1.  ബംഗ്ലാദേശ്  പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീനയുടെ ക്ഷണപ്രകാരം   ഇന്ത്യൻ  പ്രധാനമന്ത്രി  ശ്രീ നരേന്ദ്ര മോദി 2021 മാർച്ച് 26 മുതൽ 27 വരെ ബംഗ്ലാദേശിലേക്ക് ഒരു ഔദ്യോഗിക  സന്ദർശനം നടത്തി. ബംഗ്ലാദേശ് സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ സുവർണ്ണ ജൂബിലി ആഘോഷങ്ങൾ ,  രാഷ്ട്രപിതാവ് ബംഗബന്ധു ഷെയ്ഖ്  മുജിബുർ റഹ്മാന്റെ ജന്മശതാബ്ദി, ഇന്ത്യയും ബംഗ്ലാദേശും തമ്മിലുള്ള  നയതന്ത്ര  ബന്ധം സ്ഥാപിതമായതിന്റെ അൻപതാം വാർഷികം എന്നിവയിൽ പങ്കെടുക്കാനായിരുന്നു സന്ദർശനം. മേഖലയ്ക്ക്  മുഴുവനും ഉഭയകക്ഷി ബന്ധത്തിന്റെ മാതൃകയായി ശക്തിപ്പെടുകയും പക്വത പ്രാപിക്കുകയും പരിണമിക്കുകയും ചെയ്ത ഇന്ത്യയും ബംഗ്ലാദേശും തമ്മിലുള്ള അരനൂറ്റാണ്ടിന്റെ പങ്കാളിത്തത്തെ ഈ സന്ദർശനം പ്രതീകവൽക്കരിക്കുന്നു. 

2. സന്ദർശന വേളയിൽ ഇന്ത്യൻ പ്രധാനമന്ത്രി  2021 മാർച്ച് 27 ന് ബംഗ്ലാദേശ്  പ്രസിഡന്റ്  മുഹമ്മദ്  അബ്ദുൽ   ഹമീദുമായി  കൂടിക്കാഴ്ച നടത്തി . 2021 മാർച്ച് 26 ന് ദേശീയ പരേഡ് ഗ്രൗണ്ടിൽ നടന്ന ദേശീയ ദിന പരിപാടി, സുവർണ്ണ ജൂബിലി ആഘോഷങ്ങൾ, മുജിബ് ബോർഷോ ആഘോഷം എന്നിവയിൽ  അദ്ദേഹം  പങ്കെടുത്തു. ബംഗ്ലാദേശ് വിദേശകാര്യ മന്ത്രി  അബ്ദുൾ മോമെൻ  ഡോ 2021 മാർച്ച് 26 ന്  പ്രധാനമന്ത്രിയെ സന്ദർശിച്ചു.

3. ബംഗ്ലാദേശിലെ മഹത്തായ സ്വാതന്ത്ര്യസമരസേനാനികളുടെ സ്മരണയെയും സംഭാവനയെയും ബഹുമാനിക്കുന്നതിന്റെ അടയാളമായി പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി സവാറിലെ ദേശീയ രക്തസാക്ഷി സ്മാരകത്തിൽ പുഷ്പചക്രം അർപ്പിച്ചു. ഗോപാൽഗഞ്ചിലെ തുംഗിപാറയിലെ ബംഗബന്ധു ശവകുടീരത്തിൽ ബംഗബന്ധു ഷെയ്ഖ് മുജിബുർ റഹ്മാന്റെ സ്മരണയ്ക്കായി അദ്ദേഹം ആദരാഞ്ജലികൾ അർപ്പിച്ചു.

ഇന്ത്യ-ബംഗ്ലാദേശ് പങ്കാളിത്തം

4. ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും 2021 മാർച്ച് 27 ന് മുഖാമുഖം കൂടിക്കാഴ്ച  നടത്തി, തുടർന്ന് പ്രതിനിധി തല ചർച്ചകളും നടന്നു. രണ്ട് സംഭാഷണങ്ങളും വലിയ ഊഷ്മളതയും സൗഹാർദ്ദവും അടയാളപ്പെടുത്തി. ആഴത്തിലുള്ള ചരിത്രപരവും സാഹോദര്യവുമായ ബന്ധങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ള ഉഭയകക്ഷി ബന്ധത്തിന്റെ മികച്ച അവസ്ഥയിൽ ഇരുനേതാക്കളും സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിച്ചു, ഇത് തന്ത്രപരമായ പങ്കാളിത്തത്തെ പോലും മറികടക്കുന്ന സമത്വം, വിശ്വാസം, ധാരണ എന്നിവ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ള സമഗ്ര ഉഭയകക്ഷി പങ്കാളിത്തത്തെ പ്രതിഫലിപ്പിക്കുന്നു.

5. ആഘോഷങ്ങളിൽ പങ്കുചേരുന്നതിനായി  കോവിഡ് മഹാമാരിയ്ക്കിടെ  ബംഗ്ലാദേശിലേക്കുള്ള ആദ്യ വിദേശ സന്ദർശനത്തിന് പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദിയോട് പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന നന്ദി പറഞ്ഞു. ബംഗ്ലാദേശിന്റെ വിമോചന യുദ്ധത്തിന്റെ നിർണായക ദിവസങ്ങളിൽ ഇന്ത്യയിലെ ജനങ്ങളും, സർക്കാരും നൽകിയ ഹൃദയ പൂർണ്ണമായ പിന്തുണയ്ക്ക്    പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന നന്ദിയും കടപ്പാടും അറിയിച്ചു. മഹത്തായ വിമോചന യുദ്ധത്തിന്റെ സ്മരണയും  പാരമ്പര്യവും സംരക്ഷിക്കേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകത രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും അടിവരയിട്ടു. 1971 ൽ ബംഗ്ലാദേശിലെ സ്വാതന്ത്ര്യയുദ്ധത്തിൽ ഇന്ത്യൻ സായുധ സേനയിലെ ധീരരായ അംഗങ്ങൾ ചെയ്ത പരമമായ ത്യാഗങ്ങളെ അനുസ്മരിച്ച് അഷുഗഞ്ചിൽ ഒരു സ്മാരകം സ്ഥാപിക്കാനുള്ള തീരുമാനത്തിന് പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി ബംഗ്ലാദേശ് സർക്കാരിനോട് നന്ദി പറഞ്ഞു.

6. ബംഗ്ലാദേശിന്റെ സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ 50-ാം വാർഷികവും നയതന്ത്രബന്ധം സ്ഥാപിച്ചതുമായ ബന്ധപ്പെട്ട  മുജിബ് ബോർഷോയുടെ അവസരത്തിൽ പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി ബംഗ്ലാദേശിലെ ജനങ്ങൾക്ക് ഹൃദയം നിറഞ്ഞ അഭിനന്ദനങ്ങൾ അറിയിക്കുകയും മനുഷ്യവികസനം, ദാരിദ്ര്യ നിർമാർജനം, ഭീകരവാദം, ശ്രദ്ധേയമായ സാമ്പത്തിക സാമ്പത്തിക രംഗത്ത് ബംഗ്ലാദേശിന്റെ മികച്ച നേട്ടങ്ങളെ അഭിനന്ദിക്കുകയും ചെയ്തു. പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീനയുടെ ചലനാത്മക നേതൃത്വത്തിൽ കൈവരിച്ച പുരോഗതി. വിവിധ മേഖലകളിൽ ഇന്ത്യ തുടരുന്ന ഉഭയകക്ഷി സഹകരണത്തിന് പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന അഭിനന്ദനം അറിയിച്ചു.

7. 2019 ഒക്ടോബറിൽ പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന ദില്ലി സന്ദർശനത്തിനിടയിലും 2020 ഡിസംബർ 17 ന് നടന്ന വെർച്വൽ ഉച്ചകോടിയിലും കൈക്കൊണ്ട  വിവിധ തീരുമാനങ്ങളുടെ പുരോഗതിയിൽ ഇരു നേതാക്കളും സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിച്ചു. സംയുക്ത ആറാമത്തെ യോഗം വിജയകരമായി നടത്തിയതും ഇരുപക്ഷവും അനുസ്മരിച്ചു. 2020 സെപ്റ്റംബറിൽ നടന്ന കൺസൾട്ടേറ്റീവ് കമ്മീഷനും 2021 മാർച്ച് 4 ന് വിദേശകാര്യ മന്ത്രി ഡോ. എസ്. ജയ്‌ശങ്കറും ധാക്ക സന്ദർശിച്ചു.

8. വിവിധ തലങ്ങളിലുള്ള സഹകരണത്തിന്റെ വ്യത്യസ്ത  മേഖലകളെക്കുറിച്ച് കൂടുതൽ മനസ്സിലാക്കാൻ സഹായിച്ച ഉന്നതതല സന്ദർശനങ്ങളുടെ തുടർച്ചയായ കൈമാറ്റം സംതൃപ്തിയോടെ രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും രേഖപ്പെടുത്തി. ഉഭയകക്ഷി ബന്ധത്തിന്റെ ആക്കം നിലനിർത്തുന്നതിനായി മേഖലാ സ്ഥാപന സംവിധാനങ്ങളുടെ യോഗങ്ങൾ  പതിവായി നടത്തുന്നതിനെ അവർ വിലമതിച്ചു, പ്രത്യേകിച്ചും കോവിഡ് 
 കാലഘട്ടത്തിൽ.

