|
કાપડ મંત્રાલય
ધ મેજિક ઓફ ઇન્ડિયન સિલ્ક
સેરીકલ્ચરથી માસ્ટરપીસ સુધી
Posted On:
11 APR 2025 1:16PM by PIB Ahmedabad
-
ધ મેજિક ઓફ ઇન્ડિયન સિલ્ક
સેરીકલ્ચરથી માસ્ટરપીસ સુધી
-
- રેશમ ભારતના ઇતિહાસ, પરંપરા અને કળાને જોડે છે, જે કાંચીપુરમ અને બનારસી જેવી આઇકોનિક સિલ્ક સાડીઓમાં જોવા મળે છે.
- રેશમ રેશમના કીડામાંથી બનાવવામાં આવે છે જે શેતૂરના પાંદડા ખાય છે. રેશમના કીડા કોશેટા બનાવે છે, જેને બાદમાં રેશમના દોરામાં ફેરવીને કાપડમાં વણવામાં આવે છે.
- ભારત વૈશ્વિક સ્તરે રેશમનો બીજો સૌથી મોટો ઉત્પાદક અને ઉપભોક્તા દેશ છે.
- ભારતમાં કાચા રેશમનું ઉત્પાદન વર્ષ 2017-18માં 31,906 મેટ્રિક ટનથી વધીને વર્ષ 2023-24માં 38,913 મેટ્રિક ટન થયું છે.
- શેતૂરના વાવેતર હેઠળનો વિસ્તાર 2017-18માં 2,23,926 હેક્ટરથી વધીને 2023-24માં 263,352 હેક્ટર થયો હતો.
સિલ્ક અને સિલ્ક ગુડ્સની નિકાસ 2017-18માં ₹1,649.48 કરોડથી વધીને 2023-24માં ₹2,027.56 કરોડ થઈ છે.-
પરિચય
રેશમ એક તંતુ છે જે ભારતના ઇતિહાસ, પરંપરા અને કલાને જોડે છે. કાંચીપુરમ સાડીઓના સમૃદ્ધ, તેજસ્વી રંગોથી માંડીને ભાગલપુર તુસારની ધરતીની સુંદરતા સુધી, દરેક સિલ્કની સાડી એક વાર્તા કહે છે. તે શુદ્ધ શેતૂર રેશમમાંથી બનાવવામાં આવે છે, જે કારીગરો દ્વારા સંભાળ અને કુશળતાથી વણવામાં આવે છે. આ હસ્તકલા પેઢીઓથી પસાર કરવામાં આવી છે. જેમ જેમ લૂમ તેમના હાથના લય સાથે ગુંજારતો જાય છે તેમ તેમ રેશમની સાડી જીવંત બને છે - માત્ર વસ્ત્રો તરીકે જ નહીં, પરંતુ રેશમની કળાએ એકબીજા સાથે તાંતણો દોરેલા ભારતના વૈવિધ્યસભર અને જીવંત આત્માના પ્રતીક તરીકે.
ભારતની સેરીકલ્ચરની સફર
રેશમ બનાવવા માટે સેરિકલ્ચર એ રેશમના કીડાની ખેતી કરવાની પ્રક્રિયા છે. શેતૂર, ઓક, એરંડા અને અર્જુનના પાન પર રેશમના કીડા ઉછેરવામાં આવે છે. લગભગ એક મહિના પછી, તેઓ કોશેટા કાંતે છે. રેશમને નરમ બનાવવા માટે આ કોશેટા એકત્રિત કરવામાં આવે છે અને ઉકાળવામાં આવે છે. ત્યારબાદ રેશમના દોરાને બહાર કાઢવામાં આવે છે, સૂતરમાં ફેરવવામાં આવે છે અને કાપડમાં વણવામાં આવે છે. આ કાળજીપૂર્વકની પ્રક્રિયા નાના રેશમના કીડાઓને ચળકતા રેશમમાં ફેરવે છે.
