નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ઓર્ગેનિક પ્રોડક્શન (NPOP) 2001 માં ભારત સરકારના વાણિજ્ય અને ઉદ્યોગ મંત્રાલય, વાણિજ્ય વિભાગ દ્વારા ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનોની નિકાસ માટે શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું અને APEDA NPOP ના અમલીકરણ માટે સચિવાલય તરીકે કાર્ય કરે છે. ઉત્પાદક જૂથ પ્રમાણન પ્રણાલી 2005માં રજૂ કરવામાં આવી હતી કારણ કે તે નાના અને સીમાંત ખેડૂતોની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે જરૂરી લાગ્યું હતું.

ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનોની નિકાસ માટે તૃતીય પક્ષ પ્રમાણપત્ર ફરજિયાત છે. પાક ઉત્પાદન માટેના NPOP ધોરણોને યુરોપિયન કમિશન અને સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડ દ્વારા સ્થાનિક ધોરણોની સમકક્ષ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી છે અને ગ્રેટ બ્રિટન દ્વારા પણ સ્વીકારવામાં આવ્યા છે. તાઇવાન સાથે ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનો માટે MRA છે.

NPOP હેઠળ ઓર્ગેનિક સર્ટિફિકેશન સિસ્ટમમાં ઓર્ગેનિક પ્રક્રિયાઓ અને ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનો માટે તૃતીય પક્ષ પ્રમાણપત્ર પ્રણાલીનો સમાવેશ થાય છે. તે સપ્લાય ચેઇનમાં પ્રમાણપત્ર સંસ્થા (સરકારી અથવા ખાનગી) દ્વારા પ્રમાણિત છે. માન્યતા પ્રાપ્ત પ્રમાણપત્ર સંસ્થાઓ તેમના માન્યતાના અવકાશ મુજબ ઓર્ગેનિક ઓપરેટરોને પ્રમાણિત કરે છે. હાલમાં, ભારતમાં 37 પ્રમાણપત્ર સંસ્થાઓ કાર્યરત છે જેમાં 14 રાજ્ય પ્રમાણપત્ર સંસ્થાઓનો સમાવેશ થાય છે.

અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે કે APEDA અથવા વાણિજ્ય વિભાગ NPOP હેઠળ ઓર્ગેનિક ખેતી કરતા ખેડૂતોને કોઈ સબસિડી આપતું નથી. પ્રતિ હેક્ટર રૂ. 50,000 નો આંકડો અને અન્ય ખોટી ગણતરીઓ પાયાવિહોણી છે.

NPOP હેઠળ ઓર્ગેનિક સર્ટિફિકેશન ફક્ત મધ્યપ્રદેશ પૂરતું મર્યાદિત નથી પરંતુ તે 31 રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં ફેલાયેલું છે. નવીનતમ રેકોર્ડ (19.07.2025 સુધી) મુજબ, NPOP હેઠળ 4712 સક્રિય ઓર્ગેનિક ઉત્પાદક જૂથો છે. આ જૂથોમાં લગભગ 19,29,243 ખેડૂતો શામેલ છે. આ ઉત્પાદક જૂથો માત્ર કપાસ જ નહીં પરંતુ અનાજ, કઠોળ, તેલીબિયાં, ચા, કોફી, મસાલાનું ઉત્પાદન પણ કરે છે.

આમ, વિગતોમાં ઉલ્લેખિત ઓર્ગેનિક ઉત્પાદક જૂથોની સંખ્યા તેમજ ખેડૂતોની સંખ્યા ખોટી છે. એવું માનવું પણ ગેરમાર્ગે દોરનારું છે કે ભારતના બધા ઓર્ગેનિક ઉત્પાદક જૂથો મધ્યપ્રદેશમાં સ્થિત છે અને ફક્ત કપાસનું ઉત્પાદન કરે છે.

અહીં એ ઉલ્લેખ કરવો મહત્વપૂર્ણ છે કે કપાસ NPOP હેઠળ ફક્ત ઉત્પાદન તબક્કા સુધી જ આવરી લેવામાં આવે છે. ત્યારબાદ, જીનિંગ, પ્રોસેસિંગ વગેરે સહિત ઉત્પાદન પછીની કામગીરી ખાનગી પ્રમાણપત્ર હેઠળ હાથ ધરવામાં આવે છે.

NPOP હેઠળ, ICS પોતે અથવા સેવા પ્રદાતા/મેન્ડેટર દ્વારા સંચાલિત કરી શકાય છે. NPOP ધોરણો મુજબ, ICS માટે વર્ષમાં બે વાર બધા ખેડૂતોનું આંતરિક નિરીક્ષણ કરવું ફરજિયાત છે. વધુમાં, પ્રમાણન સંસ્થા (CB) દરેક ICSનું વાર્ષિક ઓડિટ કરે છે જેમાં નમૂના યોજનાના આધારે ઓફિસ ઓડિટ અને ફાર્મ ઓડિટનો સમાવેશ થાય છે. નમૂના યોજના મુખ્યત્વે હોલ્ડિંગના કદ, ICS માં ખેડૂતોની સંખ્યા અને જોખમ મૂલ્યાંકન પર આધારિત છે. પ્રમાણપત્ર સંસ્થાઓ જરૂરિયાત મુજબ વધારાના નિરીક્ષણો પણ કરી શકે છે.

ઉપરોક્ત ઉપરાંત, NAB દ્વારા APEDA દ્વારા CBs પર ત્રીજા સ્તરની તપાસ કરવામાં આવે છે, જેમાં ઉત્પાદક જૂથો (ICs) સહિત ઓપરેટરોના અઘોષિત ઓડિટના સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત જોખમ મૂલ્યાંકન/ફરિયાદોના આધારે કરવામાં આવે છે. આ ઓડિટ NAB દ્વારા રચાયેલી અને APEDA દ્વારા સંકલિત મૂલ્યાંકન સમિતિ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવે છે.

ઉપરોક્ત તપાસ અને સંતુલન સિસ્ટમમાં હોવા છતાં, ઉત્પાદક જૂથ પ્રમાણપત્રમાં ગેરરીતિઓ અને દુરુપયોગના કિસ્સાઓ બન્યા છે. આવા બિન-અનુપાલન ફક્ત ભારત અથવા NPOP પૂરતા મર્યાદિત નથી પરંતુ કોઈપણ નિયમનકારી પ્રણાલીમાં થાય છે. આ સંદર્ભમાં, અધિકારીઓ દ્વારા નીચેની કાર્યવાહી કરવામાં આવી છે:

NPOP ધોરણોના ઇરાદાપૂર્વક ઉલ્લંઘન અને પ્રમાણપત્ર સંસ્થાઓ દ્વારા ગંભીર બિન-અનુપાલનના કિસ્સાઓમાં કડક પગલાં લેવામાં આવ્યા છે.

ઉત્પાદક જૂથોની કાનૂની એન્ટિટીના સંદર્ભમાં વધુ કડક ધોરણો લાવવા, ઉત્પાદક જૂથની નજીકમાં ICS ઓફિસ દ્વારા કડક દેખરેખ અને મોબાઇલ એપ્લિકેશન દ્વારા ઉત્પાદક જૂથોનું નિરીક્ષણ કરવા માટે NPOP નિયમોમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો છે.

ઓર્ગેનિક કપાસ ઉત્પાદનના પ્રમાણપત્ર માટે વધારાના નિરીક્ષણો માટે નવી પ્રક્રિયાઓ અમલમાં મૂકવામાં આવી છે. આ પ્રક્રિયામાં, કપાસને પ્રમાણિત કરતી પ્રમાણપત્ર એજન્સીઓનો અવકાશ પણ મર્યાદિત કરવામાં આવ્યો છે જેથી તેઓ વધુ નજીકથી દેખરેખ અને નિરીક્ષણ કરી શકે.

અઘોષિત નિરીક્ષણો અનેકગણા વધી ગયા છે. ઉત્પાદક જૂથો અને પ્રમાણપત્રમાં ડિફોલ્ટ કરનારા સંસ્થાઓ સામે કડક પગલાં લેવામાં આવ્યા છે.

APEDA એ ખાતરી કરવા માટે પ્રતિબદ્ધ છે કે NPOP હેઠળ કાર્બનિક પ્રમાણપત્ર પ્રણાલી વિશ્વસનીય, પારદર્શક અને ન્યાયી છે. જ્યાં પણ કાર્બનિક ધોરણોનું પાલન ન કરવાના/ઇરાદાપૂર્વક ઉલ્લંઘન કરવાના વિશ્વસનીય પુરાવા પ્રકાશમાં આવ્યા છે, APEDA એ વ્યાપક તપાસ હાથ ધરી છે અને નક્કર પગલાં લીધા છે. આવા તમામ કેસ કુદરતી ન્યાયના સિદ્ધાંતોને અનુસરીને યોગ્ય ચકાસણીને આધિન છે. કોઈપણ પ્રમાણપત્ર સંસ્થા અથવા ઓપરેટર ધોરણોનું ઉલ્લંઘન કરતા જોવા મળે છે તેને NPOP નિયમન મુજબ દંડ કરવામાં આવે છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે ગઈકાલે એક વિપક્ષી નેતા દ્વારા એક પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં, ઓર્ગેનિક સર્ટિફિકેશન પ્રોગ્રામ, નેશનલ પ્રોગ્રામ ફોર ઓર્ગેનિક પ્રોડક્શન (NPOP) સામે પાયાવિહોણા, અપ્રમાણિત અને ભ્રામક આરોપો લગાવવામાં આવ્યા હતા.ચોક્કસ પાક/પ્રદેશ/ઓપરેટરોના જૂથ માટે દેશની મજબૂત નિયમનકારી પ્રણાલી સામે સામાન્યકૃત આરોપો ફક્ત કાયદેસર નિયમનકારી સંસ્થાઓ અને ભારતમાં વ્યાપક કાર્બનિક ચળવળની વિશ્વસનીયતાને નબળી પાડવાનું કામ કરે છે.

AP/NP/GP/JD