ചരിത്ര ബന്ധങ്ങളുടെ  സംയുക്ത ആഘോഷങ്ങൾ

9. ആധുനിക കാലത്തെ ഏറ്റവും മഹാനായ നേതാക്കളിലൊരാളായ ബംഗബാന്ധു ഷെയ്ഖ് മുജിബുർ റഹ്മാൻ, ഒരു പരമാധികാര രാജ്യമെന്ന നിലയിൽ ബംഗ്ലാദേശിന്റെ ആവിർഭാവത്തിന് നൽകിയ ധൈര്യത്തിനും അവിശ്വസനീയമായ സംഭാവനയ്ക്കും ഓർമ്മിക്കപ്പെടുമെന്ന് പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി എടുത്തുപറഞ്ഞു. മേഖലയിലെ സമാധാനം, സുരക്ഷ, വികസനം എന്നിവ പരിപോഷിപ്പിക്കുന്നതിൽ ബംഗബന്ധുവിന്റെ സംഭാവനകളും അദ്ദേഹം അനുസ്മരിച്ചു. അഹിംസാത്മകവും മറ്റ് ഗാന്ധിയൻ രീതികളിലൂടെയും ബംഗ്ലാദേശിന്റെ സാമൂഹികവും സാമ്പത്തികവും രാഷ്ട്രീയവുമായ പരിവർത്തനത്തിന് നൽകിയ സമഗ്ര സംഭാവനകളെ മാനിച്ച് ബംഗബാന്ധു ശൈഖ് മുജിബുർ റഹ്മാന് 2020 ലെ ഗാന്ധി സമാധാന സമ്മാനം നൽകിയതിന് പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന ഇന്ത്യയോട് നന്ദി പറഞ്ഞു.

10. രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രികളും സംയുക്തമായി ധാക്കയിൽ ബംഗബന്ധു - ബാപ്പു ഡിജിറ്റൽ എക്സിബിഷൻ ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തു, ഈ പ്രതിഭാധനരായ നേതാക്കളുടെ ജീവിതവും പൈതൃകവും ആഘോഷിക്കുന്നു. രണ്ട് മഹാനായ നേതാക്കളുടെ പാരമ്പര്യവും ആദർശങ്ങളും ലോകമെമ്പാടുമുള്ള ജനങ്ങൾക്ക്, പ്രത്യേകിച്ച് യുവാക്കൾക്ക് അടിച്ചമർത്തലിനെതിരെ പ്രചോദനം നൽകുമെന്ന് രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും  ഉറപ്പിച്ചു പറഞ്ഞു. 

11. ഇന്ത്യ-ബംഗ്ലാദേശ് സൗഹൃദത്തിന്റെ അമ്പതാം വാർഷികം ആഘോഷിക്കുന്നതിനായി ഇരുപക്ഷവും ബന്ധപ്പെട്ട സ്മാരക തപാൽ സ്റ്റാമ്പുകൾ പുറത്തിറക്കി. 1971 ൽ ഇന്ത്യ ബംഗ്ലാദേശിനെ അംഗീകരിച്ച ദിവസമായ ഡിസംബർ 06 ന് മൈത്രി ദിവാസ് എന്ന് അനുസ്മരിക്കാൻ തീരുമാനിച്ചു. ദില്ലി സർവകലാശാലയിൽ ബംഗബന്ധു ചെയർ സ്ഥാപിക്കുമെന്ന് ഇന്ത്യൻ വിഭാഗം പ്രഖ്യാപിച്ചു. ബംഗ്ലാദേശ് സ്വാതന്ത്ര്യത്തിന്റെ അമ്പതാം വാർഷികവും ഉഭയകക്ഷി നയതന്ത്ര ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചതും കണക്കിലെടുത്ത്, തിരഞ്ഞെടുത്ത 19 രാജ്യങ്ങളിലെ ഈ ഐതിഹാസിക സംഭവങ്ങളെ സംയുക്തമായി അനുസ്മരിക്കാൻ ഇരുപക്ഷവും സമ്മതിച്ചിട്ടുണ്ട്.

12. ഇന്ത്യൻ ചലച്ചിത്ര സംവിധായകൻ ശ്യാം ബെനഗലിന്റെ നിർദേശപ്രകാരം ബംഗബന്ധു ഷെയ്ഖ് മുജിബുർ റഹ്മാന്റെ ജീവചരിത്ര സിനിമയുടെ  ചിത്രീകരണം ആരംഭിച്ചുവെന്നും ഷെഡ്യൂൾ അനുസരിച്ച് പൂർത്തിയാകുമെന്നാണ് പ്രതീക്ഷിക്കുന്നതെന്നും ഇരുപക്ഷവും സംതൃപ്തിയോടെ കുറിച്ചു. ലിബറേഷൻ വാർ ഡോക്യുമെന്ററിയുടെ പണി എത്രയും വേഗം ആരംഭിക്കേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകതയെക്കുറിച്ച് ഇരുപക്ഷവും ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു.

13. 2020 ലെ ഇന്ത്യയുടെ റിപ്പബ്ലിക് ദിനാഘോഷത്തിൽ ബംഗ്ലാദേശ് സായുധ   സേനകളുടെ  122 അംഗ  സംഘത്തിന്റെ പങ്കാളിത്തം അഭിനന്ദനാർഹമാണ്.

14. നയതന്ത്രബന്ധം സ്ഥാപിച്ചതിന്റെ സുവർണ്ണ ജൂബിലിയുടെ സ്മരണയ്ക്കായി 2022 ൽ ഇന്ത്യ സന്ദർശിക്കാൻ പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീനയെ  ക്ഷണിച്ചു.

15. എപ്പോക്കൽ അവസരങ്ങളുടെ സ്മരണയുടെ ഭാഗമായി ബംഗ്ലാദേശിന്റെ ക്ഷണപ്രകാരം 2021 മാർച്ച് 08-10 തീയതികളിൽ മോങ്‌ലയിൽ ഇന്ത്യൻ നാവിക കപ്പലുകളായ സുമേദയും കുലിഷും നടത്തിയ സന്ദർശനത്തെ  ഇരുപക്ഷവും സ്വാഗതം ചെയ്തു. ഏതൊരു ഇന്ത്യൻ നാവിക കപ്പലും മോങ്‌ല തുറമുഖത്ത്‌  നടത്തിയ  ആദ്യ സന്ദർശനമാണിത്. സംയുക്ത ആഘോഷത്തിന്റെ ഭാഗമായി ബംഗ്ലാദേശ് നാവിക കപ്പലും  വിശാഖപട്ടണത്ത് എത്തും. 
16. ഇന്ത്യയിൽ വിദ്യാഭ്യാസം / കോഴ്സുകൾ പഠിക്കുന്നതിനായി ബംഗ്ലാദേശ് വിദ്യാർത്ഥികൾക്കായി 1000 ഷുബോർനോ ജയന്തി സ്കോളർഷിപ്പ് പ്രഖ്യാപിക്കാനുള്ള ഇന്ത്യാ സർക്കാരിന്റെ തീരുമാനത്തെ ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം സ്വാഗതം ചെയ്തു.

17. ബംഗ്ലാദേശ് വിമോചന യുദ്ധത്തിന്റെ  ചരിത്രപരമായ പ്രാധാന്യത്തെ അനുസ്മരിപ്പിക്കുന്ന ബംഗ്ലാദേശ്-ഇന്ത്യ അതിർത്തിയിലെ മുജിബ് നഗർ മുതൽ നാദിയ വരെയുള്ള ചരിത്രപരമായ റോഡിന് "ഷാഡിനോട്ട ഷൊറോക്ക്" എന്ന് പേരിടാനുള്ള ബംഗ്ലാദേശ് നിർദ്ദേശം പരിഗണിച്ചതിന് ഇന്ത്യൻ പക്ഷത്തിന് നന്ദി അറിയിച്ചു. സംയുക്ത ആഘോഷത്തിന്റെ ഭാഗമായി ഉടൻ റോഡ് ഉദ്ഘാടനം ചെയ്യും.

