નીતિ આયોગના સભ્ય શ્રી સુમન બેરી દ્વારા ગઈકાલે કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ મંત્રાલય (એમઓએએન્ડએફડબ્લ્યુ), આઈસીએઆર સંસ્થાઓ અને ઉદ્યોગના ખેલાડીઓના વરિષ્ઠ અધિકારીઓ સાથે નીતિ આયોગના સભ્ય પ્રો. રમેશ ચંદની ઉપસ્થિતિમાં "પાથવેઝ એન્ડ સ્ટ્રેટેજીસ ફોર એક્સિલરેટીંગ ગ્રોથ ઇન એડિબલ ઓઇલ ટુવર્ડ્સ ધ ગોલ ઓફ આત્મનિર્ભરતા"  શીર્ષક હેઠળ બહાર પાડવામાં આવ્યો હતો. આ અહેવાલ નીતિ આયોગના વરિષ્ઠ સલાહકાર (કૃષિ) ડો.નીલમ પટેલે રજૂ કર્યો હતો.

અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે છેલ્લા દાયકાઓમાં દેશમાં ખાદ્યતેલના માથાદીઠ વપરાશમાં નાટ્યાત્મક વધારો જોવા મળ્યો છે, જે દર વર્ષે 19.7 કિલોએ પહોંચ્યો છે. માંગમાં આ ઉછાળાએ સ્થાનિક ઉત્પાદનને નોંધપાત્ર રીતે પાછળ છોડી દીધું છે, જે સ્થાનિક અને ઔદ્યોગિક એમ બંને પ્રકારની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા આયાત પર ભારે નિર્ભરતા તરફ દોરી ગયું છે. વર્ષ 2022-23માં, ભારતે 16.5 મિલિયન ટન (એમટી) ખાદ્યતેલોની આયાત કરી હતી, જેમાં સ્થાનિક ઉત્પાદને દેશની જરૂરિયાતોનો માત્ર 40-45 ટકા હિસ્સો પૂરો કર્યો હતો. આ સ્થિતિ ખાદ્યતેલોમાં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવાના દેશના લક્ષ્ય સામે નોંધપાત્ર પડકાર ઊભો કરે છે.

અહેવાલમાં દેશના ખાદ્ય તેલ ક્ષેત્રની વર્તમાન સ્થિતિ અને તેની ભાવિ સંભવિતતાની વ્યાપકપણે તપાસ કરવામાં આવી છે. તે વર્તમાન પડકારોને પહોંચી વળવા માટે એક વિગતવાર રોડમેપ પ્રસ્તુત કરે છે, જેમાં માંગ અને પુરવઠાના અંતરને દૂર કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે અને આત્મનિર્ભરતા પ્રાપ્ત કરવા માટે નવા અભિગમો વિકસાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે. બિઝનેસ-એઝ-એ-નોર્મલ (બીએયુ)ના દૃશ્ય હેઠળ, ખાદ્યતેલનો રાષ્ટ્રીય પુરવઠો 2030 સુધીમાં વધીને 16 મેટ્રિક ટન અને 2047 સુધીમાં 26.7 મેટ્રિક ટન થવાનો અંદાજ છે.

