Factsheet Details:

Energy & Environment

ভাৰতৰ বৰ্ধিত সেউজ পদচিহ্ন

प्रविष्टि तिथि: 24 OCT 2025 18:56 PM

GFRA -ৰ মতে মুঠ বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত বিশ্বৰ ভিতৰত ৯ম স্থানত আছে, মুঠ বাৰ্ষিক বনাঞ্চল লাভৰ ক্ষেত্ৰত ৩য় স্থানত আছে।

FAO-এ বিশ্বৰ শীৰ্ষ কাৰ্বন সিঙ্কৰ ভিতৰত ভাৰতক ৫ম স্থান দিছে।

মুখ্য তথ্য

GFRA ২০২৫ অনুসৰি মুঠ বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত বিশ্বৰ ভিতৰত ৯ম স্থানলৈ উন্নীত হৈছে।

মুঠ বাৰ্ষিক বনাঞ্চল লাভৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতে বিশ্বজুৰি তৃতীয় স্থান বজাই ৰাখিছে।

২০২১-২০২৫ চনৰ ভিতৰত ভাৰতৰ বনাঞ্চলসমূহে প্ৰতি বছৰে ১৫০ মেট্ৰিক টন কাৰ্বন ডাই-অক্সাইড শোষণ কৰাৰ ফলত ভাৰত বিশ্বৰ শীৰ্ষ কাৰ্বন সিঙ্কসমূহৰ ভিতৰত ৫ম স্থানত আছে।

সমগ্ৰ বিশ্বৰ বনাঞ্চলৰ মুঠ এলেকা প্ৰায় ৪.১৪ বিলিয়ন হেক্টৰ, যি পৃথিৱীৰ এলেকাৰ প্ৰায় ৩২% আগুৰি আছে।

ভাৰতত মুঠ বনাঞ্চলৰ ক্ষতিৰ হাৰ ১০.৭ নিযুত হেক্টৰ (১৯৯০–২০০০)ৰ পৰা ৪.১২ নিযুত হেক্টৰলৈ (২০১৫–২০২৫) হ্ৰাস পাইছে।

পাতনি

খাদ্য আৰু কৃষি সংস্থাৰ (FAO) গ্ল’বেল ফৰেষ্ট ৰিচৰ্চেছ এছেছমেণ্ট (GFRA) ২০২৫-ৰ ২২ অক্টোবৰ ২০২৫ তাৰিখে প্ৰকাশিত পৰ্যালোচনা মতে ভাৰতে বিশ্বৰ ভিতৰতে সৰ্বাধিক বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰত ৯ নম্বৰ স্থান লাভ কৰি বিশ্বৰ বনাঞ্চলৰ পৰিসংখ্যাত এক উল্লেখযোগ্য মাইলৰ খুঁটি অতিক্ৰম কৰিছে। পূৰ্বৰ পৰ্য্যালোচনাত ভাৰতৰ স্থান আছিল ১০ নম্বৰ। বাৰ্ষিক বনাঞ্চলৰ মুঠ লাভৰ ক্ষেত্ৰতো ভাৰতে বিশ্বৰ ভিতৰত তৃতীয় স্থান লাভ কৰিছে।

FAO হৈছে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ এক বিশেষ সংস্থা যি ভোক দূৰ কৰিবলৈ আৰু অৰণ্যকে ধৰি প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ বহনক্ষম ব্যৱস্থাপনা উন্নত কৰিবলৈ আন্তৰ্জাতিক প্ৰচেষ্টাৰ নেতৃত্ব দিয়ে। GFRA হৈছে বিশ্বৰ অৰণ্যৰ অৱস্থাৰ FAOৰ পৰ্যায়ক্ৰমিক মূল্যায়ন, যি অৰণ্যৰ কালি, পৰিৱৰ্তন, ব্যৱস্থাপনা আৰু ব্যৱহাৰৰ ওপৰত বিস্তৃত তথ্য প্ৰদান কৰে।

