પરિચય

ભારતના ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગે તેના વિશાળ કૃષિવિષયક આધાર, વધતી જતી સ્થાનિક માગ અને સહાયક સરકારી નીતિઓ વડે પ્રેરિત થઈને ઝડપી પરિવર્તન કર્યું છે. ભારત ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ક્ષેત્રમાં પ્રભાવશાળી વૃદ્ધિ સાથે વૈશ્વિક નેતા તરીકે ઉભરી આવવા માટે સજ્જ છે. કૃષિ ક્ષેત્ર ભારતના ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગની કરોડરજ્જુ છે, ભારત વૈશ્વિક સ્તરે ફળો, શાકભાજી, બાજરી, ચા અને અનાજ તેમજ દૂધ અને પશુધનનો સૌથી મોટો ઉત્પાદક દેશ છે.

મેક ઇન ઇન્ડિયા પહેલ હેઠળ ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્ર પ્રાથમિકતા છે, જેમાં ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ મંત્રાલય રોકાણને આકર્ષવા અને માળખાગત સુવિધાઓ વિકસાવવા માટે યોજનાઓનો અમલ કરે છે.  કૃષિની દ્રષ્ટિએ સમૃદ્ધ વિસ્તારોમાં આવશ્યક યુટિલિટીઝ અને સામાન્ય પ્રોસેસિંગ સુવિધાઓ સાથે મેગા ફૂડ પાર્કની સ્થાપના કરવામાં આવી રહી છે, જે ઉદ્યોગસાહસિકો માટે પ્લગ-એન્ડ-પ્લે મોડલ ઓફર કરે છે. આ ઉદ્યાનોમાં રોકાણને હાર્મોનાઇઝ્ડ લિસ્ટ ઑફ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર સબ-સેક્ટર્સ (એચએલઆઇએસ) હેઠળ માન્યતા આપવામાં આવી છે, જે માળખાગત ધિરાણની સરળ સુલભતાને સક્ષમ બનાવે છે. રોકાણને પ્રોત્સાહન આપવા મંત્રાલયે ઇન્વેસ્ટર્સ પોર્ટલ (https://www.foodprocessingindia.gov.in/) શરૂ કર્યું છે, જે સંસાધનો, નીતિઓ અને પ્રોત્સાહનો પર મુખ્ય માહિતી પ્રદાન કરે છે, ત્યારે ભાગીદારી, નિયમનકારી મંજૂરીઓ અને રોકાણકારોને ટેકો આપવા માટે ઇન્વેસ્ટ ઇન્ડિયા સાથે જોડાણ પણ કરે છે.

મંત્રાલયના 2024-25ના બજેટમાં  ગત વર્ષની સરખામણીએ અંદાજે 30.19 ટકાનો વધારો થયો છે.

ભારતમાં ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ક્ષેત્રની ઝાંખી

 

સ્ત્રોત: ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ મંત્રાલયનો વાર્ષિક અહેવાલ (2023-24)

પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના

કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની છત્રી યોજના સંપદા – એગ્રો-મરીન પ્રોસેસિંગ અને એગ્રો-પ્રોસેસિંગ ક્લસ્ટર્સના વિકાસ માટેની યોજનાને મે, 2017માં મંજૂરી આપવામાં આવી હતી, જેમાં અમલીકરણનાં  ગાળા માટે કુલ રૂ.6,000 કરોડની ફાળવણી કરવામાં આવી  હતી. રૂ. 4600 કરોડની ફાળવણી સાથે કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના – પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના (એગ્રો-મરીન પ્રોસેસિંગ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ ઓફ એગ્રો-પ્રોસેસિંગ ક્લસ્ટર્સની યોજના) ચાલુ રાખવાની મંજૂરી 31 માર્ચ, 2026 સુધી આપવામાં આવી છે.

28 ફેબ્રુઆરી, 2025 સુધી, એમઓએફપીઆઈએ દેશભરમાં પીએમકેએસવાયની અનુરૂપ ઘટક યોજનાઓ હેઠળ 41 મેગા ફૂડ પાર્ક્સ, 394 કોલ્ડ ચેઇન પ્રોજેક્ટ્સ, 75 એગ્રો-પ્રોસેસિંગ ક્લસ્ટર્સ પ્રોજેક્ટ્સ, 536 ફૂડ પ્રોસેસિંગ યુનિટ્સ, 61 બેકવર્ડ એન્ડ ફોરવર્ડ લિન્કેજનું સર્જન અને 44 ઓપરેશન ગ્રીન્સ પ્રોજેક્ટ્સ સહિત 1608 પ્રોજેક્ટ્સને મંજૂરી આપી છે. પીએમકેએસવાયની ઘટક યોજનાઓની શરૂઆતથી અત્યાર સુધીમાં સહાય/સબસિડીમાં અનુદાન તરીકે કુલ રૂ. 6198.76 કરોડની રકમનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે.