આ અહેવાલમાં ખાદ્યતેલની ભવિષ્યની જરૂરિયાતોની બહુમુખી સમજ મેળવવા માટે માંગની આગાહી માટેના ત્રણ વિશિષ્ટ અભિગમોને ધ્યાનમાં લેવામાં આવ્યા છેઃ (1) 'સ્ટેટિક/હાઉસહોલ્ડ અભિગમ' જેમાં વસતીના અંદાજો અને માથાદીઠ વપરાશના આંકડાઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જે વપરાશની વર્તણૂકમાં ટૂંકા ગાળાની સ્થિર પેટર્ન ધારે છે. (ii) આઇસીએમઆર-નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ન્યુટ્રિશન (આઇસીએમઆર-એનઆઇએન) દ્વારા સ્થાપિત ભલામણ કરવામાં આવેલા તંદુરસ્ત સેવનના સ્તર પર આધારિત 'આદર્શ અભિગમ'; અને (iii) 'બિહેવિયરિસ્ટિક અભિગમ' વિકસતી જીવનશૈલી અને આહારની ટેવોને કારણે આહાર વપરાશની પેટર્નમાં વર્તણૂકમાં ફેરફારની સંભવિતતાને માન્યતા આપે છે, જે આવકના વધતા સ્તર અને ભાવમાં વધઘટને કારણે બે દૃશ્યો હેઠળ ચાલે છેઃ દૃશ્ય 1માં, જ્યાં વપરાશને માથાદીઠ 25.3 કિગ્રા (વિકસિત દેશોની સરેરાશ) સુધી મર્યાદિત કરવામાં આવ્યો છે, માંગ અને પુરવઠાનો તફાવત 2030 સુધીમાં 22.3 મેટ્રિક ટન અને 2047 સુધીમાં 15.20 મેટ્રિક ટન થવાનો અંદાજ છે. દૃશ્ય IIમાં, જે માથાદીઠ 40.3 કિગ્રા (યુએસએની સરખામણીએ) ના ઊંચા વપરાશના સ્તરને ધ્યાનમાં લે છે, આ અંતર 2030 સુધીમાં વધીને 29.5 મેટ્રિક ટન અને 2047 સુધીમાં 40 મેટ્રિક ટન થઈ જાય છે. બીએયુની પરિસ્થિતિમાં, દેશની ખાદ્યતેલની માંગ 2028 સુધીમાં દૃશ્ય-1 અને 2038 સુધીમાં દૃશ્ય-2 સુધી પહોંચી જશે, જ્યાં ઊંચી આવક વૃદ્ધિના સંજોગોમાં અંદાજિત 8% વાર્ષિક વૃદ્ધિને ધ્યાનમાં રાખીને, દેશની ખાદ્યતેલની માંગ 2025 ની શરૂઆતમાં દૃશ્ય -1 માં રહેવાની ધારણા છે, જે બીએયુ પરિસ્થિતિની તુલનામાં ત્રણ વર્ષની પ્રગતિ છે અને 2031 સુધીમાં દૃશ્ય -2, બીએયુ પરિસ્થિતિમાં અનુમાન કરતા સાત વર્ષ પહેલાં,  ઝડપી આર્થિક વિકાસને કારણે પણ ઉંચી માંગનું પ્રદર્શન કરે છે.

'સ્ટેટિક/હાઉસહોલ્ડ એપ્રોચ' પર આધારિત અંદાજો 2030 અને 2047 સુધીમાં માગ-પુરવઠામાં અનુક્રમે 14.1 એમટી અને 5.9 મેટ્રિક ટનનો નાનો તફાવત સૂચવે છે. જો કે, જો આઈસીએમઆર-એનઆઈએન દ્વારા ભલામણ કરવામાં આવેલા માથાદીઠ વપરાશને અનુસરવામાં આવે, તો દેશમાં 2030 અને 2047 સુધીમાં અનુક્રમે 0.13 મેટ્રિક ટન અને 9.35 મેટ્રિક ટનનો સરપ્લસ થવાનો અંદાજ છે.