વિકાસશીલ ભારતમાં રેશમની આર્થિક ભૂમિકા
ભારત રેશમનો બીજો સૌથી મોટો ઉત્પાદક દેશ છે અને વિશ્વમાં રેશમનો સૌથી મોટો વપરાશકાર પણ છે. ભારતમાં શેતૂર રેશમનું ઉત્પાદન મુખ્યત્વે કર્ણાટક, આંધ્રપ્રદેશ, તામિલનાડુ, જમ્મુ-કાશ્મીર અને પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યોમાં થાય છે. જ્યારે બિન-શેતૂર રેશમનું ઉત્પાદન ઝારખંડ, છત્તીસગઢ, ઓરિસ્સા અને ઉત્તર-પૂર્વના રાજ્યોમાં થાય છે.
- શેતૂર રેશમ રેશમના કીડામાંથી આવે છે જે ફક્ત શેતૂરના પાંદડા ખાય છે. તે નરમ, મુલાયમ અને ચમક સાથે ચળકતી હોય છે. જે તેને લક્ઝરી સાડીઓ અને હાઇ-એન્ડ ફેબ્રિક્સ માટે યોગ્ય બનાવે છે. દેશના કુલ કાચા રેશમના ઉત્પાદનનો 92 ટકા હિસ્સો શેતૂરમાંથી આવે છે.
- બિન-શેતૂર રેશમ (વન્ય રેશમ તરીકે પણ ઓળખાય છે) જંગલી રેશમના કીડામાંથી આવે છે જે ઓક, એરંડા અને અર્જુન જેવા ઝાડમાંથી પાંદડા ખાય છે. આ રેશમમાં ઓછી ચમક સાથે કુદરતી, માટીની અનુભૂતિ થાય છે, પરંતુ તે મજબૂત, ટકાઉ અને ઇકો-ફ્રેન્ડલી છે.
-
રેશમ ઊંચું મૂલ્ય ધરાવે છે પરંતુ નીચા જથ્થાની પ્રોડક્ટ વિશ્વના કુલ કાપડ ઉત્પાદનમાં માત્ર 0.2 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે. રેશમના ઉત્પાદનને આર્થિક વિકાસ માટેનું એક મહત્વપૂર્ણ સાધન માનવામાં આવે છે. વિકાસશીલ દેશો રોજગારીના સર્જન માટે તેના પર આધાર રાખે છે, ખાસ કરીને ગ્રામીણ ક્ષેત્રમાં અને વિદેશી હૂંડિયામણ કમાવવાના સાધન તરીકે પણ.
ભારતનું સિલ્ક માર્કેટ વિહંગાવલોકન
- ભારતમાં કાચા રેશમના ઉત્પાદનમાં સતત વૃદ્ધિ જોવા મળી છે, જે વર્ષ 2017-18માં 31,906 મેટ્રિક ટન હતી, જે વર્ષ 2023-24માં વધીને 38,913 મેટ્રિક ટન થઈ છે.
- આ વૃદ્ધિને 2017-18માં 223,926 હેક્ટરથી વધારીને 2023-24માં 263,352 હેક્ટરમાં શેતૂરના વાવેતરના વિસ્તરણ દ્વારા ટેકો મળ્યો છે, જેણે 2017-18માં 22,066 મેટ્રિક ટનથી વધારીને 2023-24માં 29,892 મેટ્રિક ટન કર્યું હતું.
- કાચા રેશમનું કુલ ઉત્પાદન વર્ષ 2017-18માં 31,906 મેટ્રિક ટનથી વધીને 2023-24માં 38,913 મેટ્રિક ટન થયું છે.
- સિલ્ક અને સિલ્કની ચીજવસ્તુઓની નિકાસ વર્ષ 2017-18માં ₹1649.48 કરોડથી વધીને 2023-24માં ₹2,027.56 કરોડ થઈ છે.
- ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ કમર્શિયલ ઇન્ટેલિજન્સ એન્ડ સ્ટેટિસ્ટિક્સ (ડીજીસીઆઈએસ) ના અહેવાલો અનુસાર, દેશમાં 2023-24 માં 3348 મેટ્રિક ટન રેશમ કચરો નિકાસ કરવામાં આવ્યો હતો.
-
રેશમનો કચરો ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાંથી બચેલા અથવા અપૂર્ણ રેશમનો બનેલો હોય છે, જેમ કે તૂટેલા તંતુઓ અથવા કોશેટાના ટુકડા. તેને કચરો તરીકે ગણવામાં આવે છે, તેમ છતાં તેને રેશમી યાર્ન અથવા કાપડ જેવી નીચી ગુણવત્તાની પેદાશો બનાવવા માટે ફરીથી તૈયાર કરી શકાય છે, અથવા તો નવી રેશમની વસ્તુઓમાં રિસાયકલ પણ કરી શકાય છે.