પીએમકેએસવાય યોજનાનો ઉદ્દેશ નીચે મુજબ છેઃ

•  ફાર્મ ગેટથી લઈને રિટેલ આઉટલેટ સુધી, આધુનિક ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને કાર્યક્ષમ સપ્લાય ચેઇન મેનેજમેન્ટ માટે એક વ્યાપક પેકેજ
•  ભારતમાં ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્રને પ્રોત્સાહન આપવાનું લક્ષ્ય
• ખેડૂતોને વધુ સારું વળતર મેળવવામાં મદદ કરે છે અને ખેડૂતોની આવક બમણી કરવામાં ટેકો આપે છે
• ખાસ કરીને ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં રોજગારીની વિશાળ તકોનું સર્જન કરે છે
• કૃષિ પેદાશોનો બગાડ ઘટાડે છે
• ખાદ્ય ઉત્પાદનોની પ્રક્રિયાના સ્તરમાં વધારો કરે છે
• પ્રોસેસ્ડ ફૂડની નિકાસમાં વધારો કરે છે

પ્રધાનમંત્રી કિસાન સંપદા યોજના હેઠળની યોજનાઓ:

પી.એલ.આઈ.એસ.એફ.પી.આઈ. - ખાદ્યાન્ન પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ માટે ઉત્પાદન સાથે જોડાયેલી પ્રોત્સાહક યોજના

• ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ માટે કેન્દ્રીય ક્ષેત્રની યોજના, પ્રોડક્શન લિંક્ડ ઇન્સેન્ટિવ સ્કીમ (પી.એલ.આઈ.એસ.એફ.પી.આઈ.) ને માર્ચ 2021 માં કેન્દ્રીય કેબિનેટ દ્વારા મંજૂરી આપવામાં આવી હતી, જેમાં ₹10,900 કરોડના ખર્ચ સાથે. આ યોજનાનો અમલ વર્ષ 2021-22થી વર્ષ 2026-27 સુધીનાં છ વર્ષનાં ગાળામાં થઈ રહ્યો છે.

આ યોજનાના ઘટકો આ મુજબ છે –

1. ચાર મોટા ફૂડ પ્રોડક્ટ સેગમેન્ટ્સના ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહિત કરવું. રાંધવા માટે તૈયાર/રેડી ટુ ઇટ (આરટીસી/આરટીઇ) આહાર જેમાં બાજરી આધારિત ઉત્પાદનો, પ્રોસેસ્ડ ફ્રૂટ્સ અને શાકભાજી, દરિયાઇ ઉત્પાદનો અને મોઝ્ઝરેલા ચીઝ (કેટેગરી I) સામેલ છે.
2. એસએમઈના નવીન/જૈવિક ઉત્પાદનોનું ઉત્પાદન (કેટેગરી II)
3. ઇન-સ્ટોર બ્રાન્ડિંગ, શેલ્ફ સ્પેસ રેન્ટિંગ અને માર્કેટિંગ માટે મજબૂત ભારતીય બ્રાન્ડના ઉદભવને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે વિદેશમાં બ્રાન્ડિંગ અને માર્કેટિંગ (કેટેગરી III) માટે સપોર્ટ સાથે સંબંધિત ત્રીજો ઘટક.
4. પી.એલ.આઈ.એસ.એફ.પી.આઈ. હેઠળની બચતમાંથી, ઉત્પાદન સાથે સંકળાયેલી પ્રોત્સાહનો યોજના ફોર મિલેટ આધારિત ઉત્પાદનો (પીએલઆઈએએસએમબીપી) માટેનો એક ઘટક પણ આ યોજનામાંથી બનાવવામાં આવ્યો હતો. જેનો ઉદ્દેશ આરટીસી/આરટીઈ ઉત્પાદનોમાં બાજરીના ઉપયોગને પ્રોત્સાહિત કરવાનો અને તેના ઉત્પાદન, મૂલ્ય સંવર્ધન અને વેચાણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે પીએલઆઈ યોજના હેઠળ તેમને પ્રોત્સાહિત કરવાનો હતો.