આ ક્ષેત્રમાં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવા માટે, અહેવાલમાં હાલના અંતરને દૂર કરવા અને લાંબા ગાળાના ટકાઉપણાને સુનિશ્ચિત કરવા માટે કેટલાક વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપો સૂચવવામાં આવ્યા છે. સૂચિત વ્યૂહરચનાનું માળખું ત્રણ મુખ્ય આધારસ્તંભોમાં કરવામાં આવ્યું છે : (1) પાકની જાળવણી અને વૈવિધ્યકરણ (2) હોરિઝોન્ટલ વિસ્તરણ અને (3) વર્ટિકલ વિસ્તરણ. આડી વિસ્તરણ વ્યૂહરચના' નો હેતુ ખાદ્ય તેલના પાકની ખેતી માટે સમર્પિત ક્ષેત્રને વ્યૂહાત્મક રીતે વધારવાનો છે. આ વ્યૂહરચના વિશિષ્ટ તેલીબિયાં માટે વધુ જમીનને ખેતી હેઠળ લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવા માટેના સંભવિત માર્ગોમાં ઊંચી ઉપજ આપતા તેલીબિયાં પાકો માટે ચોખાની પડતર જમીનોનો ઉપયોગ અને સંભવિત વિસ્તારોમાં પાકની જાળવણી અને વૈવિધ્યીકરણને અસરકારક રીતે પ્રોત્સાહન આપવાની સાથે ખજૂરની ખેતી દ્વારા પરિવર્તન માટે અત્યંત અનુકૂળ પડતર જમીનનો પણ સમાવેશ થાય છે. આને કારણે વૈકલ્પિક પાકોની તુલનામાં ઉત્પાદનની સધ્ધરતા નક્કી કરવા માટે ખર્ચ-લાભ વિશ્લેષણની જરૂર પડી શકે છે. 'વર્ટિકલ એક્સપાન્શન સ્ટ્રેટેજી' હાલની તેલીબિયાંની ખેતીની ઉપજ વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. સુધારેલી ખેતી પદ્ધતિઓ, વધુ સારી ગુણવત્તાવાળા બિયારણો અને અદ્યતન ઉત્પાદન તકનીકો દ્વારા આ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.

વધુમાં, અહેવાલમાં દર્શાવેલ 'રાજ્યવાર ચતુર્થાંશ અભિગમ' ખાદ્યતેલોમાં "અમૂર્તતા" પ્રાપ્ત કરવા માટેનું મૂલ્યવાન સાધન પૂરું પાડે છે. અહેવાલમાં ચાર ચતુર્થાંશનો ઉપયોગ કરીને રાજ્ય ક્લસ્ટરોની ઓળખ કરવામાં આવી છે [એટલે કે, (i) ઉચ્ચ વિસ્તાર-ઉચ્ચ ઉપજ (એચએ-એચવાય), (iii.) દેશભરમાં ઉગાડવામાં આવતા ખાદ્યતેલ પાકો માટે હાઈ એરિયા-લો યીલ્ડ (એચએ-એલવાય), (iii) લો એરિયા-હાઈ યીલ્ડ (એલએએચવાય) અને (iv) લો એરિયા-લો યીલ્ડ (એલએ-એલવાય)] ઉચ્ચ વાવેતર વિસ્તાર અને ઉપજ (એચએ-એચવાય) ધરાવતા રાજ્ય ક્લસ્ટરો કાર્યક્ષમતામાં સુધારો કરવા અને અગ્રણી વૈશ્વિક ઉત્પાદકો પાસેથી શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓ અપનાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે છે. તેનાથી વિપરીત, ઊંચો વિસ્તાર પરંતુ નીચી ઉપજ (એચએ-એલવાય) ધરાવતા રાજ્યોને ઊભા વિસ્તરણ (એટલે કે, ઉપજમાં વધારો)ને ધ્યાનમાં રાખીને હસ્તક્ષેપની જરૂર પડે છે. નીચા-વિસ્તારમાં, ઉચ્ચ-ઉપજ ધરાવતા રાજ્યો (એલએ-એચવાય)માં, કાર્યક્ષમતા જાળવી રાખીને, આડા વિસ્તરણ તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે છે, વાવેતરનું વિસ્તરણ કરી શકે છે. અંતે, નીચા વિસ્તાર અને નીચી ઉપજ (એલએ-એલવાય) ધરાવતા વિસ્તારોને હોરિઝોન્ટલ અને વર્ટિકલ એમ બંને વિસ્તરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની જરૂર છે. વ્યૂહાત્મક રીતે આ ક્લસ્ટરોને લક્ષ્ય બનાવીને અને અનુરૂપ હસ્તક્ષેપોને લાગુ કરીને, દેશ તેની ઉત્પાદન ક્ષમતાને મહત્તમ બનાવી શકે છે અને સંભવિત વપરાશ વધારા દ્વારા ઉભા થયેલા નજીકના ગાળાના પડકારોને અસરકારક રીતે હલ કરી શકે છે.

