મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ (એસઆરએમએસ)ના પુનર્વસન માટેની સ્વ-રોજગાર યોજના અને સરકારના અન્ય પ્રયાસો હેઠળના પ્રયાસોથી, મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જિંગનું જોખમ લગભગ નાબૂદ થઈ ગયું છે, તેમ છતાં ગટરો અને સેપ્ટિક ટાંકીઓની જોખમી સફાઇને કારણે સંખ્યાબંધ ગટર/સેપ્ટિક ટેન્ક સંબંધિત મૃત્યુ, સમયાંતરે પ્રેસમાં નોંધાય છે. સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશ મુજબ રૂા.10 લાખનું વળતર ચૂકવવા માટે સંબંધિત રાજ્ય સરકાર સમક્ષ આવા કેસો હાથ ધરવામાં આવે છે. આમ, આ દિવસોમાં મુખ્ય સમસ્યા ગટર અને સેપ્ટિક ટાંકીઓની જોખમી સફાઇ અને સલામતીની સાવચેતીઓનું પાલન ન કરવાની છે જેના કારણે કિંમતી માનવ જીવન ગુમાવવું પડે છે. જોખમી સફાઈ નાબૂદ કરવા, ગટર અને સેપ્ટિક ટેન્ક કામદારોના મૃત્યુને રોકવા અને તેમની સુરક્ષા અને ગરિમા સુનિશ્ચિત કરવા માટે સામાજિક ન્યાય અને અધિકારીતા મંત્રાલય (એમઓએસજેઈ) અને આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રાલય (એમઓએચયુએ)એ સંયુક્તપણે નેશનલ એક્શન ફોર મિકેનાઇઝ્ડ સેનિટેશન ઇકોસિસ્ટમ (નમસ્તે) નામની યોજના તૈયાર કરી છે. એસઆરએમએસના હાલના ઘટકોને નમસ્તે યોજનાનાં ઘટકો તરીકે રાખવામાં આવ્યાં છે. આ યોજનાનો અમલ દેશની તમામ 4800થી વધારે શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (યુએલબી)માં વર્ષ 2025-26 સુધીનાં ત્રણ વર્ષ દરમિયાન રૂ. 349.70 કરોડનાં ખર્ચ સાથે થશે.

