નીતિ આયોગે આજે "ઇલેક્ટ્રોનિક્સ: પાવરિંગ ઇન્ડિયાઝ પાર્ટિસિપેશન ઇન ગ્લોબલ વેલ્યુ ચેઇન્સ" શીર્ષક હેઠળનો અહેવાલ રજૂ કર્યો છે. આ અહેવાલમાં ભારતના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ક્ષેત્રનું વિસ્તૃત વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં તેની સંભવિતતા અને પડકારો પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. તે ભારતને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ માટેના વૈશ્વિક ઉત્પાદન કેન્દ્ર તરીકે ઉભરી આવવા માટે જરૂરી વિશિષ્ટ હસ્તક્ષેપોની રૂપરેખા પણ આપે છે.

ગ્લોબલ વેલ્યુ ચેઇન્સ (જીવીસી) આધુનિક ઉત્પાદનમાં મહત્વપૂર્ણ છે, જેમાં ડિઝાઇન, ઉત્પાદન, માર્કેટિંગ અને વિતરણમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સહયોગનો સમાવેશ થાય છે. તેઓ આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારના 70 ટકા હિસ્સાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે, જે ભારતની ભાગીદારી વધારવાની તાતી જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે, ખાસ કરીને ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, સેમીકન્ડક્ટર્સ, ઓટોમોબાઇલ્સ, રસાયણો અને ફાર્માસ્યુટિકલ્સમાં. ઇલેક્ટ્રોનિક્સ, ખાસ કરીને, મહત્વપૂર્ણ છે, તેની નિકાસનો 75% હિસ્સો જીવીસીમાંથી થાય છે.

ભારતના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ સેક્ટરમાં ઝડપી વૃદ્ધિ જોવા મળી છે, જે નાણાકીય વર્ષ 23 માં 155 અબજ ડોલર સુધી પહોંચી ગઈ છે. ઉત્પાદન નાણાકીય વર્ષ 2017માં 48 અબજ ડોલરથી લગભગ બમણું થઈને નાણાકીય વર્ષ 2023માં 101 અબજ ડોલર થયું હતું, જે મુખ્યત્વે મોબાઇલ ફોન દ્વારા સંચાલિત હતું, જે હવે કુલ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદનમાં 43 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. ભારતે સ્માર્ટફોનની આયાત પરની તેની નિર્ભરતામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો કર્યો છે, જે હવે સ્થાનિક સ્તરે 99% ઉત્પાદન કરે છે.

મેક ઇન ઇન્ડિયા અને ડિજિટલ ઇન્ડિયા જેવી પહેલો, સુધારેલી માળખાગત સુવિધા અને વેપાર-વાણિજ્ય કરવાની સરળતા, વિવિધ પ્રોત્સાહનો દ્વારા સમર્થિત, સ્થાનિક ઉત્પાદનને વેગ આપ્યો છે અને વિદેશી રોકાણોને આકર્ષિત કર્યા છે. આ હરણફાળ ભરવા છતાં, ભારતનું ઇલેક્ટ્રોનિક્સ બજાર પ્રમાણમાં મધ્યમ રહ્યું છે, જે વૈશ્વિક બજારનો માત્ર 4 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે, જેણે અત્યાર સુધી મુખ્યત્વે એસેમ્બલી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે, જેમાં ડિઝાઇન અને કમ્પોનન્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગમાં મર્યાદિત ક્ષમતાઓ છે.

વૈશ્વિક ઈલેક્ટ્રોનિક્સ માર્કેટમાં 4.3 ટ્રિલિયન ડોલરનું મૂલ્ય છે, જેમાં ચીન, તાઇવાન, અમેરિકા, દક્ષિણ કોરિયા, વિયેતનામ અને મલેશિયા જેવા દેશોનું પ્રભુત્વ છે. ભારત હાલમાં વાર્ષિક આશરે 25 અબજ ડોલરની નિકાસ કરે છે, જે વૈશ્વિક માંગમાં 4% હિસ્સો હોવા છતાં વૈશ્વિક હિસ્સાના 1% કરતા પણ ઓછો હિસ્સો દર્શાવે છે. ભારતે સ્પર્ધાત્મકતા વધારવા માટે હાઈ-ટેક ઘટકોનું સ્થાનિકીકરણ કરવાની, સંશોધન અને વિકાસ રોકાણો મારફતે ડિઝાઇન ક્ષમતાઓને મજબૂત કરવાની અને વૈશ્વિક ટેકનોલોજી લીડર્સ સાથે વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી કરવાની જરૂર છે.

ભારતના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદનનું વર્તમાન મૂલ્ય નાણાકીય વર્ષ 23 સુધીમાં પ્રભાવશાળી રીતે 101 અબજ ડોલર છે. આ આંકડામાં તૈયાર માલના ઉત્પાદનમાં 86 અબજ ડોલર અને ઘટકોના ઉત્પાદનમાં 15 અબજ ડોલરનો સમાવેશ થાય છે. આ જ સમયગાળા દરમિયાન, નિકાસ કુલ 25 અબજ ડોલરની હતી, જે વૈશ્વિક ઇલેક્ટ્રોનિક્સ બજારમાં ભારતની વધતી જતી ભૂમિકાને પ્રતિબિંબિત કરે છે. સ્થાનિક મૂલ્ય સંવર્ધનની વાત કરીએ તો, આ ક્ષેત્રનું યોગદાન 15% થી 18% ની વચ્ચે છે, અને લગભગ 1.3 મિલિયન નોકરીઓનું સર્જન થયું છે.