રેશમના વિકાસમાં સરકારી યોજનાઓ
ભારતમાં રેશમ ઉદ્યોગના વિકાસમાં સરકારી યોજનાઓ નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. આ પહેલો સેરીકલ્ચર સાથે સંબંધિત વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ માટે નાણાકીય સહાય અને સંસાધનો પ્રદાન કરે છેઃ
ભારતભરમાં સેરીકલ્ચર ઉદ્યોગને સુધારવા માટે સિલ્ક સમગ્રા યોજના એ સરકાર દ્વારા એક મહત્વપૂર્ણ પહેલ છે. તેનો ઉદ્દેશ ગુણવત્તા અને ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરીને ઉત્પાદન વધારવાનો તથા દેશમાં સેરીકલ્ચરની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ મારફતે કચડાયેલા, ગરીબ અને પછાત પરિવારોને સશક્ત બનાવવાનો છે.
આ યોજનામાં ચાર (4) મુખ્ય ઘટકો સામેલ છેઃ
- સંશોધન અને વિકાસ, તાલીમ, ટેકનોલોજી હસ્તાંતરણ અને આઇ.ટી. પહેલો,
- બીજ સંસ્થાઓ,
- iii. સંકલન અને બજાર વિકાસ અને
- iv. ક્વોલિટી સર્ટિફિકેશન સિસ્ટમ્સ (ક્યુસીએસ) / એક્સપોર્ટ બ્રાન્ડ પ્રમોશન એન્ડ ટેકનોલોજી અપગ્રેડેશન.
-
સિલ્ક સમગ્ર-2 એ 2021-22થી 2025-26ના સમયગાળા માટે રૂ. 4,679.85 કરોડના બજેટ સાથે આ પ્રયાસનું વિસ્તરણ છે. આ હસ્તક્ષેપો રેશમના કીડાને ઉછેરવાથી માંડીને ગુણવત્તાયુક્ત રેશમના કાપડના ઉત્પાદન સુધીની સમગ્ર રેશમ ઉત્પાદન પ્રક્રિયામાં સુધારો કરવામાં મદદ કરે છે.
- અત્યાર સુધીમાં કેન્દ્રીય સહાયમાં રૂ. 1,075.58 કરોડ પ્રદાન કરવામાં આવ્યાં છે, જેનો લાભ 78,000થી વધારે લોકોને મળ્યો છે.
- સિલ્ક સમાગ્રા-2 ઘટકોમાં મદદ કરવા માટે છેલ્લાં ત્રણ વર્ષથી આંધ્રપ્રદેશ (રૂ. 72.50 કરોડ) અને તેલંગાણા (રૂ. 40.66 કરોડ) ને નાણાકીય સહાય આપવામાં આવી છે.
-
સિલ્ક સમગ્ર-2 ઉપરાંત અન્ય યોજનાઓ પણ છે જે રેશમ અને હાથવણાટના ક્ષેત્રને ટેકો આપે છેઃ
- રો મટિરિયલ સપ્લાય સ્કીમ (આરએમએસએસ): યાર્ન સપ્લાય સ્કીમ (વાયએસએસ) આંશિક સુધારા સાથે અને તેનું નામ બદલીને કાચો માલ સપ્લાય સ્કીમ (આરએમએસએસ) કરવામાં આવ્યું છે, જેનું નામ બદલીને વર્ષ 2021-22થી 2025-26ના સમયગાળા દરમિયાન અમલીકરણ માટે મંજૂરી આપવામાં આવી છે. લાયક હેન્ડલૂમ વણકરોને સબસિડીના દરે ગુણવત્તાયુક્ત યાર્ન અને તેમના મિશ્રણો ઉપલબ્ધ કરાવવા. આ યોજના હેઠળ નાણાકીય વર્ષ 2023-2024 દરમિયાન કુલ 340 લાખ કિલો યાર્નનો પુરવઠો પૂરો પાડવામાં આવ્યો છે.
