કલ્યાણની ભારતીય વિભાવના સશક્તીકરણમાં પરિવર્તિત થઈ રહી છે, ત્યારે ભારત મહિલાઓના વિકાસથી મહિલા-સંચાલિત વિકાસ તરફ સંક્રમણ કરી રહ્યું છે, એમ આર્થિક સર્વેક્ષણ 2023-2024 પર પ્રકાશ પાડ્યો છે. કેન્દ્રીય નાણાં અને કોર્પોરેટ બાબતોના પ્રધાન શ્રીમતી નિર્મલા સીતારમણ દ્વારા આજે સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવેલ, આર્થિક સર્વે 2023-2024 ભૂ-રાજકીય અને વૈશ્વિક પડકારોના સમયમાં કોમ્પેક્ટ્સ અને સર્વસંમતિ દ્વારા દેશને આગળ વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તે સ્થિતિસ્થાપકતા દર્શાવતા વિસ્તરતા ભારતીય અર્થતંત્ર પર પ્રકાશ પાડે છે. આર્થિક સર્વેક્ષણમાં નોંધવામાં આવ્યું છે કે ભારતીય અર્થવ્યવસ્થાએ કોવિડ પછીની તેની પુન:પ્રાપ્તિને મજબૂત બનાવી છે અને તે મજબૂત અને સ્થિર ધોરણે છે.

સર્વેક્ષણમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે નારી શક્તિના આહ્વાનને સાકાર કરવા માટે સરકારે વિવિધ કાયદાકીય હસ્તક્ષેપો કર્યા છે અને વિવિધ વ્યવસાયોમાં મહિલાઓની ભાગીદારી સુનિશ્ચિત કરવા માટે જોગવાઈઓને સક્ષમ બનાવી છે."

આર્થિક સર્વેક્ષણ જણાવે છે કે મહિલાઓના કલ્યાણ અને સશક્તીકરણ માટેની યોજનાઓ માટે બજેટમાં 218.8 ટકાનો વધારો જોવા મળ્યો છે. તે નાણાકીય વર્ષ 2014માં 97,134 કરોડ રૂપિયા (બીઇ)થી વધીને નાણાકીય વર્ષ 25માં 3.10 લાખ કરોડ રૂપિયા થઈ ગઈ છે અને નાણાકીય વર્ષ 24 બીઇની તુલનામાં જેન્ડર બજેટ સ્ટેટમેન્ટ (જીબીએસ)માં 38.7 ટકાનો વધારો પણ દર્શાવે છે. કુલ કેન્દ્રીય બજેટમાં જેન્ડર બજેટનો હિસ્સો નાણાકીય વર્ષ 2025માં વધીને 6.5 ટકા થયો છે, જે નાણાકીય વર્ષ 2006માં જીબીએસની શરૂઆત પછીનો સૌથી વધુ હિસ્સો છે.

સર્વેમાં એ વાત પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે કે મહિલાઓની આગેવાની હેઠળનો વિકાસ બાળકીઓના સ્વાસ્થ્ય અને શિક્ષણની ખાતરી સાથે શરૂ થાય છે. રાષ્ટ્રીય સ્તરે જન્મ સમયે લિંગ ગુણોત્તર (એસઆરબી) 918 (2014-15)થી સુધરીને 930 (2023-24, કામચલાઉ) થયો છે, અને માતૃત્વ મૃત્યુ દર 2014-16માં 130/લાખ જીવિત જન્મથી ઘટીને 2018-20માં 97/લાખ જીવિત જન્મ થયો છે. આર્થિક સર્વેક્ષણમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે, સુકન્યા સમૃદ્ધિ યોજનાની સાથે "બેટી બચાઓ, બેટી પઢાઓ"એ બાળકીઓને ઉછેરવા, શિક્ષિત કરવા અને બચાવવા માટે સામૂહિક ચેતનાને જાગૃત કરવામાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવી છે.

સર્વેક્ષણ સૂચવે છે કે, છેલ્લાં એક દાયકામાં સંસ્થાકીય ડિલિવરીનું પ્રમાણ વર્ષ 2015-16માં 78.9 ટકાથી વધીને વર્ષ 2019-21માં 88.6 ટકા થયું છે, કારણ કે જનની શિશુ સુરક્ષા કાર્યક્રમ મારફતે સંસ્થાગત પ્રસૂતિને પ્રોત્સાહન આપવાનાં કાર્યક્રમને કારણે અને પ્રધાનમંત્રી માતૃ વંદના યોજના, ભારતનાં સૌથી મોટા શરતી રોકડ હસ્તાંતરણ કાર્યક્રમ, દ્વારા સહાય કરવામાં આવી છે. આ કાર્યક્રમોની જાહેર-આરોગ્ય સેવાઓના ઉપયોગની અને જન્મો વચ્ચેના અંતરાલમાં વધારો થવાની હકારાત્મક આડઅસરો થઈ છે.