બિઝનેસ એઝ યૂઝ (બીએયુ)ના દૃશ્યમાં, અનુમાનો સૂચવે છે કે નાણાકીય વર્ષ 30 સુધીમાં ભારતનું ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદન વધીને 278 અબજ ડોલર થઈ શકે છે. આ આગાહીમાં તૈયાર માલમાંથી 253 અબજ ડોલર અને ઘટકોના ઉત્પાદનના 25 અબજ ડોલરનો સમાવેશ થાય છે. રોજગારીનું સર્જન નોંધપાત્ર રીતે વધીને આશરે 3.4 મિલિયન થવાની અપેક્ષા છે, જેની નિકાસ 111 અબજ ડોલર સુધી પહોંચવાની છે.

જો કે, ત્રીજા ક્રમનું સૌથી મોટું વૈશ્વિક અર્થતંત્ર બનવાની ભારતની મહત્ત્વાકાંક્ષા માટે તેના ટેકનોલોજી-સંચાલિત ક્ષેત્રો માટે વધુ મહત્ત્વાકાંક્ષી વિઝનની જરૂર છે. અનુકૂળ વ્યાવસાયિક વાતાવરણ અને રાજકોષીય પ્રોત્સાહનો અને બિન-રાજકોષીય હસ્તક્ષેપો સહિત મજબૂત નીતિગત સમર્થન સાથે ભારતે નાણાકીય વર્ષ 2030 સુધીમાં મૂલ્યની દ્રષ્ટિએ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદનમાં 500 અબજ ડોલર હાંસલ કરવાનું લક્ષ્ય રાખવું જોઈએ. આ મહત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યમાં તૈયાર માલના મેન્યુફેક્ચરિંગમાંથી ૩૫૦ અબજ ડોલર અને ઘટકોના ઉત્પાદનના 150 અબજ ડોલરનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રકારની વૃદ્ધિથી અંદાજે 5.5 મિલિયનથી 60 લાખ લોકો માટે રોજગારીનું સર્જન થવાનો અંદાજ છે, જે સમગ્ર દેશમાં રોજગારીની તકોમાં નોંધપાત્ર વધારો કરશે. ઇલેક્ટ્રોનિક્સની નિકાસ 240 અબજ ડોલર અને સ્થાનિક મૂલ્ય સંવર્ધન વધીને 35 ટકાથી વધુ થવાની ધારણા છે.

સમાંતરે, વ્યૂહરચના  મોબાઇલ ફોન જેવા સ્થાપિત સેગમેન્ટમાં ઉત્પાદન વધારવા અને કમ્પોનન્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગમાં પગપેસારો સ્થાપિત કરવા પર ભાર મૂકે  છે. તદુપરાંત, વેરેબલ, આઇઓટી ઉપકરણો અને ઓટોમોટિવ ઇલેક્ટ્રોનિક્સ જેવા ઉભરતા ક્ષેત્રોમાં વૈવિધ્યીકરણ પર મજબૂત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જોઈએ. આ વ્યુહાત્મક વૈવિધ્યકરણ ગ્રાહકોની વધતી જતી માંગ અને ટેક્નોલૉજિકલ પ્રગતિનો લાભ ઉઠાવશે, જે ભારતને વૈશ્વિક મંચ પર નવીન ઇલેક્ટ્રોનિક ઉત્પાદનોમાં એક નેતા તરીકે સ્થાન આપશે.

અહેવાલમાં આ મહત્વાકાંક્ષી વૃદ્ધિના માર્ગને ટેકો આપવા માટે નાણાકીય, નાણાકીય, નિયમનકારી અને માળખાગત ક્ષેત્રોમાં વ્યૂહાત્મક હસ્તક્ષેપોની ભલામણ કરવામાં આવી છે. તેમાં ઘટકો અને કેપિટલ ગૂડ્ઝ ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવું, સંશોધન અને વિકાસ અને ડિઝાઇનને પ્રોત્સાહન આપવું, ટેરિફને તર્કસંગત બનાવવું, કૌશલ્ય સંવર્ધન પહેલો, ટેકનોલોજી હસ્તાંતરણની સુવિધા અને ભારતમાં મજબૂત ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદન ઇકોસિસ્ટમને પ્રોત્સાહન આપવા માળખાગત વિકાસ સામેલ છે.

ભારત ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ઉત્પાદનમાં પોતાને વૈશ્વિક નેતા તરીકે સ્થાપિત કરવાની પુષ્કળ સંભાવના ધરાવે  છે. ઉભરતી તકોનો લાભ ઉઠાવીને, મૂલ્ય શ્રૃંખલાના સંકલનમાં વધારો કરીને અને વર્તમાન પડકારોને પહોંચી વળવા માટે ભારત તેના ઇલેક્ટ્રોનિક્સ ક્ષેત્રને આર્થિક વૃદ્ધિ અને રોજગારીના સર્જનના પાયામાં પરિવર્તિત કરી શકે છે.

રિપોર્ટ નીચેની લિંક પર ઓનલાઇન એક્સેસ કરી શકાય છે: https://www.niti.gov.in/sites/default/files/202407/GVC%20Report_Updated_Final_11zon.pdf

AP/GP/JD