GFRA ২০২৫: বিশ্ব পৰ্য্যায়ত ভাৰত

বিশ্বব্যাপী বনাঞ্চলৰ আৱৰণ: খাদ্য আৰু কৃষি সংস্থা (FAO)ৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত শেহতীয়া GFRA ২০২৫ অনুসৰি বিশ্বৰ মুঠ বনাঞ্চলৰ আৱৰণ প্ৰায় ৪.১৪ বিলিয়ন হেক্টৰ, যি মুঠ ভূমিৰ প্ৰায় ৩২% আৰু প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ বাবে প্ৰায় ০.৫ হেক্টৰ বনাঞ্চল।

বিশ্বজুৰি ভাৰতত প্ৰায় ৭২,৭৩৯ হাজাৰ হেক্টৰ বনাঞ্চল আছে যি বিশ্বৰ মুঠ বনাঞ্চলৰ প্ৰায় ২%।

ইউৰোপত সৰ্বাধিক বনাঞ্চল আছে, যিটো বিশ্বৰ মুঠ বনাঞ্চলৰ ২৫ শতাংশ। দক্ষিণ আমেৰিকাত সৰ্বাধিক ভূমি অনুপাতে বনাঞ্চল আছে, যি মুঠ ভূমিৰ ৪৯ শতাংশ।

বিশ্বৰ আধাতকৈ অধিক (৫৪ শতাংশ) বনাঞ্চল কেৱল পাঁচখন দেশত আছে – ৰাছিয়ান ফেডাৰেশ্যন, ব্ৰাজিল, কানাডা, আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰ আৰু চীন।

গোলকীয় বন সম্পদ মূল্যায়ন (GFRA)

গোলকীয় বন সম্পদ মূল্যায়ন হৈছে চৰকাৰী ৰাষ্ট্ৰীয় তথ্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি কৰা একমাত্ৰ বিশ্বব্যাপী মূল্যায়ন। FRA-এ দুটা বহল শ্ৰেণীৰ বনাঞ্চল চিনাক্ত কৰে: প্ৰাকৃতিকভাৱে পুনৰুজ্জীৱিত আৰু ৰোপিত। এই বহল শ্ৰেণীসমূহৰ ভিতৰত, ই প্ৰাথমিক বনসমূহক - যিবোৰত কেৱল স্থানীয় প্ৰজাতি আছে - প্ৰাকৃতিকভাৱে পুনৰুজ্জীৱিত বনৰ উপশ্ৰেণী হিচাপে চিহ্নিত কৰে। ৰোপিত বনৰ উপশ্ৰেণীৰ অধীনত, ই ৰোপন বন (উদাহৰণস্বৰূপে, ৰবৰ) আৰু অন্যান্য ৰোপিত বন (বন যিবোৰ ৰোপন কৰা হয় কিন্তু ৰোপণৰ মাপকাঠী পূৰণ নকৰে) চিনাক্ত কৰে।

ৰোপিত বনাঞ্চল সম্প্ৰসাৰণত ভাৰতৰ সফলতা

বাঁহৰ খেতি: বিশ্বজুৰি মুঠ বাঁহ সম্পদ ৩০.১ নিযুত হেক্টৰ বুলি অনুমান কৰা হৈছে, যাৰ ভিতৰত ২১.২ নিযুত হেক্টৰ (৭০ শতাংশ) এছিয়াত আছে, য'ত ভাৰতৰ ১১.৮ নিযুত হেক্টৰ আছে। ১৯৯০ চনৰ পৰা ২০২৫ চনৰ ভিতৰত বিশ্বব্যাপী বাঁহ বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰফল ৮.০৫ নিযুত হেক্টৰ বৃদ্ধি পাইছে, ইয়াৰ মূল কাৰণ হৈছে চীন আৰু ভাৰতৰ বৃদ্ধি।

ৰবৰ খেতি: বিশ্বব্যাপী মুঠ ১০.৯ নিযুত হেক্টৰৰ ভিতৰত অৰিহণা যোগোৱা ৮৩১ হাজাৰ হেক্টৰ ৰবৰ খেতিৰ সৈতে ভাৰত বিশ্বব্যাপী পঞ্চম স্থানত আছে।