ജല വിഭവ സഹകരണം 

18. നേരത്തെ നടത്തിയ ചർച്ചകൾ അനുസ്മരിച്ചുകൊണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന ടീസ്റ്റ നദിയിലെ ജലം പങ്കിടുന്നത് സംബന്ധിച്ച ഇടക്കാല കരാർ അവസാനിപ്പിക്കണമെന്ന ബംഗ്ലാദേശിന്റെ ദീർഘകാല അഭ്യർത്ഥന ആവർത്തിച്ചു. ടീസ്റ്റ നദീതടത്തെ ആശ്രയിക്കുന്ന ദശലക്ഷക്കണക്കിന് ആളുകളുടെ കഷ്ടപ്പാടുകൾ പരിഹരിക്കുന്നതിനും ഉപജീവനമാർഗ്ഗം സംരക്ഷിക്കുന്നതിനും ബംഗ്ലാദേശിന് ടീസ്റ്റ ജലത്തിന്റെ ന്യായമായ പങ്ക് ലഭിക്കേണ്ടത് അത്യാവശ്യമാണെന്ന് അവർ അടിവരയിട്ടു. കരട് കരാർ ഇതിനകം രണ്ട് സർക്കാരുകളും അംഗീകരിച്ചിട്ടുണ്ട് ജനുവരി 2011. പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി ഇന്ത്യയുടെ ആത്മാർത്ഥമായ പ്രതിബദ്ധത ആവർത്തിക്കുകയും ഈ കരാർ അവസാനിപ്പിക്കാനുള്ള ശ്രമങ്ങൾ പ്രസക്തമായ പങ്കാളികളുമായി ആലോചിക്കുകയും ചെയ്തു. ഫെനി നദിയിലെ വെള്ളം പങ്കിടുന്നതിനുള്ള ഇടക്കാല കരാറിന്റെ കരട് നേരത്തേ അന്തിമമാക്കണമെന്നും ഇന്ത്യൻ പക്ഷം അഭ്യർത്ഥിച്ചു. 2011 ൽ ഇരുപക്ഷവും അംഗീകരിച്ച ബംഗ്ലാദേശ് ഭാഗവുമായി തീർപ്പുകൽപ്പിച്ചിട്ടില്ല.

19. മനു, മുഹൂരി, ഖോവായ്, ഗുമതി, ധാർല, ദുധുകുമാർ എന്നീ ആറ് പൊതു  നദികളുടെ ജലം പങ്കിടുന്നത് സംബന്ധിച്ച ഇടക്കാല കരാറിന്റെ ചട്ടക്കൂട്  വേഗത്തിൽ  പൂർത്തീകരിക്കുന്നതിനായി  പ്രവർത്തിക്കാൻ ഇരു നേതാക്കളും അതത് ജലവിഭവ മന്ത്രാലയങ്ങളോട് നിർദ്ദേശിച്ചു.

 20. അപ്പർ സുർമ കുഷിയാര പദ്ധതിയുടെ ജലസേചനത്തിനായി കുഷിയാര നദിയിലെ ജലം വിനിയോഗിക്കാൻ റഹിംപൂർ ഖാലിന്റെ ശേഷിക്കുന്ന ഭാഗം ഖനനം ചെയ്യാൻ ഇന്ത്യ അനുവദിക്കേണ്ടതിന്റെ  ആവശ്യകത 
ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം ആവർത്തിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തിൽ കരാർ ഒപ്പിടുന്നത് തീർപ്പാക്കിയിട്ടില്ലാത്തതിനാൽ കുഷ്യാര നദിയിൽ നിന്ന് വെള്ളം പിൻവലിക്കുന്നതിനായി ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിൽ ഒപ്പുവെക്കാൻ ഉദ്ദേശിക്കുന്ന ധാരണാപത്രത്തിൽ ഇന്ത്യയിൽ നിന്ന് നേരത്തെ സമ്മതം ആവശ്യപ്പെട്ടിരുന്നു. ബന്ധപ്പെട്ട സംസ്ഥാന സർക്കാരുമായി കൂടിയാലോചിച്ച് ധാരണാപത്രം പരിഗണനയിലാണെന്ന് ഇന്ത്യൻ വിഭാഗം അറിയിച്ചു.

21. 2019 ഒക്ടോബറിൽ പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീനയുടെ സന്ദർശന വേളയിൽ ഫെനി നദിയിൽ നിന്ന് 1.82 ക്യുസെക് വെള്ളം പിൻവലിക്കാനുള്ള ധാരണാപത്രത്തിൽ ഒപ്പുവെച്ചതായി അനുസ്മരിച്ച ഇന്ത്യൻ  പക്ഷം ധാരണാപത്രം നേരത്തേ നടപ്പാക്കണമെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് ഭാഗത്തോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു.

22. ഗംഗാജലം പങ്കുവെക്കുന്നതിനുള്ള 1996ലെ കരാര്‍  പ്രകാരം ബംഗ്ലാദേശിനു ലഭിക്കുന്ന വെള്ളത്തിന്റെ പരമാവധി ഉപയോഗത്തിനായി ഗംഗ-പദ്മ അണക്കെട്ട് ഉള്‍പ്പെടെയുള്ള മറ്റു സാധ്യതകള്‍ സംബന്ധിച്ച് സാധ്യതാ പഠനം നടത്തുന്നതിന് ഇതിനായി രൂപീകരിച്ച സംയുക്ത സാങ്കേതിക സമിതിയോടു പ്രധാനമന്ത്രിമാര്‍ നിര്‍ദേശിച്ചു. 
23. സംയുക്ത നദികളുടെ കമ്മീഷന്റെ ഗുണപരമായ സംഭാവനയെക്കുറിച്ച് ഇരു നേതാക്കളും അനുസ്മരിക്കുകയും അടുത്തിടെ സമാപിച്ച ഇരുരാജ്യങ്ങളിലെ ജലവിഭവ മന്ത്രാലയങ്ങളുടെ സെക്രട്ടറി തല യോഗത്തില്‍ സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു.

വളര്‍ച്ചയ്ക്കുള്ള വ്യാപാരം

24. ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള വ്യാപാരം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിന് താരിഫ് ഇതര തടസ്സങ്ങള്‍ നീക്കം ചെയ്യേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകതയ്ക്ക് ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും അടിവരയിട്ടു. ബംഗ്ലാദേശില്‍നിന്നു വിതരണം ചെയ്യുന്ന സാക്ഷ്യപത്രങ്ങള്‍ പരിശോധിക്കുന്നതു സംബന്ധിച്ച ഇന്ത്യന്‍ കസ്റ്റംസിന്റെ പുതിയ നയം പിന്‍വലിക്കാന്‍ ബംഗ്ലാദേശ് ആവശ്യപ്പെട്ടു. പുതിയ കസ്റ്റംസ് നിയമങ്ങളിലെ വ്യവസ്ഥകള്‍ക്ക് കീഴില്‍, ഈ നിയമങ്ങളിലെ ഒരു വ്യവസ്ഥയും ഒരു വ്യാപാര കരാറിന്റെ ഉത്ഭവ നിയമങ്ങളും തമ്മിലുള്ള വൈരുദ്ധ്യമുണ്ടായാല്‍, വ്യാപാര കരാറിന്റെ ഉത്ഭവ നിയമങ്ങളിലെ വ്യവസ്ഥകള്‍ നിലനില്‍ക്കുമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം അറിയിച്ചു. ഉഭയകക്ഷി വ്യാപാരം അഭിവൃദ്ധി പ്രാപിക്കാന്‍ വ്യാപാര നയങ്ങള്‍, ചട്ടങ്ങള്‍, നടപടിക്രമങ്ങള്‍ എന്നിവയുടെ പ്രവചനപരതയുടെ ആവശ്യകത ഇരു നേതാക്കളും ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു.

25. ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള വ്യാപാരം സുഗമമാക്കുന്നതിന് ലാന്‍ഡ് കസ്റ്റംസ് സ്റ്റേഷനുകളുടെ (എല്‍സിഎസ്സുകളുടെ) / ലാന്‍ഡ് പോര്‍ട്ടുകളുടെ അടിസ്ഥാന സൗകര്യങ്ങളും സൗകര്യങ്ങളും ഏകോപിപ്പിച്ച് ഉയര്‍ത്തേണ്ടതിന്റെ ആവശ്യകത ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു.

26. ഇന്ത്യയുടെ വടക്ക് കിഴക്കന്‍ മേഖലയുടെ അതിര്‍ത്തിയില്‍, തുറമുഖ നിയന്ത്രണങ്ങളില്ലാതെ അല്ലെങ്കില്‍ നിയന്ത്രണങ്ങളുടെ നെഗറ്റീവ് പട്ടികയില്ലാതെ, കുറഞ്ഞത് ഒരു പ്രധാന ലാന്‍ഡ് പോര്‍ട്ടിനായുള്ള അഭ്യര്‍ത്ഥന ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം ആവര്‍ത്തിച്ചു.

27. ഉഭയകക്ഷി വ്യാപാരം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിനുള്ള മാനദണ്ഡങ്ങളും പരസ്പര അംഗീകാരവും കരാറുകളുടെയും സര്‍ട്ടിഫിക്കറ്റുകളുടെയും പരസ്പര അംഗീകാരത്തിന്റെ പ്രാധാന്യവും രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും ആവര്‍ത്തിച്ചു. ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള വ്യാപാരം ഉദാരവല്‍ക്കരിക്കാനുള്ള ആവേശത്തില്‍, ബംഗ്ലാദേശ് സ്റ്റാന്‍ഡേര്‍ഡ്‌സ് ആന്റ് ടെസ്റ്റിംഗ് ഇന്‍സ്റ്റിറ്റ്യൂട്ടും (ബിഎസ്ടിഐ) ബ്യൂറോ ഓഫ് ഇന്ത്യന്‍ സ്റ്റാന്‍ഡേര്‍ഡ്‌സും (ബിഐഎസ്) ടെസ്റ്റിംഗ്, ലാബ് സൗകര്യങ്ങളുടെ ശേഷി വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിനും വികസിപ്പിക്കുന്നതിനും സഹകരിക്കുമെന്ന് ധാരണയായി.