- નેશનલ હેન્ડલૂમ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ (એનએચડીપી): વર્ષ 2021-22થી 2025-26 સુધી ચાલનારા નેશનલ હેન્ડલૂમ ડેવલપમેન્ટ પ્રોગ્રામ (એનએચડીપી)નો ઉદ્દેશ સિલ્ક ફેબ્રિક ઉત્પાદકો સહિત હાથવણાટનાં ક્ષેત્રમાં વણકરોને સાથસહકાર આપવાનો છે. આ યોજના હાથવણાટના સંકલિત વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા અને હાથવણાટના વણકરોના કલ્યાણમાં સુધારો કરવા જરૂરિયાત-આધારિત અભિગમ ધરાવે છે. તે પ્રદર્શનો મારફતે કાચા માલ, ડિઝાઇન, ટેકનોલોજી અપગ્રેડેશન અને માર્કેટિંગ માટે ટેકો પૂરો પાડે છે. તદુપરાંત, તે શહેરી હાટ અને માર્કેટિંગ સંકુલો જેવા કાયમી માળખાગત સુવિધાઓ ઊભી કરવામાં મદદ કરે છે, જે સહકારી મંડળીઓ અને સ્વ-સહાય જૂથો એમ બંનેમાં વણકરોને લાભ આપે છે.
- ટેક્સટાઇલ સેક્ટરમાં ક્ષમતા નિર્માણ માટેની યોજના (સમર્થ): ટેક્સટાઇલ મંત્રાલય દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલી આ માગ આધારિત અને પ્લેસમેન્ટલક્ષી કાર્યક્રમ છે. 3 લાખ લોકોને તાલીમ આપવા માટે રૂ. 495 કરોડના બજેટ સાથે 2 વર્ષ (નાણાકીય વર્ષ 2024-25 અને 2025-26) માટે વિસ્તૃત. આ યોજના પ્રવેશ-સ્તરની તાલીમ તેમજ એપરલ અને ગારમેન્ટિંગ, હેન્ડલૂમ, હસ્તકળા, રેશમ અને શણમાં અપસ્કિલિંગ અને રિસ્કિલિંગ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
-
આ યોજનાઓએ ઉત્પાદિત કાચા રેશમના જથ્થા અને ગુણવત્તાને સુધારવામાં મદદ કરી છે, જેણે ભારતમાં રેશમ ઉદ્યોગના વિકાસમાં ફાળો આપ્યો છે.
નિષ્કર્ષ
સિલ્ક સમગ્ર અને સિલ્ક સમગ્ર-2 જેવી યોજનાઓની મદદથી ભારતનો રેશમ ઉદ્યોગ સારો વિકાસ પામ્યો છે. આણે ખેડૂતો, વણકરો અને ગ્રામીણ પરિવારોને ટેકો આપ્યો છે. તાલીમ, નવા ખ્યાલો અને બહેતર બજારો પર વધારે ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને ભારત રેશમમાં એક વૈશ્વિક નેતા બની શકે તેમ છે. આ આપણી રેશમની પરંપરાઓને જીવંત રાખવામાં પણ મદદ કરશે.
સંદર્ભો
- https://kancheepuram.nic.in/about-district/gi-tag-product-kancheevaram-silks-and-sarees/#:~:text=In%202005%2C%20the%20Government%20of,since%20the%20year%202005%2D06.
- https://csb.gov.in/silk-sericulture/silk/
- https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2117111
- https://www.texmin.nic.in/sites/default/files/Table-2%20Raw%20Silk%20Production%20Statistics.pdf
- https://www.texmin.nic.in/sites/default/files/Table-1%20Sericulture%20Statistics%20of%20India-A%20Glance.pdf
- e288247606fb8026329686088d3d68ebe61cadb9ad6bac144807a98d0611f192.xlsx
- https://csb.gov.in/
- https://texmin.nic.in/sites/default/files/MOT%20Annual%20Report%20English%20%2807.11.2024%29.pdf (પૃષ્ઠ નં. ૬૩)
- https://www.theindiansilkexportpromotioncouncil.com/about.php
- https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2117113
- https://myhandlooms.gov.in/Home/RMSS.aspx
- https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2040834
- https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2065497
- https://cmerti.res.in/sericulture-silk/
- https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1606091
- https://myhandlooms.gov.in/Home/NHDP.aspx
-
મહેરબાની કરીને pdf ફાઇલને શોધો
AP/IJ/GP/JD
(Release ID: 2120902)
|