ভাৰতত কৃষি বনাঞ্চল

কৃষি বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰ: ইণ্ডোনেছিয়াৰ সৈতে ভাৰতৰ এছিয়াৰ কৃষি বনাঞ্চলৰ ক্ষেত্ৰৰ প্ৰায় ১০০% আছে, যিটো মুঠ প্ৰায় ৩৯.৩ নিযুত হেক্টৰ।

বিশ্বব্যাপী অৱদান: ভাৰত আৰু ইণ্ডোনেছিয়াই একেলগে বিশ্বব্যাপী কৃষি বনাঞ্চলৰ প্ৰায় ৭০% অৰিহণা যোগায়, যিটো প্ৰায় ৫৫.৪ নিযুত হেক্টৰ।

বনধ্বংস আৰু মুঠ পৰিৱৰ্তন

১৯৯০-২০২৫ চনৰ ভিতৰত ভাৰতত বনাঞ্চল প্ৰসাৰণ লোকচানৰ তুলনাত অধিক হৈছে। ইয়াৰ কাৰণ হৈছে কিছুমানত বনধ্বংস হ্ৰাস পাইছে আৰু আন কিছুমানত বনাঞ্চলৰ বিস্তাৰ হৈছে।

ভাৰতে বিশ্বব্যাপী কাঠ আঁতৰোৱাত ৯% অৰিহণা যোগায়, যি ২০২৩ চনলৈ বিশ্বব্যাপী দ্বিতীয় স্থানত আছে।

"কাঠ আঁতৰোৱা" হৈছে বনৰ পৰা কটা আৰু আঁতৰোৱা কাঠৰ পৰিমাণ। এয়া কাঠ বা ইন্ধন উৎপাদনৰ বাবে হ'ব পাৰে।

বনৰ পৰা নিৰ্গমন আৰু আঁতৰোৱাৰ প্ৰৱণতা ১৯৯০-২০২৫ (FAO বিশ্লেষণাত্মক সংক্ষিপ্ত বিৱৰণ)

বিশ্ব পৰিস্থিতি

২০২৫ বৰ্ষৰ বন সম্পদ মূল্যায়ন অনুসৰি, বিশ্বৰ বনাঞ্চলসমূহে ২০২১-২০২৫ সময়ছোৱাত এক মুঠ কাৰ্বন সিঙ্ক হিচাপে কাম কৰিছিল, যিয়ে বনাঞ্চলৰ ভূমিত বছৰি ৩.৬ বিলিয়ন টন কাৰ্বন ডাই অক্সাইড (গিগাটন CO2) শোষণ কৰিছিল।

২০২১-২০২৫ সময়ছোৱাত মুঠ বনাঞ্চল ৰূপান্তৰণৰ (বনধ্বংসৰ এক প্ৰতিৰূপ) ফলত বিশ্বব্যাপী নিৰ্গমন ২.৮ গিগাটন CO2 হৈছিল, যি বনাঞ্চলৰ সিঙ্ক প্ৰভাৱক আংশিকভাৱে প্ৰতিৰোধ কৰিছিল।

ফলস্বৰূপে, ২০২১-২০২৫ সময়ছোৱাত বায়ুমণ্ডলৰ পৰা বছৰি ০.৮ গিগাটন CO2 আঁতৰাই বনৰ কাৰ্বনৰ মজুত সামগ্ৰিকভাৱে বৃদ্ধি পাইছিল। এক দশক পূৰ্বে এয়া প্ৰায় দুগুণ (১.৪ জিটি CO2) আছিল।

২০২১ চনৰ পৰা ২০২৫ চনৰ ভিতৰত ইউৰোপ আৰু এছিয়াত বনৰ কাৰ্বন সিঙ্ক আটাইতকৈ শক্তিশালী আছিল (প্ৰতি বছৰে ক্ৰমে ১.৪ গিগাটন CO2 আৰু ০.৯ গিগাটন CO2 আঁতৰাইছিল)।

ভাৰতৰ সাফল্য

২০২১-২০২৫ চনৰ ভিতৰত ভাৰতৰ বনাঞ্চলসমূহে প্ৰতি বছৰে ১৫০ মেট্ৰিক টন CO₂ নিষ্কাশন কৰাৰ ফলত ভাৰত বিশ্বৰ শীৰ্ষ কাৰ্বন সিঙ্কসমূহৰ ভিতৰত ৫ম স্থানত আছে।