નમસ્તે ઘટકના હસ્તક્ષેપોઃ

1. એસએસડબ્લ્યુની પ્રોફાઇલિંગઃ નમસ્તેમાં ગટર/સેપ્ટિક ટેન્ક વર્કર્સ (એસએસડબ્લ્યુ)ની રૂપરેખા તૈયાર કરવાની કલ્પના કરવામાં આવી છે. એસએસડબ્લ્યુની યાદી સંબંધિત યુએલબી પાસેથી મેળવવામાં આવશે અને ત્યારબાદ એસએસડબ્લ્યુની વિસ્તૃત રૂપરેખા રૂપરેખા રૂપરેખા તૈયાર કરવાની કામગીરી પ્રોફાઇલિંગ કેમ્પ મારફતે હાથ ધરવામાં આવશે.
2. એસએસડબ્લ્યુને પર્સનલ પ્રોટેક્ટિવ ઇક્વિપમેન્ટ (પીપીઈ) કિટ્સનું વ્યવસાયિક સલામતી તાલીમ અને વિતરણ
3. સફાઈ માટે જોખમી કામગીરીઓ માટે સેનિટેશન રિસ્પોન્સ યુનિટ્સ (એસઆરયુ)ના સલામતી ઉપકરણો માટે સહાય.
4. સ્વાસ્થ્ય વીમા યોજનાનાં લાભોનું વિસ્તરણઃ ઓળખ કરાયેલાં એસએસડબ્લ્યુ અને તેમનાં કુટુંબોને સુરક્ષા જાળ પ્રદાન કરવા માટે તેમને આયુષ્માન ભારત – પ્રધાનમંત્રી જન આરોગ્ય યોજના (એબી-પીએમજેએવાય) હેઠળ આવરી લેવામાં આવશે. ઓળખ કરાયેલા મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ અને એસએસડબ્લ્યુ પરિવારો કે જેમને અગાઉ આવરી લેવાયા નથી તેમના માટે એબી-પીએમજેએવાય માટેનું પ્રીમિયમ નમસ્તે હેઠળ વહન કરવામાં આવશે.
5. આજીવિકા સહાય: એક્શન પ્લાન યાંત્રિકરણ અને એન્ટરપ્રાઇઝ વિકાસને પ્રોત્સાહન આપશે. રાષ્ટ્રીય સફાઈ કર્મચારી ફાઇનાન્સ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (એનએસકેએફડીસી) મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ, સફાઇ કામદારો અને તેમના આશ્રિતોને સ્વચ્છતા ઉડાની યોજના (એસયુવાય) હેઠળ સ્વચ્છતા સંબંધિત ઉપકરણો અને વાહનો ખરીદવા માટે ભંડોળ સહાય અને મૂડી સબસિડી પ્રદાન કરશે, જેથી તેમને "સંપ્રાપ્ત" બનાવી શકાય. આ ઉપરાંત સ્વ-રોજગાર પ્રોજેક્ટ માટે ઓળખાયેલા મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ અને તેમના આશ્રિતોને મૂડી સબસિડી આપવાનું ચાલુ રાખવામાં આવશે.
6. ઓળખ કરાયેલા મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ અને તેમના આશ્રિતોને બે વર્ષ સુધીના ગાળા માટે કૌશલ્ય વિકાસની તાલીમ પ્રદાન કરવામાં આવશે, જેમાં માસિક રૂ.3000/- ના સ્ટાઇપેન્ડનો સમાવેશ થાય છે.
7. એમઓએસજેઇ અને એમઓએચયુએના કાર્યક્રમોનો સમન્વયઃ એસએસડબ્લ્યુની સુરક્ષા એ એમઓએસજેઇ અને એમઓએચયુએની સંયુક્ત જવાબદારી છે. એટલે નમસ્તેનો ઉદ્દેશ વહીવટ અને નમસ્તે ઘટકોનાં અમલીકરણ માટે બંને મંત્રાલયો વચ્ચે સમન્વયને મજબૂત કરવાનો છે. કાર્યયોજનામાં વર્તમાન એસઆરએમએસ, સ્વચ્છ ભારત મિશન (એસબીએમ), દીનદયાળ અંત્યોદય યોજના – રાષ્ટ્રીય શહેરી આજીવિકા મિશન (ડીએવાય-એનયુએલએમ) અને એનએસકેએફડીસીની ઉપલબ્ધ નાણાકીય ફાળવણીનો લાભ લેવામાં આવશે તથા એસએસડબલ્યુને વ્યાવસાયિક, સામાજિક અને નાણાકીય સલામતીની વ્યવસ્થા પ્રદાન કરવા કેન્દ્રિત અભિગમ અપનાવવામાં આવશે.
8. આઇઇસી અભિયાનઃ નમસ્તેનાં હસ્તક્ષેપો વિશે જાગૃતિ ફેલાવવા માટે યુએલબી અને એનએસકેએફડીસી દ્વારા સંયુક્તપણે મોટા પાયે અભિયાનો હાથ ધરવામાં આવશે. ઇલેક્ટ્રોનિક અને પ્રિન્ટ મીડિયા અને અગ્રણી સ્થળોએ હોર્ડિંગ્સનો ઉપયોગ સ્થાનિક ભાષા અને અંગ્રેજી / હિન્દીમાં અભિયાન માટે કરવામાં આવશે. પ્રચાર દરમિયાન સોશિયલ મીડિયાનો મહત્તમ ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવશે.
9. એમઆઈએસ અને વેબસાઈટઃ નમસ્તે માટે સમર્પિત વેબસાઈટની મદદથી એમઆઈએસનો મજબૂત અમલ અને દેખરેખ રાખવામાં આવશે.

નીચેનાં 9 વર્ષ દરમિયાન મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ (એસઆરએમએસ)નાં પુનર્વસન માટે અગાઉની સ્વ-રોજગાર યોજના અંતર્ગત નીચેની ઉપલબ્ધિઓ માટે લિંક બનાવવામાં આવી છેઃ

સાયલન્ટ ફીચર માટે લિંક, નમસ્તે યોજનાનો અમલ કરવા માટે રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો અને યુએલબી દ્વારા નીચે મુજબનાં પગલાં લેવાની જરૂર છેઃ

CB/GP/JD