28. എല്‍ഡിസി പദവിയില്‍ നിന്ന് ഉയര്‍ന്ന ബംഗ്ലാദേശിനെ ഇന്ത്യന്‍ ടീം അഭിനന്ദിച്ചു. ഉഭയകക്ഷി സാമ്പത്തിക വാണിജ്യ ബന്ധങ്ങളുടെ അപാരമായ സാധ്യതകള്‍ തിരിച്ചറിഞ്ഞ ഇരുപക്ഷവും സമഗ്ര സാമ്പത്തിക പങ്കാളിത്ത കരാറില്‍ (സിപിഎ) പ്രവേശിക്കാനുള്ള സാധ്യതകളെക്കുറിച്ച് നടന്നുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന സംയുക്ത പഠനത്തിന്റെ ദ്രുതഗതിയിലുള്ള നിഗമനത്തിന് ഊന്നല്‍ നല്‍കി.

29. ബംഗ്ലാദേശിന്റെ സമ്പദ്വ്യവസ്ഥയില്‍ ചണം മേഖല വഹിച്ച സുപ്രധാന പങ്ക് അടിവരയിടുന്ന ബംഗ്ലാദേശ് ചണ മില്ലുകളില്‍ പൊതു-സ്വകാര്യ പങ്കാളിത്തത്തില്‍ ഇന്ത്യന്‍ നിക്ഷേപം ക്ഷണിച്ചു. മൂല്യവര്‍ധിതവും വൈവിധ്യവല്‍ക്കരിച്ചതുമായ ചണം ഉല്‍പ്പന്നങ്ങളിലൂടെ ചണം മേഖലയെ പുനരുജ്ജീവിപ്പിക്കാനും നവീകരിക്കാനുമുള്ള ഗവണ്‍മെന്റ് തീരുമാനത്തിന്റെ ഭാഗമായാണ് ഇത്. ഇക്കാര്യത്തില്‍, ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മില്‍ ഈ മേഖലയില്‍ കൂടുതല്‍ അര്‍ത്ഥവത്തായ സഹകരണം ആവശ്യപ്പെടുകയും ബംഗ്ലാദേശില്‍ നിന്ന് ചണം ഉല്‍പന്നങ്ങള്‍ കയറ്റുമതി ചെയ്യുന്നതിന് ഏര്‍പ്പെടുത്തിയ തീരുവ 2017 മുതല്‍ പിന്‍വലിക്കണമെന്ന് ഇന്ത്യയോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിക്കുകയും ചെയ്തു. ചണത്തില്‍ ആന്റി ഡംപിംഗ് ഡ്യൂട്ടി സംബന്ധിച്ച് പരിശോധന നടത്താമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം അറിയിച്ചു.

30. വിവിധ മന്ത്രാലയങ്ങളും ബംഗ്ലാദേശ് സര്‍ക്കാരിന്റെ ഏജന്‍സികളും തയ്യാറാക്കിയ ടെന്‍ഡറുകളില്‍ പങ്കെടുക്കുന്നതില്‍നിന്ന് ഇന്ത്യന്‍ കമ്പനികള്‍ക്കെതിരായ നിലവിലുള്ള രീതികള്‍ നീക്കം ചെയ്യണമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷംം ബംഗ്ലാദേശിനോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു. ഈ പ്രക്രിയയില്‍ രാജ്യത്തിന് പ്രത്യേക നിയന്ത്രണങ്ങളൊന്നുമില്ലെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് വിഭാഗം അറിയിച്ചു.

31. സമ്മതിച്ച സ്ഥലങ്ങളില്‍ പുതിയ അതിര്‍ത്തി വിപണികള്‍ തുറക്കുന്നതിനെ ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും സ്വാഗതം ചെയ്യുകയും ഇരു രാജ്യങ്ങളുടെയും അതിര്‍ത്തിയിലെ വിദൂരവും അപ്രാപ്യവുമായ സ്ഥലങ്ങളില്‍ താമസിക്കുന്ന ജനങ്ങളുടെ സാമ്പത്തിക വികസനത്തിന് അവ പരസ്പരം പ്രയോജനകരമാകുമെന്ന് പ്രതീക്ഷിക്കുകയും ചെയ്തു.

വികസന പങ്കാളിത്തവും ഊര്‍ജ്ജവും സഹകരണവും

32. ഉന്നതതല മോണിറ്ററിംഗ് കമ്മിറ്റിയുടെ ആദ്യ യോഗം ഇരുപക്ഷവും ശ്രദ്ധിക്കുകയും ക്രെഡിറ്റ് ലൈനിന് കീഴിലുള്ള പദ്ധതികള്‍ വേഗത്തില്‍ നടപ്പാക്കുന്നതിന് ശുപാര്‍ശകള്‍ നല്‍കാന്‍ കമ്മിറ്റിക്ക് നിര്‍ദ്ദേശം നല്‍കുകയും ചെയ്തു.

33. ഊര്‍ജ്ജ മേഖലയിലെ സ്വകാര്യ മേഖലകള്‍ തമ്മില്‍ ഉള്‍പ്പെടെയുള്ള ശക്തമായ സഹകരണത്തില്‍ ഇരുപക്ഷവും സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിച്ചു. നേപ്പാള്‍, ഭൂട്ടാന്‍ എന്നിവയുള്‍പ്പെടെയുള്ള ഉപ-പ്രാദേശിക സഹകരണം ശക്തിപ്പെടുത്താന്‍ ധാരണയായി. ഇക്കാര്യത്തില്‍ ഊര്‍ജ്ജ സഹകരണം അടിവരയിട്ടു. അതിര്‍ത്തിയിലെ വ്യാപാരം സംബന്ധിച്ച നിയന്ത്രണങ്ങള്‍ക്കും മാര്‍ഗ്ഗനിര്‍ദ്ദേശങ്ങള്‍ക്കും അന്തിമരൂപം നല്‍കുന്നത് പ്രാദേശിക സഹകരണം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു. കതിഹാര്‍ - പര്‍ബോട്ടിപൂര്‍ - ബൊര്‍നഗര്‍ ക്രോസ് ബോര്‍ഡര്‍ വൈദ്യുതി ഇന്റര്‍കണക്ഷന്‍ നടപ്പിലാക്കുന്നതിനുള്ള രീതികള്‍ നേരത്തെ അന്തിമമാക്കണമെന്ന് ഇന്ത്യ അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തില്‍ ഒരു പഠന സംഘത്തിനു രൂപം നല്‍കുന്നതിനെ ഇരുപക്ഷവും സ്വാഗതം ചെയ്തു. ഇന്ത്യ ബംഗ്ലാദേശ് ഫ്രണ്ട്ഷിപ്പ് പൈപ്പ്‌ലൈനും മൈത്രി സൂപ്പര്‍ തെര്‍മല്‍ പവര്‍ പ്രോജക്റ്റിന്റെ യൂണിറ്റ് ഒന്നും നടപ്പാക്കുന്നതില്‍ ഇരുപക്ഷവും പുരോഗതി കൈവരിച്ചു, ഈ പദ്ധതികള്‍ ഉടന്‍ കമ്മീഷന്‍ ചെയ്യുമെന്ന് പ്രത്യാശ പ്രകടിപ്പിച്ചു.

34. ഹൈഡ്രോകാര്‍ബണ്‍ മേഖലയിലെ സഹകരണത്തെക്കുറിച്ചുള്ള ധാരണയുടെ ചട്ടക്കൂട് 2021 ഡിസംബറില്‍ ഒപ്പുവെച്ചതായി ഓര്‍മിച്ച ഇരു നേതാക്കളും സ്ഥാപനപരമായ ക്രമീകരണം എത്രയും വേഗം നടപ്പാക്കണമെന്ന് ബന്ധപ്പെട്ട അധികാരികളോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു, ഇത് ഈ സുപ്രധാന മേഖലയിലെ ഉഭയകക്ഷി സഹകരണം കൂടുതല്‍ വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കും.

സമൃദ്ധിക്കുള്ള കണക്റ്റിവിറ്റി

35. ബന്ധപ്പെട്ട എല്ലാ പാര്‍ട്ടികളുടെയും പ്രയോജനത്തിനായി പ്രാദേശിക സാമ്പത്തിക ഏകീകരണം സുഗമമാക്കുന്നതിന് കണക്റ്റിവിറ്റി വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കേണ്ടതിന്റെ പ്രാധാന്യം ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും ആവര്‍ത്തിച്ചു. 1965 ന് മുമ്പുള്ള റെയില്‍ കണക്റ്റിവിറ്റി പുനരുജ്ജീവിപ്പിക്കാനുള്ള പ്രധാനമന്ത്രി ഹസീനയുടെ ശ്രമത്തിനും റെയില്‍, റോഡ്, ജലപാതകള്‍ എന്നിവയിലൂടെ നിരവധി കണക്റ്റിവിറ്റി സംരംഭങ്ങള്‍ക്ക് ബംഗ്ലാദേശ് നല്‍കിയ പിന്തുണയ്ക്കും ഇന്ത്യ നന്ദി അറിയിച്ചു. അതേ മനോഭാവത്തില്‍, ഇന്ത്യ - മ്യാന്‍മര്‍ - തായ്ലന്‍ഡ് ത്രിരാഷ്ട്ര ഹൈവേ പദ്ധതിയുടെ പങ്കാളിത്തത്തില്‍ പങ്കാളികളാകാനുള്ള താല്‍പര്യം ബംഗ്ലാദേശ് ആവര്‍ത്തിച്ചു. മെച്ചപ്പെട്ട കണക്റ്റിവിറ്റി സുഗമമാക്കുന്നതിനും ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള യാത്രക്കാരുടെയും ചരക്കുകളുടെയും ചലനം ലഘൂകരിക്കുന്നതിനും ചരക്കുകളുടെ ചലനം ആരംഭിക്കുന്നതിനു ബംഗ്ലാദേശിനും ഇന്ത്യക്കും നേപ്പാളിനും പ്രാപ്തിയേകുന്ന ധാരണാപത്രം വേഗത്തില്‍ ഒപ്പിടുന്നതിലൂടെ ബിബിന്‍ മോട്ടോര്‍ വാഹന കരാറിന്റെ ആദ്യകാല പ്രവര്‍ത്തനത്തിന് ഇരു നേതാക്കളും സമ്മതിച്ചു. ഭൂട്ടാനു പിന്നീടുള്ള തീയതിയില്‍ ചേരാനുള്ള വ്യവസ്ഥ ഉള്‍പ്പെടുത്തുകയും ചെയ്തു.