ভাৰতকে ধৰি এছিয়াত ২০২১-২০২৫ চনত বনৰ পৰা কাৰ্বন আঁতৰোৱা প্ৰক্ৰিয়া প্ৰতি বছৰে ০.৯ গিগাটন CO₂ লৈ বৃদ্ধি পাইছিল, লগতে বনধ্বংসৰ ফলত হোৱা নিৰ্গমন যথেষ্ট পৰিমাণে হ্ৰাস পাইছিল।

ভাৰতৰ অৰণ্যৰ স্থিতি আৰু পৰিৱৰ্তন

মুঠ বনাঞ্চলৰ আৱৰণ: ভাৰতৰ বনাঞ্চলৰ স্থিতি প্ৰতিবেদন (ISFR) ২০২৩ অনুসৰি ভাৰতৰ মুঠ বনাঞ্চলৰ আৱৰণ হৈছে ৭,১৫,৩৪৩ বৰ্গ কিলোমিটাৰ, যি হৈছে দেশখনৰ ভৌগোলিক ক্ষেত্ৰফলৰ ২১.৭৬%।

সৰ্বাধিক বনাঞ্চল থকা শীৰ্ষ ৰাজ্যসমূহ: ক্ষেত্ৰফল অনুসৰি সৰ্বাধিক বনাঞ্চল থকা শীৰ্ষ তিনিখন ৰাজ্য হৈছে মধ্য প্ৰদেশ (৭৭,০৭৩ বৰ্গ কিলোমিটাৰ) তাৰ পিছত অৰুণাচল প্ৰদেশ (৬৫,৮৮২ বৰ্গ কিলোমিটাৰ) আৰু ছত্তীশগড় (৫৫,৮১২ বৰ্গ কিলোমিটাৰ)।

মেংগ্ৰোৱৰ আৱৰণ: ভাৰতৰ মেংগ্ৰোৱৰ আৱৰণ প্ৰায় ৪,৯৯২ বৰ্গ কিলোমিটাৰ, যি বেছিভাগ আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জ, গুজৰাট, মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু পশ্চিমবংগত কেন্দ্ৰীভূত হৈ আছে।

জৈৱ বৈচিত্ৰ্য আৰু সংৰক্ষিত অঞ্চল: ভাৰতত ১০৬খন ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যান, ৫৭৩খন বন্যপ্ৰাণী অভয়াৰণ্য, ১১৫খন সংৰক্ষণ সংৰক্ষিত বনাঞ্চল আৰু ২২০টা সামূহিক সংৰক্ষিত বনাঞ্চল আছে, যিয়ে বিভিন্ন ধৰণৰ উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীজগতক সুৰক্ষা দিয়ে।

বনৰ আৱৰণ বৃদ্ধি কৰিবলৈ ভাৰত চৰকাৰৰ মুখ্য পদক্ষেপসমূহ

১. বাজেটৰ আবণ্টন:

২০২৫-২৬ বাজেট: MoEFCC -য়ে ৩,৪১২.৮২ কোটি টকা আবণ্টন কৰিছে, যিটো ২০২৪-২৫ বৰ্ষৰ ৩,১২৫.৯৬ কোটি টকাৰ সংশোধিত অনুমানৰ পৰা ৯% বৃদ্ধি।

ৰাজহ ব্যয়: ৩,২৭৬.৮২ কোটি টকা (মুঠ আবণ্টনৰ ৯৬%), যি ৮% বৃদ্ধি সূচায়।

২. সেউজ ভাৰতৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় অভিযান (GIM)

উন্মোচন আৰু উদ্দেশ্য: জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ওপৰত ৰাষ্ট্ৰীয় কাৰ্য্য পৰিকল্পনা (NAPCC)ৰ অধীনত ২০১৪ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰীত আৰম্ভ কৰা GIM-এ বনাঞ্চল আৰু গছৰ আৱৰণ সম্প্ৰসাৰণ, পৰিস্থিতিতন্ত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰ আৰু জৈৱ বৈচিত্ৰ্য আৰু কাৰ্বন সিঙ্ক বৃদ্ধি কৰিব বিচাৰে।

