પરંપરાગત દવામાં ભારતના સમૃદ્ધ વારસાને જાળવવા તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું ભરતા, આયુષ મંત્રાલય હેઠળના સેન્ટ્રલ કાઉન્સિલ ફોર રિસર્ચ ઇન આયુર્વેદિક સાયન્સ (CCRAS) એ બે દુર્લભ અને મહત્વપૂર્ણ આયુર્વેદિક હસ્તપ્રતો - દ્રવ્યરત્નાકર નિઘંટુ અને દ્રવ્યનામક નિઘંટુને પુનર્જીવિત કર્યા છે.

મુંબઈમાં RRAP સેન્ટ્રલ આયુર્વેદ રિસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ દ્વારા આયોજિત એક કાર્યક્રમ દરમિયાન આ પ્રકાશનોનું અનાવરણ કરવામાં આવ્યું હતું. આ કાર્યક્રમમાં નવી દિલ્હીના CCRASના ડાયરેક્ટર જનરલ પ્રો. વૈદ્ય. રવિનારાયણ આચાર્ય ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. જેમણે પરંપરાગત આયુર્વેદિક સાહિત્યના સંશોધન, ડિજિટાઇઝેશન અને પુનરુત્થાનમાં 'CCRAS, આયુષ મંત્રાલયની પ્રવૃત્તિઓ' પર પ્રકાશ પાડતા મુખ્ય ભાષણ પણ આપ્યું હતું.

આ હસ્તપ્રતોનું વિવેચનાત્મક સંપાદન અને અનુવાદ મુંબઈના પ્રખ્યાત હસ્તપ્રતશાસ્ત્રી અને અનુભવી આયુર્વેદ નિષ્ણાત ડૉ. સદાનંદ ડી. કામત દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ વિમોચન સમારોહમાં, રણજીત પુરાણિક, પ્રમુખ, આયુર્વિદ્યા પ્રસારક મંડળ અને મેનેજિંગ ડિરેક્ટર, શ્રી ધૂતપેશ્વર લિમિટેડ, ડૉ. રવિ મોરે, આચાર્ય, આયુર્વેદ મહાવિદ્યાલય, સાયન, ડૉ. શ્યામ નાબર અને ડૉ. આશાનંદ આયુર્વિદ્યાના સાવંત​ પ્રસારક મંડળ અને ડૉ. આર. ગોવિંદ રેડ્ડી, મદદનીશ નિયામક (આયુ), CARI, મુંબઈ સહિત મહાનુભાવોની ઉપસ્થિતિ જોવા મળી હતી.

આ પ્રસંગે બોલતા, પ્રો. વી. રવિનારાયણ આચાર્યએ ભારતના પ્રાચીન જ્ઞાનને સમકાલીન સંશોધન માળખા સાથે જોડવામાં આવા પુનરુત્થાનના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે "આ ગ્રંથો ફક્ત ઐતિહાસિક કલાકૃતિઓ નથી - તે જીવંત જ્ઞાન પ્રણાલીઓ છે જેનો અભ્યાસ અને વિચારપૂર્વક અમલ કરવામાં આવે તો સમકાલીન આરોગ્યસંભાળ અભિગમોને બદલી શકે છે".

આ વિવેચનાત્મક આવૃત્તિઓ વિદ્યાર્થીઓ, સંશોધકો, શિક્ષણવિદો અને આયુર્વેદ પ્રેક્ટિશનરો માટે અમૂલ્ય સંસાધનો તરીકે સેવા આપશે તેવી અપેક્ષા છે, જે વિદ્વતાપૂર્ણ સંશોધન અને ભારતના શાસ્ત્રીય તબીબી સાહિત્ય સાથે ઊંડા જોડાણને વધુ પ્રેરણા આપશે.

હસ્તપ્રતો વિશે

દ્રવ્યરત્નાકર નિઘંટુ :

1480 ઇ.માં લખાયેલ પંડિત મુદગલ દ્વારા લખાયેલા આ પહેલા અપ્રકાશિત શબ્દકોશમાં અઢાર પ્રકરણો છે. જે દવાના સમાનાર્થી શબ્દો, ઉપચારાત્મક ક્રિયાઓ અને ઔષધીય ગુણધર્મો પર ઊંડાણપૂર્વકનું જ્ઞાન પ્રદાન કરે છે. 19મી સદી સુધી મહારાષ્ટ્રમાં વ્યાપકપણે સંદર્ભિત લખાણ, તે ધન્વંતરી અને રાજા નિઘંટુ જેવા શાસ્ત્રીય નિઘંટુઓ પરથી લેવામાં આવ્યું છે, જ્યારે વનસ્પતિ, ખનિજ અને પ્રાણી મૂળના અસંખ્ય નવીન ઔષધીય પદાર્થોનું દસ્તાવેજીકરણ કરે છે. ડૉ. એસ.ડી. કામત દ્વારા પુનર્જીવિત આ વિવેચનાત્મક આવૃત્તિ, દ્રવ્યગુણ અને સંલગ્ન આયુર્વેદિક શાખાઓમાં એક સ્મારક યોગદાન છે.

દ્રવ્યરત્નાકર નિઘંટુ — 15મી સદીનો પુનર્જીવિત આયુર્વેદિક શબ્દકોશ

દ્રવ્યનામાકર નિઘંટુ :

ભીષ્મ વૈદ્યને આભારી, આ અનોખી કૃતિ ધન્વંતરિ નિઘંટુના એક સ્વતંત્ર પરિશિષ્ટ તરીકે કામ કરે છે, જે ફક્ત દવા અને વનસ્પતિના નામોના સમાનાર્થી શબ્દો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે - જે આયુર્વેદ માટે મહત્વપૂર્ણ અભ્યાસનો એક જટિલ ક્ષેત્ર છે. 182 શ્લોકો અને બે કોલોફોન શ્લોકો સમાવિષ્ટ કરીને, આ લખાણને ડૉ. કામત દ્વારા કાળજીપૂર્વક સંપાદિત કરાયું છે અને તેમાં ટિપ્પણી કરાઈ છે. જે રસશાસ્ત્ર, ભૈષજ્ય કલ્પના અને શાસ્ત્રીય આયુર્વેદિક ફાર્માકોલોજીના વિદ્વાનો માટે તેની ઉપયોગીતામાં વધારો કરે છે.

સરસ્વતી નિઘંટુ, ભાવપ્રકાશ નિઘંટુ અને ધન્વંતરિ નિઘંટુ પરના તેમના અધિકૃત કાર્ય માટે જાણીતા ડૉ. કામત ફરી એકવાર ભારતના આયુર્વેદિક વારસાને જાળવવા માટે તેમની ઊંડી વિદ્વતા અને પ્રતિબદ્ધતા રજૂ કરે છે.

દ્રવ્યનામકરા નિઘંટુ - ધન્વંતરિ માટેનું એક વિદ્વાન પૂરક નિઘંટુ, ચોકસાઈ સાથે આયુર્વેદિક સમાનાર્થી શબ્દોનું અન્વેષણ કરે છે

આ વિવેચનાત્મક આવૃત્તિઓ ફક્ત વિદ્વતાપૂર્ણ સિદ્ધિઓ જ નથી. તે ભવિષ્યના આયુર્વેદિક પ્રેક્ટિશનરો, સંશોધકો અને શિક્ષકો માટે દીવાદાંડી છે. આ કૃતિઓનું ડિજિટાઇઝેશન, સંપાદન અને અર્થઘટન કરીને, CCRAS અને તેના સહયોગીઓ માત્ર સાહિત્યિક ખજાનાનું રક્ષણ જ નથી કરી રહ્યા પરંતુ ભારતની પરંપરાગત આરોગ્યસંભાળ પ્રણાલીને માન્ય પ્રાચીન આંતરદૃષ્ટિથી સમૃદ્ધ પણ બનાવી રહ્યા છે.

AP/IJ/GP/JD