આ અહેવાલમાં જે વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોની ભલામણ કરવામાં આવી છે, તે આયાત પરની નિર્ભરતાને ઘટાડવાની દિશામાં એક જીવંત માર્ગ પૂરો પાડે છે. રિપોર્ટમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોને લાગુ કરીને, દેશમાં સ્થાનિક ખાદ્યતેલના ઉત્પાદનમાં 43.5 મેટ્રિક ટનનો નોંધપાત્ર વધારો કરવાની સંભાવના છે. આ નોંધપાત્ર વધારો માત્ર આયાતના તફાવતને જ દૂર કરવાની ક્ષમતા ધરાવે છે એટલું જ નહીં, પરંતુ દેશને ખાદ્યતેલોમાં આત્મનિર્ભરતા તરફના માર્ગે અગ્રેસર કરવાની પણ ક્ષમતા ધરાવે છે. અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કેઃ

• વ્યૂહાત્મક રીતે તેલીબિયાં પાકોને જાળવી રાખવા અને તેમાં વિવિધતા લાવવાથી અને અનાજની ખેતીમાં સંભવિત રીતે નાશ પામેલા વિસ્તારો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાથી નવ રાજ્યોમાં દેશના ખાદ્યતેલોના ઉત્પાદનમાં 20 ટકાનો વધારો થઈ શકે છે, જેમાં 7.36 મેટ્રિક ટન તેલીબિયાંના ઉત્પાદનમાં વધારો થઈ શકે છે અને આયાતની નિર્ભરતામાં 2.1 મેટ્રિક ટનનો ઘટાડો થઈ શકે છે.
• દેશભરના ચોખાના પડતર વિસ્તારો તેલીબિયાંની ખેતીમાં આડા વિસ્તરણ માટેની આશાસ્પદ તક જાહેર કરે છે. તેલીબિયાંની ખેતી માટે દસ રાજ્યોમાં ચોખાના પડતર વિસ્તારના એક તૃતીયાંશ ભાગનો ઉપયોગ કરવાથી તેલીબિયાંના ઉત્પાદનમાં 3.12 મેટ્રિક ટનનો વધારો થઈ શકે છે અને આયાત નિર્ભરતામાં 1.03 મેટ્રિક ટનનો ઘટાડો થઈ શકે છે.
• સુધારેલી ટેકનોલોજી અને અસરકારક વ્યવસ્થાપન પદ્ધતિઓના વ્યાપક સ્વીકાર દ્વારા સનફ્લાવરમાં એરંડામાં 12 ટકાથી 96 ટકા સુધીની ઉપજના તફાવતને દૂર કરવાથી, એટલે કે, વર્ટિકલ વિસ્તરણથી દેશના સ્થાનિક તેલીબિયાંના ઉત્પાદનમાં 17.4 મેટ્રિક ટનનો વધારો થઈ શકે છે. આનાથી ખાદ્યતેલની આયાતમાં 3.7 મેટ્રિક ટનનો ઘટાડો થશે.
• લક્ષિત વિસ્તરણ દ્વારા એકલા પામ ઓઇલ જ ખાદ્યતેલમાં 34.4 મેટ્રિક ટનનો વધારો કરી શકે છે, જે હાલના માગ-પુરવઠાના તફાવતને બંધ કરવાની દિશામાં નોંધપાત્ર પગલું ભરી શકે છે. આ પ્રયાસે 284 જિલ્લાઓમાં આઇસીએઆર-આઇઆઇઓપીઆર દ્વારા ઓળખી કાઢવામાં આવેલી બિનઉપયોગી સંભવિતતાનો લાભ ઉઠાવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે, જે ઓઇલ પામની ખેતી માટે સમગ્ર દેશમાં વધારાની 2.43 એમએચએ જમીન હોવાનો અંદાજ છે. તદુપરાંત, આઇસીએઆર-આઇઆઇઓપીઆર દ્વારા ઓળખ કરાયેલા જિલ્લાઓ (એટલે કે, 6.18 એમએચએ)માં સ્થિત અત્યંત અનુકૂળ પડતર જમીનોના અત્યંત અનુકૂળ વિસ્તારોના બે-તૃતિયાંશ વિસ્તારોનો વ્યૂહાત્મક રીતે ઉપયોગ કરવાથી વધુ હોરિઝોન્ટલ વિસ્તરણ માટે નોંધપાત્ર તક પ્રસ્તુત થાય છે.
• રાઇસ બ્રાન, 1.9 મેટ્રિક ટન ખાદ્ય તેલની અંદાજિત ક્ષમતા પ્રદાન કરે છે, જેમાં 0.85 મેટ્રિક ટન હાલમાં બિનઉપયોગી છે. તેવી જ રીતે, કપાસિયા તેલના વધારાના 1.4 મેટ્રિક ટન ઉત્પાદનની સંભાવના રજૂ કરે છે, જે દેશના ખાદ્ય તેલની માંગ-પુરવઠાના તફાવત અથવા આયાત પરાધીનતામાં વધુ 9.7 ટકાનો ઘટાડો કરવામાં ફાળો આપે છે.

• એકંદરે, સૂચિત વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપો 2030 અને 2047 સુધીમાં અનુક્રમે 36.2 મેટ્રિક ટન અને 70.2 મેટ્રિક ટન ખાદ્યતેલનો પુરવઠો હાંસલ કરી શકે છે. ખાદ્યતેલોના ઉત્પાદનમાં સંભવિત લાભ સૂચિત વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોથી અંદાજિત હાલના ઉત્પાદન સ્તર સાથે મળીને નજીકના ગાળામાં સૌથી વધુ માંગ ધરાવતા દૃશ્ય (એટલે કે, બિહેવિયરિસ્ટિક અભિગમ દૃશ્ય-II) સિવાયના તમામ દૃશ્યોમાં તાજેતરના વૃદ્ધિના વલણ (3 ટકાના સીએજીઆર) સાથે આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરશે તેવી ધારણા છે. આ દૃશ્ય હેઠળ 2030ના વધુ તાત્કાલિક લક્ષ્યાંક દ્વારા અંદાજિત માંગને પહોંચી વળવા માટે, 2021-2030 ના સમયગાળા માટે 5.2% ની સીએજીઆરની જરૂર પડશે, જે તાજેતરની વૃદ્ધિની સ્થિતિથી 2.2% નો વધારો દર્શાવે છે. આ લક્ષિત વધારો વધુ કેન્દ્રિત, કઠોર અમલીકરણ અને સઘન અભિગમ દ્વારા હાંસલ કરી શકાય છે.

આ ઉપરાંત, અહેવાલમાં એ બાબત પર પણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે કે ખાદ્યતેલના સ્વ-નિર્ભરતા માટેના પાયાને મજબૂત કરવા માટે બિયારણના ઉપયોગ અને પ્રોસેસિંગ ક્ષમતાઓને ઓપ્ટિમાઇઝ કરવી મહત્વપૂર્ણ છે, જે સૂચવે છે કે ઉચ્ચ-ગુણવત્તાવાળા બિયારણો એકલા જ ઉત્પાદનમાં વધારો કરવામાં નોંધપાત્ર (15-20%) ફાળો આપી શકે છે, જ્યારે અન્ય કૃષિ ઇનપુટ્સના કાર્યક્ષમ સંચાલન સાથે જોડવામાં આવે છે ત્યારે સંભવતઃ વધુ ઉચ્ચ સ્તર (45 ટકા) સુધી પહોંચી શકે છે. જો કે, હાલનો સીડ રિપ્લેસમેન્ટ રેશિયો (એસઆરઆર) 80-85 ટકાના લક્ષ્યાંકથી ઓછો છે, જે મગફળીમાં 25 ટકાથી લઈને રેપસીડ રાઇમાં 62 ટકા સુધીનો છે, જે એકંદર ઉપજ સુધારણાને અવરોધે છે. આ અહેવાલમાં એવું પણ સૂચવવામાં આવ્યું હતું કે હાલની મિલોનું આધુનિકીકરણ અને વ્યૂહાત્મક રીતે ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં રોકાણ કરવાથી કાર્યક્ષમતામાં સુધારો થશે અને કચરો ઓછો થશે, કારણ કે દેશના વનસ્પતિ તેલ ક્ષેત્રને નોંધપાત્ર વધારાની ક્ષમતા ધરાવતા ઘણા નાના પાયે, ઓછી-તકનીકી પ્લાન્ટ્સની લાક્ષણિકતા છે, જે તેની ખાદ્ય તેલ રિફાઇનિંગ ક્ષમતાના માત્ર 30% નો ઉપયોગ કરે છે.

ખાદ્યતેલમાં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવી એ એક નિર્ણાયક રાષ્ટ્રીય અગ્રતા છે, તેથી આ માર્ગને સફળતાપૂર્વક આગળ ધપાવવો, ભલામણો અને આ અહેવાલને આગળ ધપાવવાનો માર્ગ પ્રાથમિક ક્ષેત્રના સર્વેક્ષણમાંથી પ્રાપ્ત મૂલ્યવાન આંતરદૃષ્ટિના આધારે નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યો છે, જેમાં સાત મુખ્ય તેલીબિયાં ઉત્પાદક રાજ્યો (રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર, મધ્યપ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ, હરિયાણા, આંધ્રપ્રદેશ અને કર્ણાટક)ના ૧,૨૬૧ ખેડૂતોને આવરી લેવામાં આવ્યા છે. આ અહેવાલમાં ખાદ્યતેલોમાં આત્મનિર્ભરતા હાંસલ કરવા માટે કેટલીક ભલામણો કરવામાં આવી છે, જેમાં તેલીબિયાંની ક્ષેત્ર જાળવણી, બિયારણની ભાળ મેળવવાની ક્ષમતા અને ગુણવત્તાની ખાતરી, સુધારેલી અને અદ્યતન ઉત્પાદન ટેકનોલોજીનો સ્વીકાર, પ્રક્રિયા અને રિફાઇનિંગ મારફતે મૂલ્ય સંવર્ધન, અસરકારક માર્કેટિંગ અને મજબૂત બજારનાં જોડાણો, જાહેર-ખાનગી ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન, સંતુલિત વૃદ્ધિ માટે ગતિશીલ વેપાર નીતિ વિકસાવવી, ખાદ્યતેલો પરનાં રાષ્ટ્રીય મિશનનાં કાર્યક્ષેત્રને વિસ્તૃત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું,  ભલામણ કરવામાં આવેલી આહાર માર્ગદર્શિકાઓ પર લોકોમાં જાગૃતિ વધારવી, ખાદ્ય ઉદ્યોગમાં ઘરેલુ તેલીબિયાંના વપરાશને પ્રોત્સાહન આપવું અને પ્રોત્સાહિત કરવું. અહેવાલમાં વધુમાં એ બાબત પર પણ ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે કે તેલીબિયાંની ઉપજમાં અસમાનતાઓને દૂર કરવા માટે ડેટા-સંચાલિત અભિગમ અને મજબૂત તંત્રોની જરૂર છે, જેથી પ્રાદેશિક અંતરાયોને દૂર કરી શકાય અને રાષ્ટ્રીય ખાદ્ય સુરક્ષા અને આર્થિક સ્થિરતા સાથે ખાદ્ય તેલ ક્ષેત્રમાં "નિષ્પક્ષતા" સુનિશ્ચિત કરવા માટે ખાદ્યતેલ ક્ષેત્રમાં પરિવર્તન લાવવા માટે સંશોધન અને વિકાસમાં રોકાણ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

રિપોર્ટ સુધી અહીં પહોંચી શકાય છે

https://www.niti.gov.in/sites/default/files/2024-08/Pathways_and_Strategy_for_Accelerating_Growth_in_Edible_Oil_towards_Goal_of_Atmanirbharta_August%2028_Final_compressed.pdf

AP/GP/JD