36. ബംഗ്ലാദേശ് നിര്‍ദ്ദേശിച്ച പുതിയ കണക്റ്റിവിറ്റി റൂട്ടുകളെ അനുകൂലമായി പരിഗണിക്കണമെന്നും ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം ഇന്ത്യയോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു, അതായത് ഭദ്രാപൂര്‍-ബൈരാഗി ഗല്‍ഗാലിയ, ബിരത്നഗര്‍-ജോഗ്മാനി, ബിര്‍ഗഞ്ച്-റക്സോള്‍ എന്നിവയുടെ അധിക ലാന്‍ഡ് പോര്‍ട്ടുകള്‍ ബംഗ്ലാബന്ധ-ഫുള്‍ബാരി, ബിറോള്‍-രാധികാപൂര്‍ എന്നിവയുമായി ഇതര റൂട്ടുകളായി ബന്ധിപ്പിക്കാന്‍ അനുവദിക്കണമെന്നും അഭ്യര്‍ഥിച്ചു.  ബിരോള്‍-രാധികാപൂര്‍, രോഹന്‍പൂര്‍-സിങ്കാബാദ് റെയില്‍-ഇന്റര്‍ചേഞ്ചുകള്‍ ബിരത്നഗര്‍-ജോഗ്മാനിയുമായി ബന്ധിപ്പിക്കുന്നതിനെക്കുറിച്ചും ആലോചിക്കാന്‍ ഇന്ത്യയോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ബംഗ്ലാദേശില്‍ നിന്ന് നേപ്പാളിലേക്ക് റെയില്‍ വഴി ചരക്ക് ഗതാഗതച്ചെലവും ദൂരവും കുറയ്ക്കാന്‍ ഇത് സഹായിക്കും. ഭൂട്ടാനുമായി റെയില്‍ കണക്റ്റിവിറ്റി സുഗമമാക്കുന്നതിനായി പുതുതായി ഉദ്ഘാടനം ചെയ്ത ചിലഹതി-ഹല്‍ദിബാരി റൂട്ടിലൂടെ ഭൂട്ടാനുമായി റെയില്‍ കണക്റ്റിവിറ്റി തേടി. ഗുവാഹത്തിയും ചട്ടോഗ്രാമും തമ്മില്‍ ബന്ധപ്പെടുത്താനും മേഘാലയയിലെ മഹേന്ദ്രഗഞ്ച് മുതല്‍ പശ്ചിമ ബംഗാളിലെ ഹിലി വരെ കണക്റ്റിവിറ്റി സ്ഥാപിക്കുന്നതിനും സഹകരിക്കണമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം ബംഗ്ലാദേശിനോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തില്‍ വിശദമായ നിര്‍ദേശം നല്‍കാന്‍ ബംഗ്ലാദേശ് ടീം ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷത്തോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു.

37. കണക്റ്റിവിറ്റിയുടെ നേട്ടങ്ങളും കൊല്‍ക്കത്തയില്‍ നിന്ന് അഗര്‍ത്തലയിലേക്ക് ചാറ്റോഗ്രാം വഴി ഇന്ത്യന്‍ ചരക്കുകള്‍ കയറ്റുമതി ചെയ്യുന്നതിന്റെ ട്രയല്‍ റണ്ണും എടുത്തുകാട്ടിക്കൊണ്ട്, ചാറ്റോഗ്രാം, മോങ്ല തുറമുഖങ്ങള്‍ എന്നിവ ഇന്ത്യയില്‍നിന്ന അകത്തേക്കും പുറത്തേക്കു ചരക്കുനീക്കുന്നതിന്  ഉപയോഗിക്കുന്നതിനുള്ള കരാര്‍ നേരത്തേ നടപ്പാക്കണമെന്ന് ഇന്ത്യാ പക്ഷം ആവശ്യപ്പെട്ടു. ചെലവ് കുറഞ്ഞ വിലനിര്‍ണ്ണയവും നിയന്ത്രണ ഓര്‍ഡറുകളും അന്തിമമാക്കുന്നതുള്‍പ്പെടെ ഇതില്‍ ഉള്‍പ്പെടുത്തണമെന്നും ആവശ്യപ്പെട്ടു.

38. അഷുഗഞ്ച് കണ്ടെയ്‌നര്‍ ടെര്‍മിനല്‍ വികസിപ്പിക്കുന്നതിനുള്ള ഉഭയകക്ഷി പദ്ധതി പൂര്‍ത്തിയാകുന്നതുവരെ ഉള്‍നാടന്‍ ജലഗതാഗതം, വ്യാപാരം എന്നിവ സംബന്ധിച്ച പ്രോട്ടോക്കോളിന്റെ ഭാഗമായി മുന്‍ഷിഗഞ്ചിലും പങ്കാവോണിലും ട്രാന്‍സ്ഷിപ്പ്‌മെന്റ് ക്രമീകരണം നടത്താന്‍ ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തില്‍ അടിസ്ഥാന സൗകര്യ പരിമിതികളെക്കുറിച്ച് ബംഗ്ലാദേശ് അറിയിച്ചു. സൗകര്യങ്ങള്‍ നവീകരിക്കുന്നതിനുള്ള പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ ആസൂത്രണം ചെയ്തുവരുന്നു എന്നും അറിയിച്ചു.

39. ഫെനി നദിക്ക് മീതെ മൈത്രീ പാലത്തിന്റെ ഉദ്ഘാടനം പ്രധാനമന്ത്രി മോദി അനുസ്മരിച്ചു. ഈ നിര്‍ണായക കണക്റ്റിവിറ്റി പദ്ധതി നടപ്പിലാക്കുന്നതില്‍ ബംഗ്ലാദേശ് നല്‍കിയ പിന്തുണയെ അഭിനന്ദിച്ചു. ഫെനി പാലത്തിന്റെ ഉദ്ഘാടനം മേഖലയിലെ കണക്റ്റിവിറ്റിയും സാമ്പത്തിക സമന്വയവും ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നതിനുള്ള സംരംഭങ്ങളെ പിന്തുണയ്ക്കുന്നതിനുള്ള ബംഗ്ലാദേശ് സര്‍ക്കാരിന്റെ തുടര്‍ച്ചയായ പ്രതിബദ്ധതയുടെ തെളിവാണെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് പ്രധാനമന്ത്രി പ്രസ്താവിച്ചു. ഈ പുതിയ പാലത്തിന്റെ ഉത്തമ ഉപയോഗം സുഗമമാക്കുന്നതിന് അവശേഷിക്കുന്ന വ്യാപാര, യാത്രാ അടിസ്ഥാന സൗകര്യങ്ങള്‍ വികസിപ്പിക്കാന്‍ ഇരുപക്ഷവും സമ്മതിച്ചു.

40. വടക്കുകിഴക്കന്‍ ഇന്ത്യയിലെ ജനങ്ങക്ക്, പ്രത്യേകിച്ച് ത്രിപുരയിലെ ആളുകള്‍ക്ക് ചാറ്റോഗ്രാമും സില്‍ഹെറ്റ് അന്താരാഷ്ട്ര വിമാനത്താവളവും ഉപയോഗിക്കാമെന്നു ബംഗ്ലാദേശ് പ്രധാനമന്ത്രി വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. ഈ പ്രദേശത്തെ ജനങ്ങളുടെ ഉപയോഗത്തിനായി സെയ്ദ്പൂര്‍ വിമാനത്താവളം പ്രാദേശിക വിമാനത്താവളമായി വികസിപ്പിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുകയാണെന്നും ബംഗ്ലാദേശ് അറിയിച്ചു.