আৱৰণৰ লক্ষ্য: ৫ নিযুত হেক্টৰ বনাঞ্চল আৰু গছৰ আৱৰণ সম্প্ৰসাৰণ কৰা আৰু আন ৫ নিযুত হেক্টৰ বনাঞ্চল/অ-বনাঞ্চলৰ ভূমিৰ আৱৰণৰ মানদণ্ড উন্নত কৰাৰ লক্ষ্য ৰখা হৈছে।

পৰিৱেশ তন্ত্ৰ আৰু জীৱিকা বৃদ্ধি: জৈৱ বৈচিত্ৰ্য, পানী আৰু কাৰ্বন সংৰক্ষণৰ দৰে পৰিৱেশ তন্ত্ৰ সেৱাসমূহ বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে প্ৰায় ৩০ লাখ বনাঞ্চল নিৰ্ভৰশীল পৰিয়ালৰ জীৱিকাৰ আয় বৃদ্ধি কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে।

৩. ৰাষ্ট্ৰীয় বনাঞ্চল প্ৰকল্প

উদ্দেশ্য: দেশৰ ধ্বংসমুখী বনাঞ্চল আৰু সংলগ্ন অঞ্চলসমূহত পুনৰ সৃষ্টি।

কাৰ্যকৰীকৰণ: ৰাজ্যিক পৰ্যায়ত ৰাজ্যিক বন উন্নয়ন সংস্থা (SFDA), বন বিভাগ পৰ্যায়ত বন উন্নয়ন সংস্থা (FDA) আৰু গাঁও পৰ্যায়ত যুটীয়া বন ব্যৱস্থাপনা সমিতি (JFMC)ৰ তিনিটা স্তৰৰ প্ৰতিষ্ঠানিক ব্যৱস্থাৰ জৰিয়তে ৰূপায়ণ কৰা হয়।

৪. মিছন লাইফ (পৰিৱেশৰ বাবে জীৱনশৈলী)

ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ পৰিৱেশ সভাৰ প্ৰস্তাৱ: মিছন লাইফ (পৰিৱেশৰ বাবে জীৱনশৈলী)ৰ নীতিৰ ওপৰত আধাৰিত বহনক্ষম জীৱনশৈলীৰ ওপৰত এক প্ৰস্তাৱ গ্ৰহণ কৰা হৈছে।

মেৰিলাইফ প'ৰ্টেল: বহনক্ষম জীৱনৰ বাবে ব্যক্তিগত আৰু সামূহিক পদক্ষেপক প্ৰচাৰ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰা হৈছে।

এক পেড় মা কে নাম পদক্ষেপ: মাতৃ বা মাতৃভূমিৰ প্ৰতি থকা প্ৰেমৰ সৈতে সংযোগ কৰি গছপুলি ৰোপণ কৰিবলৈ এক আৱেগিক আহ্বান।

বনভূমিৰ তথ্যই দেখুৱাইছে যে কিছুমান দেশত বনধ্বংস হ্ৰাস কৰি আৰু কিছুমান দেশত বনভূমিৰ বিস্তৃতি ঘটাই পৃথিৱীয়ে বিশেষ অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে। মুঠ বনভূমিৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত বিশ্বৰ ভিতৰতে নৱম স্থানলৈ উন্নীত হোৱা আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য বাৰ্ষিক লাভৰ ক্ষেত্ৰত তৃতীয় স্থান বজাই ৰখাটোৱে এক শক্তিশালী ৰাষ্ট্ৰীয় দায়বদ্ধতাই কিমানখিনি কৰিব পাৰে সেয়া প্ৰমাণ কৰে। বনভূমিৰ বিস্তৃতি, বহনক্ষম বনক উৎসাহিত কৰা আৰু GIMৰ দৰে অভিযান ৰূপায়ণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতৰ অবিৰত প্ৰচেষ্টাই পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আৰু গোলকীয় জলবায়ুৰ ওপৰত কৰা পদক্ষেপৰ প্ৰতি ইয়াৰ দায়বদ্ধতাক স্পষ্ট কৰে।

সমল

Press Information Bureau: