરિષદનું સફળતાપૂર્વક સમાપન કર્યું હતું, જેમાં પ્રસ્તુત હિતધારકો માટે મહત્ત્વપૂર્ણ બાબતો સામેલ હતી અને 'ભારતીય સરહદો પર વેપાર સુવિધા માટે સહયોગ મુખ્ય ચાવી છે, જે ભારતનાં પ્રથમ ગામડાંઓ છે'  એ સંદેશ સાથે એક સ્પષ્ટ માર્ગ સ્થાપિત કર્યો હતો.પરિષદના પરિણામો એલસીએસની કાર્યદક્ષતા અને અસરકારકતા વધારવા માટે સીબીઆઇસીના ચાલુ પ્રયાસોમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કરશે તેવી અપેક્ષા છે, જે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ભારતની વેપાર સુવિધા વ્યવસ્થા વૈશ્વિક માપદંડોને પૂર્ણ કરે છે.

સીબીઆઇસી લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનોની કામગીરીને શ્રેષ્ઠ બનાવવા અને સરહદ પારના સાતત્યપૂર્ણ વેપારને સુલભ કરવાના તેના મિશન પ્રત્યે કટિબદ્ધ છે, જે ભારતની આર્થિક વૃદ્ધિ અને આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારી સંબંધો માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ પ્રયાસો 'વિકસિત ભારત' અને  'સ્વચ્છ ભારત' જેવી પહેલો હેઠળ ભારત સરકારના વિશાળ ઉદ્દેશો સાથે સુસંગત છે, જેનો ઉદ્દેશ પ્રાદેશિક વેપારને વેગ આપવાનો, સરહદ પારના સંબંધોને મજબૂત કરવાનો અને પડોશી દેશો સાથે આર્થિક સંકલન વધારવાનો છે.

ભારતમાં આવેલા લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો

કસ્ટમ્સ એક્ટ, 1962 હેઠળ 122 લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો (એલસીએસ) સૂચિત કરવામાં આવ્યા છે, જે  ભારતના 16 રાજ્યોમાં ફેલાયેલા 7 પડોશી દેશો એટલે કે અફઘાનિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ, ભૂટાન, ચીન, મ્યાનમાર, નેપાળ અને પાકિસ્તાન સાથે વેપાર માટે વ્યૂહાત્મક રીતે ભારતની સરહદો પર સ્થિત છે. આ એલસીએસ આંતરરાષ્ટ્રીય સરહદો પર માલ અને લોકોની સરળ અવરજવરની સુવિધા આપે છે. ઇન્ટીગ્રેટેડ ચેક પોસ્ટ્સ (આઇસીપી)ની સ્થાપના 12 મુખ્ય સ્થળો – અટારી રોડ, અગરતલા, પેટ્રાપોલ, જોગબાની, રક્સૌલ, મોરેહ, ડેરા બાબા નાનક, સુતરકંડી, શ્રીમંતપુર, દાવકી, રૂપેધિરિયા અને સબરૂમમાં કરવામાં આવી છે, જે અસરકારક કસ્ટમ ક્લિયરન્સ માટે આધુનિક માળખાગત અને સુવ્યવસ્થિત પ્રક્રિયાઓ પ્રદાન કરે છે. આ ઉપરાંત, ભારત-બાંગ્લાદેશ સરહદ પર ચોક્કસ સ્થળોએ 7 સરહદી હાટ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યા છે, જેનો ઉદ્દેશ સ્થાનિક વેપારને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે, જેથી સ્થાનિક વિક્રેતાઓને નિયત વિસ્તારોમાં ચીજવસ્તુઓનું વેચાણ કરવાની મંજૂરી આપી શકાય, જે સરહદી સમુદાયોના આર્થિક ઉત્થાનમાં પ્રદાન કરે છે.

 સીબીઆઇસીએ કસ્ટમ્સ પ્રક્રિયાઓ વચ્ચે સુમેળ સાધવા અને વેપાર સુવિધા માટે અનુકૂળ વાતાવરણ ઊભું કરવા ભાગીદાર દેશો સાથે દ્વિપક્ષીય અને બહુપક્ષીય સંવાદમાં સક્રિયપણે જોડાણ કર્યું છે. નેશનલ સિંગલ વિન્ડો સિસ્ટમ (સ્વિફ્ટ), એડવાન્સ્ડ રિસ્ક મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ, પોસ્ટ ક્લિયરન્સ ઓડિટ, ઓથોરાઇઝ્ડ ઇકોનોમિક ઓપરેટર (એઇઓ) પ્રોગ્રામ, ઇલેક્ટ્રોનિક કાર્ગો ટ્રેકિંગ સિસ્ટમ (ઇસીટીએસ) હેઠળ કાર્ગોની હેરફેર, સરહદની બહારની મંજૂરીઓને પ્રોત્સાહન આપીને જમીનની સરહદોની ભીડ ઓછી કરવી વગેરે જેવા પ્રણાલીગત સુધારાઓએ લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો પર વેપાર-વાણિજ્ય કરવાની સરળતાને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. સીબીઆઈસી દ્વારા પ્રકાશિત નેશનલ ટાઇમ રિલીઝ સ્ટડી (એનટીઆરએસ) 2024 અનુસાર, 2023ના સમાન સમયગાળાની તુલનામાં 2024માં ઇન્ટિગ્રેટેડ ચેક પોસ્ટ્સના કિસ્સામાં સરેરાશ પ્રકાશન સમયમાં 50 ટકાનો નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો છે. સીબીઆઇસીએ તાજેતરના સમયમાં પડોશી દેશો સાથે વેપાર અને પરિવહનને પ્રોત્સાહન આપવા માટે કેટલીક પહેલ કરી છે, જેમ કેઃ

1. સીબીઆઇસીએ ગયા મહિને એર કાર્ગો કોમ્પ્લેક્સ, કેમ્પેગૌડા ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ, બેંગલુરુ મારફતે ત્રીજા દેશોમાં બાંગ્લાદેશના નિકાસ કાર્ગોના પરિવહનને મંજૂરી આપી છે. આ ઉદ્દેશ માટે અગાઉ નોટિફાઇડ એર કાર્ગો કોમ્પ્લેક્સ ઉપરાંત છે– જેમકે, દિલ્હી અને કોલકાતા.
2. ભારતના મૈયાને બાંગ્લાદેશ સાથે જોડતા નદી માર્ગ સાથે પશ્ચિમ બંગાળના મુર્શિદાબાદ જિલ્લામાં આવેલા લેન્ડ કસ્ટમ સ્ટેશન, મૈયાને પણ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. બાંગ્લાદેશ દ્વારા આસામના મૈયાથી ધુબરી સુધીનો નવો જળમાર્ગ કોલકાતાથી ધુબરી સુધીના અગાઉના જળમાર્ગની તુલનામાં લગભગ 930 કિલોમીટરનું અંતર ઘટાડશે.
3. ગયા વર્ષે ત્રિપુરામાં નિશ્ચિંતપુર રેલવે સ્ટેશનને કસ્ટમ્સ એક્ટ હેઠળ એલસીએસ તરીકે સૂચિત કરવામાં આવ્યું હતું. આ અગરતલા-અખૌરા રેલવે પ્રોજેક્ટનો એક ભાગ છે, જે પૂર્વોત્તર ક્ષેત્ર અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચેનો પ્રથમ રેલવે પ્રોજેક્ટ છે તથા તેનાથી પ્રવાસન, વેપાર અને લોકો વચ્ચેનાં આદાન-પ્રદાનને પ્રોત્સાહન મળશે એવી અપેક્ષા છે.
4. સીબીઆઈસીએ મે 2023માં ત્રિપુરામાં એલસીએસ સબરૂમના વધારાના માર્ગને સૂચિત કર્યું છે. 1.9 કિલોમીટર લાંબો આ મૈત્રી સેતુ માર્ગ વેપાર અને લોકો વચ્ચે અવરજવર માટે એક નવા અધ્યાયની શરૂઆત કરવા માટે તૈયાર છે અને આ સાથે, ત્રિપુરા બાંગ્લાદેશના ચિત્તાગોંગ બંદરની સુલભતા સાથે 'ઉત્તર પૂર્વનું પ્રવેશદ્વાર' બની શકે છે, જે સબરૂમથી માત્ર 80 કિલોમીટર દૂર છે.
5. મે 2023માં, સીબીઆઈસીએ જોગબાની ખાતે ભારતીય કસ્ટમ્સ યાર્ડને કાર્યરત કર્યું હતું અને જોગબાનીને નેપાળના બિરાટનગર સાથે જોડતા એક રેલ માર્ગને સૂચિત કર્યો હતો. રેલ મારફતે નૂરની હેરફેરથી  કામગીરીની કાર્યદક્ષતા અને ખર્ચ-સ્પર્ધાત્મકતામાં વધારો થાય છે, ઉપરાંત બંને દેશો વચ્ચે લેન્ડ કસ્ટમ્સ સ્ટેશનો મારફતે વેપારની પદ્ધતિઓમાં વિવિધતા આવે છે. કોલકાતા, હલ્દિયા અને વિશાખાપટ્ટનમનાં ભારતીય ગેટવે પોર્ટ્સથી આ રસ્તે રેલવે મારફતે નેપાળ સુધી ચીજવસ્તુઓનું પરિવહન ઇલેક્ટ્રોનિક કાર્ગો ટ્રેકિંગ સિસ્ટમ હેઠળ થશે, જે પ્રોસેસિંગનાં સમયમાં ઘટાડો કરશે અને કાર્ગો સુરક્ષામાં વધારો કરશે.
6. તાજેતરમાં સીબીઆઇસીના નેતૃત્વમાં આંતર-મંત્રાલય નિષ્ણાતોના પ્રતિનિધિમંડળે ભૂતાનની મુલાકાત લીધી હતી અને કૃષિ ક્ષેત્રમાં કાર્યરત ભૂતાનના એસએમઇ નિકાસકારોને લાભ થાય તે માટે ચાર અલગ અલગ શહેરોમાં ક્ષમતા નિર્માણ વર્કશોપનું આયોજન કર્યું હતું. ભૂટાન સરકારે ભારતની આ પહેલની હૃદયપૂર્વક પ્રશંસા કરી છે.
7. જમીનથી ઘેરાયેલા વિકાસશીલ દેશ ભૂતાનને કનેક્ટિવિટી પ્રદાન કરવા માટે, સીબીઆઇસીએ આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં એક સ્ટાન્ડર્ડ ઓપરેટિંગ પ્રોસિજર બહાર પાડી છે, જેમાં આસામના જોગિગોપા અને પાંડુ બંદરો પર પ્રવેશ /બહાર નીકળવાના સ્થળો સાથે ભારતમાંથી નદીના માર્ગનો ઉપયોગ કરીને ભૂતાન અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે ચીજવસ્તુઓના પરિવહનની મંજૂરી આપવામાં આવી છે.
8. સીબીઆઈસી કસ્ટમ્સ કેપેસિટી બિલ્ડિંગ પર 2017માં હસ્તાક્ષર કરાયેલા એસએએસઈસી મેમોરેન્ડમ ઓફ ઇન્ટેન્ટ હેઠળ એનએસીઆઈએનમાં તાલીમ પણ લઈ રહી છે. એસ.એ.એસ.ઇ.સી. દેશોના પ્રતિનિધિઓ માટે અનેક ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમો એન.એ.સી.આઈ.એન. દ્વારા કહેવાતા એમઓઆઈ હેઠળ આજદિન સુધી હાથ ધરવામાં આવ્યા છે. નવીનતમ એસએએસઈસી ક્ષમતા નિર્માણ કાર્યક્રમ એનએસીઆઈન દ્વારા ડિસેમ્બર, 2023માં ક્રોસ બોર્ડર ઇ-કોમર્સ માટે વેપાર સુવિધા પર યોજવામાં આવ્યો હતો.

AP/GP/JD