41. ഇരു രാജ്യങ്ങളിലും വാക്‌സിനേഷന്‍ ഡ്രൈവ് സജീവമായിക്കൊണ്ടിരിക്കുന്നതിനാല്‍, പതിവ് വിമാന യാത്ര പുനരാരംഭിക്കുന്നതിനും ലാന്‍ഡ് പോര്‍ട്ടുകളിലൂടെ സഞ്ചരിക്കാനുള്ള നിയന്ത്രണങ്ങള്‍ എത്രയും വേഗം പരിശോധിക്കുന്നതിനും ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള ട്രെയിന്‍, ബസ് സര്‍വീസുകള്‍ പ്രവര്‍ത്തിപ്പിക്കുന്നതിനും ഇരുപക്ഷവും സമ്മതിച്ചു ആദ്യകാല. യാത്ര പൂര്‍ണ്ണമായും പുനരാരംഭിക്കുന്നതു കോവിഡ് സാഹചര്യത്തെ ആശ്രയിച്ചിരിക്കും എന്ന് ചൂണ്ടിക്കാട്ടി. എല്ലാ യാത്രകളും ഉടന്‍ പുനരാരംഭിക്കുമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം പ്രത്യാശ പ്രകടിപ്പിച്ചു.

42. വിദ്യാഭ്യാസ മേഖലയില്‍ ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള സഹകരണം തിരിച്ചറിഞ്ഞ ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും പരസ്പര നേട്ടത്തിനായി ഈ സഹകരണം വിപുലീകരിക്കുന്നതിനുള്ള പ്രതിജ്ഞാബദ്ധത ഊട്ടിയുറപ്പിച്ചു. ഇതുമായി ബന്ധപ്പെട്ട്, ഇരു രാജ്യങ്ങളിലെയും സര്‍വകലാശാലകളും വിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങളും തമ്മിലുള്ള വിവിധ സഹകരണ ക്രമീകരണങ്ങളെ അവര്‍ അഭിനന്ദിച്ചു. അക്കാദമിക് യോഗ്യതകളുടെ പരസ്പര അംഗീകാരം സംബന്ധിച്ച ധാരണാപത്രം നേരത്തേ അവസാനിപ്പിക്കാന്‍ ഇരു നേതാക്കളും ബന്ധപ്പെട്ട അധികാരികള്‍ക്ക് നിര്‍ദ്ദേശം നല്‍കി. മത്സ്യബന്ധനം, കൃഷി, ദുരന്തനിവാരണ, ചെറുകിട ഇടത്തരം സംരംഭങ്ങള്‍, വനിതാ ശാക്തീകരണം തുടങ്ങിയ മേഖലകളില്‍ താല്‍പ്പര്യമുള്ള ഇന്ത്യന്‍ യുവാക്കള്‍ക്കായി ഹ്രസ്വകാല കൈമാറ്റ പരിപാടികള്‍ നടത്താമെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് വാഗ്ദാനം ചെയ്തു. സംസ്‌കാരം, വിദ്യാഭ്യാസം, ശാസ്ത്രം, സാങ്കേതികവിദ്യ, യുവത്വം, കായികം, സമൂഹമാധ്യമങ്ങള്‍ എന്നിവ പ്രോത്സാഹിപ്പിക്കുന്നതിനായി പതിവ് കൈമാറ്റം തുടരാനുള്ള ആഗ്രഹം ഇരുപക്ഷവും ആവര്‍ത്തിച്ചു.

പൊതുജനാരോഗ്യത്തില്‍ സഹകരണം
43. അതാത് രാജ്യങ്ങളില്‍ നടന്നുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന കോവിഡ് 19 മഹാവ്യാധി സാഹചര്യത്തെക്കുറിച്ച് ഇരുപക്ഷവും അഭിപ്രായങ്ങള്‍ കൈമാറി. ഈ പ്രതിസന്ധി ഘട്ടത്തില്‍ ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള നിരന്തരമായ ഇടപഴകല്‍ നിലനിര്‍ത്തുന്ന രീതിയില്‍ സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിച്ചു. ഇന്ത്യയില്‍ നിര്‍മ്മിച്ച 3.2 ദശലക്ഷം ഡോസ് ഓക്‌സ്‌ഫോര്‍ഡ് അസ്ട്ര സെനേക കോവിഷീല്‍ഡ് വാക്‌സിന്‍ നല്‍കിയതിന് ഇന്ത്യാ ഗവണ്‍മെന്റിനോട് ബംഗ്ലാദേശ് നന്ദി പറഞ്ഞു. ആദ്യ ബാച്ചില്‍ 5 ദശലക്ഷം ഡോസുകള്‍ വേഗത്തില്‍ വിതരണം ചെയ്തതിനെ അഭിനന്ദിച്ചു. സെറം ഇന്‍സ്റ്റിറ്റ്യൂട്ട് ഓഫ് ഇന്ത്യയില്‍ നിന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് വാങ്ങിയ വാക്‌സിന്‍ പതിവായി വിതരണം ചെയ്യാന്‍ സൗകര്യമൊരുക്കണമെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷത്തോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ആഭ്യന്തര ആവശ്യകതകള്‍ക്കും അന്താരാഷ്ട്ര പ്രതിബദ്ധതകള്‍ക്കും അനുസൃതമായി ഇന്ത്യ മികച്ച സഹകരണം ഉറപ്പ് നല്‍കി.

44. പൊതുജനാരോഗ്യമേഖലയില്‍, പ്രത്യേകിച്ചും ആരോഗ്യ പരിപാലന സേവനങ്ങളിലും ഗവേഷണങ്ങളിലും കോവിഡ് -19 മഹാവ്യാധിയുടെ പശ്ചാത്തലത്തില്‍ ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള ആഴത്തിലുള്ള സഹകരണത്തിന്റെ പ്രാധാന്യം ഇരു പ്രധാനമന്ത്രിമാരും അംഗീകരിച്ചു. പരിശീലനം, ശേഷി വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കല്‍, സാങ്കേതിക കൈമാറ്റം എന്നിവയില്‍ ശ്രദ്ധ കേന്ദ്രീകരിച്ച് കൂടുതല്‍ പരസ്പര സഹകരണം ആവശ്യമാണ്. അര്‍ത്ഥവത്തായ ബയോസെക്യൂരിറ്റി നടപടികളില്ലാതെ, സാമ്പത്തിക അഭിവൃദ്ധി അപകടത്തിലാണെന്ന് കോവിഡ് -19 മഹാവ്യാധി വെളിപ്പെടുത്തിയതിനാല്‍ ബയോസെക്യൂരിറ്റി സഹകരണം എന്നത് ഇരുപക്ഷത്തിനും പര്യവേക്ഷണം ചെയ്യാവുന്ന ഒരു മേഖലയാണെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം എടുത്തുകാട്ടി. ഇന്ത്യന്‍ കൗണ്‍സില്‍ ഓഫ് മെഡിക്കല്‍ റിസര്‍ച്ച്, ഇന്ത്യ, ബംഗ്ലാദേശ് മെഡിക്കല്‍ റിസര്‍ച്ച് കൗണ്‍സില്‍, ബംഗ്ലാദേശ് എന്നിവ തമ്മിലുള്ള വ്യത്യസ്ത സംവിധാനങ്ങളുടെ സഹകരണത്തെയും സജീവ പങ്കാളിത്തത്തെയും രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും അഭിനന്ദിച്ചു.

അതിര്‍ത്തി മാനേജുമെന്റും സുരക്ഷാ സഹകരണവും

45. ശാന്തവും സുസ്ഥിരവും കുറ്റകൃത്യരഹിതവുമായ അതിര്‍ത്തി ഉറപ്പാക്കുന്നതിന് ഫലപ്രദമായ അതിര്‍ത്തി മാനേജ്‌മെന്റിന്റെ പ്രാധാന്യം ഇരു നേതാക്കളും ഊന്നിപ്പറഞ്ഞു. അതിര്‍ത്തിയിലെ ഏത് മരണവും ആശങ്കാജനകമാണെന്ന് ഇരുപക്ഷവും സമ്മതിക്കുകയും അതിര്‍ത്തി സുരക്ഷ ഉറപ്പുവരുത്തുന്നതിനായി ജനസൗഹൃദപരമായ നടപടികള്‍ വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കാനും അതിര്‍ത്തിസുരക്ഷ ഉറപ്പാക്കുക വഴി പൗരന്‍മാര്‍ കൊല്ലപ്പെടുന്നത് ഇല്ലാതെയാക്കാനും കാവല്‍ സേനയ്ക്ക് നിര്‍ദ്ദേശം നല്‍കി. മാനുഷികമായ കാരണങ്ങളാല്‍ രാജ്ഷാഹി ജില്ലയ്ക്കടുത്തുള്ള പദ്മ നദിയോടൊപ്പം 1.3 കിലോമീറ്റര്‍ ഇന്നസെന്റ് പാസേജ് നദീ പാതയിലൂടെ കടന്നുപോകണമെന്ന അഭ്യര്‍ത്ഥന ബംഗ്ലാദേശ് ആവര്‍ത്തിച്ചു. അഭ്യര്‍ത്ഥന പരിഗണിക്കുമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ സംഘം ഉറപ്പ് നല്‍കി. ത്രിപുര (ഇന്ത്യ) - ബംഗ്ലാദേശ് സെക്ടര്‍ മുതല്‍ അന്താരാഷ്ട്ര അതിര്‍ത്തിയില്‍ തീര്‍പ്പുകല്‍പ്പിക്കാത്ത എല്ലാ മേഖലകളിലും അതിര്‍ത്തി വേലി പൂര്‍ത്തിയാക്കണമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ സംഘം അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ഇക്കാര്യം പരിശോധിക്കുമെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് ഉറപ്പ് നല്‍കി.

46. ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മിലുള്ള പ്രതിരോധ സഹകരണത്തില്‍ ഇരുപക്ഷവും മികച്ച സംതൃപ്തി പ്രകടിപ്പിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തില്‍,  നിരന്തരം വിനിമയ പരിപാടികള്‍ നടത്തുന്നതിനും പരിശീലനത്തിലും ശേഷി വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിലും സഹകരണം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുന്നതിന് രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാരും ഊന്നല്‍ നല്‍കി. ഡിഫന്‍സ് ലൈന്‍ ഓഫ് ക്രെഡിറ്റ് നേരത്തേ പ്രവര്‍ത്തിപ്പിക്കാന്‍ ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു.

47. പ്രകൃതി ദുരന്തങ്ങള്‍ ലഘൂകരിക്കുന്നതിന് സ്ഥാപനപരമായ സഹകരണം വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കുമെന്ന് സൂചിപ്പിച്ച് ദുരന്തനിവാരണം, പ്രതിരോധം, ലഘൂകരണം എന്നിവ സംബന്ധിച്ച ധാരണാപത്രം ഒപ്പുവച്ചതിനെ ഇരുപക്ഷവും സ്വാഗതം ചെയ്തു.

48. ഭീകരത ആഗോള സമാധാനത്തിനും സുരക്ഷയ്ക്കും ഭീഷണിയാണെന്ന് തിരിച്ചറിഞ്ഞ ഇരുപക്ഷവും ഭീകരതയെ അതിന്റെ എല്ലാ രൂപങ്ങളിലും പ്രവര്‍ത്തനങ്ങളിലും ഉന്മൂലനം ചെയ്യാനുള്ള ശക്തമായ പ്രതിബദ്ധത ആവര്‍ത്തിച്ചു. സുരക്ഷയുമായി ബന്ധപ്പെട്ട കാര്യങ്ങളില്‍ ബംഗ്ലാദേശ് നല്‍കിയ സഹകരണത്തിന് ഇന്ത്യയുടെ ആശംസ പ്രധാനമന്ത്രി മോദി അര്‍പ്പിച്ചു.

സഹകരണത്തിന്റെ പുതിയ മേഖലകള്‍
49. ബംഗ്ലാദേശ് തങ്ങളുടെ ആദ്യ ഉപഗ്രഹമായ ബംഗബാന്ധു സാറ്റലൈറ്റ് (ബിഎസ് -1)  2017ല്‍ വിക്ഷേപിച്ചത് അനുസ്മരിച്ച പ്രധാനമന്ത്രി ഹസീന ഷെയ്ക്ക് രണ്ടാമത്തെ ഉപഗ്രഹം ഉടന്‍ വിക്ഷേപിക്കുമെന്ന് അറിയിച്ചു. ബഹിരാകാശ, ഉപഗ്രഹ ഗവേഷണ മേഖലകളില്‍ കൂടുതല്‍ സഹകരണത്തിനും സാങ്കേതിക കൈമാറ്റത്തിനും പ്രധാനമന്ത്രിമാര്‍ സമ്മതിച്ചു.

50. ഉഭയകക്ഷി സഹകരണത്തില്‍ പുതിയതും ഉയര്‍ന്നുവരുന്നതുമായ സഹകരണ മേഖലകളുടെ സാധ്യതകള്‍ ഇരുപക്ഷവും അംഗീകരിച്ചു. ശാസ്ത്രം, കൃത്രിമബുദ്ധി, ന്യൂക്ലിയര്‍ സാങ്കേതികവിദ്യയുടെ സമാധാനപരമായ ഉപയോഗങ്ങള്‍, വലിയ ഡാറ്റ, സാങ്കേതികവിദ്യ, ആരോഗ്യ-വിദ്യാഭ്യാസ മേഖലകളിലെ സേവനങ്ങള്‍. എന്നിവ മെച്ചപ്പെടുത്തുന്നതില്‍ സഹകരണം  വര്‍ദ്ധിപ്പിക്കാനും ഇരുപക്ഷത്തെയും ബന്ധപ്പെട്ട അധികൃതര്‍ക്ക് നിര്‍ദ്ദേശം നല്‍കി. ഇരു രാജ്യങ്ങളും തമ്മില്‍ യുവാക്കളുടെ കൈമാറ്റം കൂടുതല്‍ സുഗമമാക്കുന്നതിന് പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി ബംഗ്ലാദേശില്‍ നിന്നുള്ള 50 യുവ സംരംഭകരെ ഇന്ത്യ സന്ദര്‍ശിക്കാനും അവരുടെ ആശയങ്ങള്‍ സംരംഭത്വ മേഖലയിലെ നിക്ഷേപകര്‍ക്കു മുന്നില്‍ അവതരിപ്പിക്കാനുമായി ക്ഷണിച്ചു.

51. സന്ദര്‍ശനത്തിന്റെ ഭാഗമായി പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി 2021 മാര്‍ച്ച് 27 ന് ജഷോറിലെ ജെഷോരേശ്വരി ദേവി ക്ഷേത്രവും ഗോപാല്‍ഗഞ്ചിലെ ഒരകണ്ടി ക്ഷേത്രവും സന്ദര്‍ശിച്ചു. മതപരമായ ഐക്യത്തിന്റെ പാരമ്പര്യത്തെ പ്രധാനമന്ത്രി പ്രശംസിച്ചു.

മ്യാന്‍മറിലെ റാഖൈന്‍ സംസ്ഥാനത്ത് നിന്ന് നിര്‍ബന്ധിതമായി നാടുകടത്തപ്പെട്ടവര്‍

52. റാഖൈന്‍ സംസ്ഥാനമായ മ്യാന്‍മറില്‍ നിന്ന് പലായനം ചെയ്യപ്പെട്ട 1.1 ദശലക്ഷം ആളുകള്‍ക്ക് അഭയം നല്‍കുന്നതിനും മാനുഷിക സഹായം നല്‍കുന്നതിനും കാട്ടിയ ബംഗ്ലാദേശിന്റെ ഔദാര്യത്തെ പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി അഭിനന്ദിച്ചു. പ്രദേശത്തിന്റെ കൂടുതല്‍ സുരക്ഷയ്ക്കായി ഇരുവരും തങ്ങളുടെ ജന്മദേശത്തേക്കുള്ള സുരക്ഷിതവും വേഗത്തിലുള്ളതും സുസ്ഥിരവുമായ തിരിച്ചുവരവിന്റെ പ്രാധാന്യം ആവര്‍ത്തിച്ചു. കുടിയൊഴിപ്പിക്കപ്പെട്ട റോഹിംഗ്യകളെ മ്യാന്‍മറിലേക്ക് തിരിച്ചയക്കുന്നതില്‍ ഗൗരവമേറിയ പങ്ക് വഹിക്കണമെന്ന് പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീന ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയുടെ സുരക്ഷാ സമിതി അംഗമെന്ന നിലയില്‍ ഇന്ത്യയോട് അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. ഇക്കാര്യത്തില്‍ ഇന്ത്യ തുടര്‍ന്നും പിന്തുണ ഉറപ്പ് നല്‍കി.

മേഖലയിലെയും ലോകത്തിലെയും പങ്കാളികള്‍

53. ഐക്യരാഷ്ട്രസഭയിലും മറ്റ് ബഹുരാഷ്ട്ര വേദികളിലും പൊതു ലക്ഷ്യങ്ങള്‍ക്കായി ഒരുമിച്ച് പ്രവര്‍ത്തിക്കാന്‍ ഇരു രാജ്യങ്ങളും സമ്മതിച്ചു.

54. പ്രാദേശിക സംഘടനകളായ സാര്‍ക്ക്, ബിംസ്റ്റെക് എന്നിവയ്ക്ക് ഒരു പ്രധാന പങ്കുണ്ട്, പ്രത്യേകിച്ച് കോവിഡ് -19 ന് ശേഷമുള്ള സാഹചര്യത്തില്‍. 2020 മാര്‍ച്ചില്‍ സാര്‍ക്ക് നേതാക്കളുടെ വീഡിയോ കോണ്‍ഫറന്‍സ് വിളിച്ചതിനും ദക്ഷിണേഷ്യന്‍ മേഖലയിലെ ആഗോള പകര്‍ച്ചവ്യാധിയുടെ പ്രത്യാഘാതങ്ങള്‍ നേരിടാന്‍ സാര്‍ക്ക് എമര്‍ജന്‍സി റെസ്പോണ്‍സ് ഫണ്ട് രൂപീകരിക്കുന്നതിനു നിര്‍ദ്ദേശിച്ചതിനു ബംഗ്ലാദേശ് പ്രധാനമന്ത്രി ഇന്ത്യന്‍ പ്രധാനമന്ത്രിയോട് നന്ദി പറഞ്ഞു.

55. മുന്‍ഗണനാടിസ്ഥാനത്തില്‍ പ്രാദേശിക, ഉപ-പ്രാദേശിക വേദിയില്‍ കൂടുതല്‍ സഹകരിക്കാന്‍ ഇരു നേതാക്കളും സമ്മതിച്ചു. ഈ ലക്ഷ്യത്തിലേക്ക്, എല്ലാ അംഗരാജ്യങ്ങളുടെയും കൂട്ടായ അഭിവൃദ്ധി കൈവരിക്കുന്നതിനായി ബിംസ്റ്റെക്കിനെ മേഖലാതല സഹകരണത്തിന് കൂടുതല്‍ ഫലപ്രദമായ ഉപാധിയായി മാറ്റാന്‍ അവര്‍ സമ്മതിച്ചു.