મહિલાઓને સશક્ત બનાવવાની સરકારની પહેલમાં એવા સક્ષમ લોકો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું છે જે મહિલાઓની સ્થિતિમાં સુધારો કરે છે તેમજ લિંગ-વિશિષ્ટ ગેરફાયદાને હલ કરે છે જે તેમના વિકાસને અવરોધે છે. લિંગ - વિશિષ્ટ ગેરફાયદાઓને પહોંચી વળવા, 'સ્વચ્છ ભારત મિશન' હેઠળ શૌચાલયોનું નિર્માણ, 'ઉજ્જવલા યોજના' હેઠળ સ્વચ્છ રાંધણ ગેસ જોડાણોની જોગવાઈ અને 'જલ જીવન મિશન' હેઠળ નળ પીવાના પાણીના જોડાણોની જોગવાઈએ કઠોરતા અને સંભાળના ભારણને ઘટાડીને મહિલાઓના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવાની ઓળખ કરી છે. આ પહેલોએ સલામતી અને ગૌરવની ચિંતાઓને દૂર કરવા ઉપરાંત રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ આજીવિકા મિશન (એનઆરએલએમ) મારફતે મહિલાઓનાં સમૂહોમાં ભાગીદારી જેવા ઉત્પાદક કાર્યો માટે સમય અને શક્તિને મુક્ત કરી છે.

મિશન સાક્ષમ આંગણવાડી અને પોષણ 2.0 કાર્યક્રમોને એ મૂળભૂત સિદ્ધાંત સાથે સક્ષમ પહેલ કરવા માટે સૂચિબદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે કે મહિલાઓનું સ્વાસ્થ્ય સામાજિક સ્વાસ્થ્યનો પાયો છે. આ કાર્યક્રમોએ સૂક્ષ્મ પોષકતત્ત્વોની પર્યાપ્તતા દ્વારા આરોગ્ય, સુખાકારી અને રોગપ્રતિકારક શક્તિમાં સુધારો કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે. મહિલા શિક્ષણ, એક મુખ્ય સક્ષમ, મહિલા સશક્તીકરણના કેન્દ્રમાં છે, આર્થિક સર્વેક્ષણ પર ભાર મૂકે છે. "સર્વ શિક્ષા અભિયાન અને શિક્ષણના અધિકારના અમલીકરણ સાથે, શાળાઓમાં નોંધણીની દ્રષ્ટિએ તમામ સ્તરે લિંગ સમાનતા પ્રાપ્ત થઈ છે. ઉચ્ચ શિક્ષણમાં, સ્ત્રી જીઇઆર સતત પાંચ વર્ષથી પુરુષ જીઇઆર કરતા વધારે રહી છે, ", સર્વેક્ષણમાં હાઇલાઇટ્સ આપવામાં આવી છે.

કૌશલ્ય વર્ધન યોજનાઓમાં મહિલાઓને આવરી લેવા પર સમર્પિત ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે એ વાતનો સ્વીકાર કરતાં સર્વેક્ષણમાં જણાવાયું છે કે તાલીમ પામેલાઓમાં મહિલાઓની ભાગીદારી નાણાકીય વર્ષ 2016માં 42.7 ટકાથી વધીને પ્રધાનમંત્રી કૌશલ્ય વિકાસ યોજના (પીએમકેવીવાય) હેઠળ નાણાકીય વર્ષ 2024માં 52.3 ટકા થઈ ગઈ છે. જન શિક્ષા સંસ્થાન (જેએસએસ) યોજના હેઠળ કુલ લાભાર્થીઓમાં મહિલાઓની સંખ્યા લગભગ 82 ટકા છે. લાંબા ગાળાની ઇકોસિસ્ટમ એટલે કે, આઇટીઆઇ અને નેશનલ સ્કિલ ટ્રેનિંગ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ્સ (એનએસટીઆઇ)માં મહિલાઓની ભાગીદારી નાણાકીય વર્ષ 2016માં 9.8 ટકાથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2024માં 13.3 ટકા થઈ છે. નેશનલ એપ્રેન્ટિસશીપ પ્રમોશન સ્કીમ (એનએપીએસ) હેઠળ મહિલાઓની ભાગીદારી નાણાકીય વર્ષ 2017માં 7.7 ટકાથી વધીને નાણાકીય વર્ષ 2024માં 20.8 ટકા થઈ ગઈ છે.

'વીમેન ઇન સાયન્સ એન્ડ એન્જિનીયરિંગ-કિરણ (WISE KIRAN)' કાર્યક્રમ, જે STEM ક્ષેત્રોમાં મહિલાઓની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવાનો પ્રયાસ કરે છે, તેને વર્ષ 2018થી 2023 વચ્ચે આશરે 1962 મહિલા વૈજ્ઞાનિકોને લાભ થયો છે. 2020 માં શરૂ થયેલા વિજ્ઞાન જ્યોતિ કાર્યક્રમમાં, જેનો હેતુ 9 થી 12 મા ધોરણ સુધીના વિવિધ વિજ્ઞાન અને તકનીકી અભ્યાસક્રમોમાં છોકરીઓની ઓછી રજૂઆતને ધ્યાનમાં લેવાનો છે, ડિસેમ્બર 2023 સુધીમાં 250 જિલ્લાઓમાંથી ધોરણ 9 થી 12 ની લગભગ 21,600 મહિલા વિદ્યાર્થીઓની નોંધણી કરવામાં આવી છે.

CB/GP/JD

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com