56. 2021 ഒക്ടോബറില്‍ രാജ്യം ആദ്യമായി ഐഒആര്‍എയുടെ അധ്യക്ഷസ്ഥാനം ഏറ്റെടുക്കുമെന്ന് ബംഗ്ലാദേശ് സംഘം എടുത്തുകാട്ടി, ഇന്ത്യന്‍ മഹാസമുദ്ര മേഖലയില്‍ കൂടുതല്‍ സമുദ്ര സുരക്ഷയ്ക്കും സുരക്ഷയ്ക്കും വേണ്ടി പ്രവര്‍ത്തിക്കാന്‍ ഇന്ത്യയുടെ പിന്തുണ അഭ്യര്‍ത്ഥിച്ചു. പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി ബംഗ്ലാദേശിനെ അഭിനന്ദിക്കുകയും ഇക്കാര്യത്തില്‍ ഇന്ത്യയുടെ സഹകരണം ഉറപ്പ് നല്‍കുകയും ചെയ്തു.

57. 2023ല്‍ ലോകാരോഗ്യ സംഘടനയുടെ സൗത്ത് ഈസ്റ്റ് ഏഷ്യന്‍ റീജിയണല്‍ ഓഫീസ് ഡയറക്ടര്‍ സ്ഥാനത്തേക്ക് ബംഗ്ലാദേശ് സ്ഥാനാര്‍ത്ഥിയെ പിന്തുണച്ചതിന് ബംഗ്ലാദേശ് പക്ഷം ഇന്ത്യാ ഗവണ്‍മെന്റിനോട് നന്ദി പറഞ്ഞു.

58. ഇന്‍ഫ്രാസ്ട്രക്ചര്‍ റിസ്‌ക് മാനേജ്‌മെന്റ്, സ്റ്റാന്‍ഡേര്‍ഡ്‌സ്, ഫിനാന്‍സിംഗ്, റിക്കവറി മെക്കാനിസം എന്നിവയില്‍ മറ്റ് അംഗരാജ്യങ്ങളുമായി സ്വന്തം അനുഭവങ്ങള്‍ കൈമാറാന്‍ ബംഗ്ലാദേശിനെ പ്രാപ്തമാക്കുന്ന ദുരന്ത നിവാരണ പശ്ചാത്തല സൗകര്യത്തില്‍ (സിഡിആര്‍ഐ) ബംഗ്ലാദേശ് ചേരുമെന്ന് ഇന്ത്യന്‍ സംഘം ശുഭാപ്തിവിശ്വാസം പ്രകടിപ്പിച്ചു.

59. ന്യൂ ഡെവലപ്‌മെന്റ് ബാങ്കില്‍ ചേരാനുള്ള ബംഗ്ലാദേശിന്റെ തീരുമാനത്തെയും ഇന്ത്യന്‍ പക്ഷം സ്വാഗതം ചെയ്തു.

ഉഭയകക്ഷി രേഖകളില്‍ ഒപ്പിടല്‍, പദ്ധതികളുടെ ഉദ്ഘാടനം

60. സന്ദര്‍ശന വേളയില്‍ ഇനിപ്പറയുന്ന ഉഭയകക്ഷി രേഖകള്‍ ഒപ്പിട്ട് കൈമാറ്റം ചെയ്തു:

i. ദുരന്തനിവാരണ, പ്രതിരോധം, ലഘൂകരണം എന്നീ മേഖലകളിലെ സഹകരണത്തിനുള്ള ധാരണാപത്രം;

ii. ബംഗ്ലാദേശ് നാഷണല്‍ കേഡറ്റ് കോര്‍പ്‌സും (ബിഎന്‍സിസി) നാഷണല്‍ കേഡറ്റ് കോര്‍പ്‌സ് ഓഫ് ഇന്ത്യയും (ഐഎന്‍സിസി) തമ്മിലുള്ള ധാരണാപത്രം;

iii. ബംഗ്ലാദേശും ഇന്ത്യയും തമ്മിലുള്ള വാണിജ്യ പരിഹാര നടപടികളുടെ മേഖലയില്‍ സഹകരണ ചട്ടക്കൂട് സ്ഥാപിക്കുന്നതിനുള്ള ധാരണാപത്രം;

iv. ഐസിടി ഉപകരണങ്ങള്‍, കോഴ്സെ് വെയര്‍, റഫറന്‍സ് ബുക്കുകള്‍, ബംഗ്ലാദേശ്-ഭാരോട്ട് ഡിജിറ്റല്‍ സര്‍വീസ്, എംപ്ലോയ്മെന്റ് ട്രെയിനിംഗ് (ബിഡ്‌സെറ്റ്) കേന്ദ്രങ്ങള്‍ക്കുള്ള പരിശീലനം എന്നിവ സംബന്ധിച്ച ത്രികക്ഷി ധാരണാപത്രം;

v. രാജ്ഷാഹി കോളേജ് ഫീല്‍ഡിലും ചുറ്റുമുള്ള പ്രദേശങ്ങളിലും കായിക സൗകര്യങ്ങള്‍ സ്ഥാപിക്കുന്നതിനുള്ള ത്രികക്ഷി ധാരണാപത്രം.

61. പ്രധാനമന്ത്രിയുടെ ഓഫീസില്‍ നടന്ന പരിപാടിയില്‍, രണ്ട് പ്രധാനമന്ത്രിമാര്‍ ഇനിപ്പറയുന്നവ പ്രഖ്യാപിച്ചു / അനാച്ഛാദനം ചെയ്തു / ഉദ്ഘാടനം ചെയ്തു:

i. ഉഭയകക്ഷി നയതന്ത്ര ബന്ധം സ്ഥാപിച്ചതിന്റെ അമ്പതാം വാര്‍ഷികത്തിന്റെ ഓര്‍മയ്ക്കായി ഇന്ത്യ-ബംഗ്ലാദേശ് സൗഹൃദ സ്റ്റാമ്പുകള്‍ പുറത്തിറക്കി

ii. 1971 ലെ വിമോചന യുദ്ധത്തില്‍ ജീവന്‍ ബലിയര്‍പ്പിച്ച ഇന്ത്യന്‍ സായുധ സേനയിലെ രക്തസാക്ഷികളുടെ സ്മരണയ്ക്കായുള്ള സ്മാരകത്തിന്റെ ശിലാസ്ഥാപന ചടങ്ങ് ബ്രാഹ്മണബാരിയയിലെ അഷുഗഞ്ചില്‍.

iii. അഞ്ച് ഗ്രാമങ്ങളുടെ (അമിന്‍ ബസാര്‍ - കാലിയകോയര്‍, രൂപൂര്‍ - ധാക്ക, രൂപൂര്‍ - ഗോപാല്‍ഗഞ്ച്, രൂപൂര്‍ - ധമറായി, രൂപൂര്‍ - ബോഗ്ര) രൂപൂര്‍ പവര്‍ ഇവാക്വേഷന്‍ പദ്ധതിക്കു തറക്കല്ലിടല്‍ ചടങ്ങ്.

iv. 3 അതിര്‍ത്തി വിപണികളുടെ ഉദ്ഘാടനം - നലികട (ഇന്ത്യ) - സയ്ദാബാദ് (ബംഗ്ലാദേശ്); റിങ്കു (ഇന്ത്യ) - ബഗന്‍ ബാരി (ബംഗ്ലാദേശ്), ഭോളഗുഞ്ച് (ഇന്ത്യ) - ഭോലഗഞ്ച് (ബംഗ്ലാദേശ്)

v. കുതിബാരിയിലെ രവീന്ദ്ര ഭവന്‍ സംവിധാനങ്ങളുടെ ഉദ്ഘാടനം

vi. 'മിറ്റാലി എക്‌സ്പ്രസ്' - ചിലഹതി-ഹല്‍ദിബാരി റെയില്‍ ലിങ്ക് വഴി ധാക്ക-ന്യൂ ജല്‍പായ്ഗുരി-ധാക്ക റൂട്ടിലെ പാസഞ്ചര്‍ ട്രെയിന്‍ സര്‍വീസ്;

vii. മുജിബ്‌നഗറിനും നാദിയയ്ക്കും ഇടയിലുള്ള ചരിത്രപരമായ റോഡിനെ ബന്ധിപ്പിക്കുന്നതിന്റെ പ്രഖ്യാപനവും അതിന് ഷാഡിനോട്ട ഷൊറോക്ക് എന്നു പേരിടലും

62. കാണിച്ച ഊഷ്മളതയ്ക്കും സൗഹാര്‍ദ്ദത്തിനും ബംഗ്ലാദേശില്‍ താമസിക്കുന്ന സമയത്ത് അദ്ദേഹത്തിനും അദ്ദേഹത്തിന്റെ പ്രതിനിധി സംഘത്തിനും ആതിഥ്യമരുളിയതിനും പ്രധാനമന്ത്രി ഷെയ്ഖ് ഹസീനയോട് പ്രധാനമന്ത്രി നരേന്ദ്ര മോദി നന്ദി പറഞ്ഞു.