• 28 ફેબ્રુઆરી, 2025 સુધીમાં, દેશમાં પીએલઆઇએસએફપીઆઈ યોજનાની વિવિધ કેટેગરી હેઠળ કુલ 171 ફૂડ પ્રોસેસિંગ કંપનીઓને સહાય માટે મંજૂરી આપવામાં આવી છે અને ₹1155.296 કરોડના પ્રોત્સાહનોનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે, જેમાંથી 20 પાત્રતા ધરાવતા કેસોમાં એમએસએમઇને ₹13.266 કરોડનું વિતરણ કરવામાં આવ્યું છે.
• સ્કીમના લાભાર્થીઓ દ્વારા જણાવવામાં આવેલા આંકડા મુજબ 213 સ્થળોએ ₹8,910 કરોડનું રોકાણ  કરવામાં આવ્યું છે. 31 ઓક્ટોબર 2024 સુધીમાં, આ યોજનાએ 2.89 લાખથી વધુની રોજગારી પેદા કરી હોવાના અહેવાલ છે.

આ યોજનાએ સ્થાનિક ઉત્પાદનમાં વધારો કરીને, મૂલ્ય સંવર્ધનમાં વધારો કરીને, કાચા માલના સ્થાનિક ઉત્પાદનને વેગ આપીને અને રોજગારીની તકો ઊભી કરીને દેશની એકંદર વૃદ્ધિ અને વિકાસમાં નોંધપાત્ર પ્રદાન કર્યું છે. આ યોજના મોટી કંપનીઓ, બાજરી આધારિત ઉત્પાદનો, નવીન અને ઓર્ગેનિક ઉત્પાદનો તેમજ નાના અને મધ્યમ ઉદ્યોગોને ટેકો આપે છે. જ્યારે વૈશ્વિક સ્તરે ભારતીય બ્રાન્ડ્સને પ્રોત્સાહન પણ આપે છે.

પીએમએફએમઈ – પ્રધાનમંત્રી સૂક્ષ્મ ખાદ્યાન્ન પ્રક્રિયા ઉદ્યોગસાહસો યોજનાનું ઔપચારિકરણ

જૂન 2020 માં શરૂ થયેલી આ યોજનાનો હેતુ આ યોજના માટે નાણાકીય વર્ષ 2020-2025 ના સમયગાળામાં કુલ રૂ. 10,000 કરોડના ખર્ચમાં આ ક્ષેત્રમાં 'વોકલ ફોર લોકલ' ને પ્રોત્સાહિત કરવાનો છે. આ યોજનાને નાણાકીય વર્ષ 2025-26 સુધી લંબાવવામાં આવી છે. માઇક્રો ફૂડ પ્રોસેસિંગ સાહસો માટે આ સૌપ્રથમ સરકારી યોજના છે અને ક્રેડિટ લિન્ક્ડ સબસિડી મારફતે અને એક જિલ્લો, એક ઉત્પાદનનો અભિગમ અપનાવીને 2 લાખ ઉદ્યોગસાહસોને લાભ આપવાનો લક્ષ્યાંક છે.

વર્ષોથી આ યોજનાનું વિહંગાવલોકન:

નવીનતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપવું

આ યોજનાઓ મારફતે સરકાર ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્રમાં નાના અને મધ્યમ ઉદ્યોગો (એસએમઇ)ને સક્રિયપણે ટેકો આપે છે. આ યોજનાઓ એસએમઇને નાણાકીય, ટેકનિકલ અને માર્કેટિંગ સહાયતા પ્રદાન કરે છે, જે ક્ષમતા વિસ્તરણ, નવીનતા અને ઔપચારિકતાની સુવિધા પ્રદાન કરે છે. એસએમઇ પણ પીએમકેએસવાય યોજનાના વિવિધ ઘટકો હેઠળ લાભ મેળવવા માટે પાત્ર છે. પીએમએફએમઇ યોજનાનો ખાસ કરીને અસંગઠિત એકમોને ઔપચારિક સ્વરૂપ આપવાનો, સંસ્થાગત ધિરાણ, આધુનિક માળખાગત સુવિધાઓ અને ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ક્ષમતામાં વધારો કરવાનો લક્ષ્યાંક છે. પીએલઆઈ યોજના હેઠળ લાભાર્થીઓમાં નોંધપાત્ર હિસ્સો એમએસએમઇ છે, જેમાં 70 એમએસએમઇની સીધી નોંધણી થઈ છે અને અન્ય 40 કંપનીઓએ મોટી કંપનીઓ માટે કોન્ટ્રાક્ટ ઉત્પાદકો તરીકે પ્રદાન કર્યું છે. સામૂહિક રીતે, આ પહેલોએ નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપીને, સ્પર્ધાત્મકતામાં સુધારો કરીને, બજારની સુલભતાનું વિસ્તરણ કરીને, રોજગારીની તકોનું સર્જન કરીને અને ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગમાં વ્યાપક મૂલ્ય શ્રુંખલાને ટેકો આપીને એસએમઇને મજબૂત કરી છે.

ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ (PLISFPI) માટે પ્રોડક્શન લિન્ક્ડ ઇન્સેન્ટિવ સ્કીમ હેઠળ સરકાર વિદેશમાં ભારતીય ફૂડ બ્રાન્ડ્સને પ્રોત્સાહન આપવા નાણાકીય પ્રોત્સાહનો પ્રદાન કરે છે, જે વૈશ્વિક બજારોમાં ભારતીય બ્રાન્ડેડ કન્ઝ્યુમર ફૂડ પ્રોડક્ટ્સ માટે બ્રાન્ડિંગ અને માર્કેટિંગ પ્રવૃત્તિઓને ટેકો આપે છે. લાભાર્થીઓને વિદેશમાં બ્રાન્ડિંગ અને માર્કેટિંગ પરના તેમના ખર્ચના 50% વળતર આપવામાં આવે છે, જે તેમના વાર્ષિક ખાદ્ય ઉત્પાદનોના વેચાણના 3% અથવા દર વર્ષે ₹50 કરોડ, બેમાંથી જે ઓછું હોય તેના પર મર્યાદિત હોય છે. અરજદારોએ લાયકાત મેળવવા માટે પાંચ વર્ષમાં ઓછામાં ઓછા ₹5 કરોડ ખર્ચવા પડે છે. હાલમાં પીએલઆઈ યોજનાના આ ઘટક હેઠળ 73 લાભાર્થીઓ છે.

તાજેતરનાં વિકાસ

• માર્ચ 2025: ખાદ્ય સુરક્ષા અને ગુણવત્તાવધારવા માટે, ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ મંત્રાલય (એમઓએફપીઆઈ)  નાણાકીય વર્ષ 2025-26 માં ભારતભરમાં 100 નવી એનએબીએલ-માન્યતા પ્રાપ્ત (નેશનલ એક્રેડિટેશન બોર્ડ ફોર ટેસ્ટિંગ એન્ડ કેલિબ્રેશન લેબોરેટરીઝ) ફૂડ ટેસ્ટિંગ લેબોરેટરીની સ્થાપનાને નાણાકીય સહાય કરશે.
• જાન્યુઆરી 2025: ખાદ્ય પ્રસંસ્કરણ ઉદ્યોગ મંત્રાલય (જીઓઆઈ), પંજાબ કૃષિ યુનિવર્સિટી (પીએયુ), પંજાબ એગ્રો ઇન્ડસ્ટ્રીઝ કોર્પોરેશન અને હિન્દુસ્તાન યુનિલિવર લિમિટેડ (એચયુએલ) પંજાબમાં ટામેટાના ઉત્પાદન અને પેસ્ટ ઉત્પાદનને વધારવા માટે સંયુક્ત વિચાર-વિમર્શ કરવાની તૈયારીમાં છે.

વર્લ્ડ ફૂડ ઇન્ડિયા:

વર્લ્ડ ફૂડ ઇન્ડિયા 2024 ની ત્રીજી આવૃત્તિ નવી દિલ્હીમાં 19 થી 22 સપ્ટેમ્બર દરમિયાન યોજવામાં આવી હતી. ભારતમાં ફૂડ પ્રોસેસિંગ અને તેને સંલગ્ન ક્ષેત્રો માટે સૌથી મોટી ઇવેન્ટ બનવાનું લક્ષ્ય ધરાવતી આ પ્રતિષ્ઠિત જનમેદનીએ વિશ્વભરના ઉદ્યોગજગતના અગ્રણીઓને એકમંચ પર લાવ્યા હતા. માત્ર પ્રોસેસ્ડ ફૂડ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ જ નહીં, પરંતુ મશીનરી, પેકેજિંગ, ટેકનોલોજી અને લોજિસ્ટિક્સ જેવા મહત્ત્વપૂર્ણ સંલગ્ન ક્ષેત્રોમાં પણ ફેલાયેલા વર્લ્ડ ફૂડ ઇન્ડિયા 2024માં સમગ્ર ફૂડ વેલ્યુ ચેઇનમાં નવીનતાઓ અને તકો પ્રદર્શિત કરવામાં આવી હતી.

ભારતની સમૃદ્ધ રાંધણ પરંપરાઓને પ્રદર્શિત કરવા અને દેશના વિવિધ ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્રમાં રોકાણોને પ્રોત્સાહિત કરવાના બેવડા ઉદ્દેશથી 2017માં શરૂ કરવામાં આવી હતી. આ વિઝનને ધ્યાનમાં રાખીને મંત્રાલયે પછાત જોડાણો અને સંશોધન અને વિકાસથી માંડીને કોલ્ડ ચેઇન સોલ્યુશન્સ અને સ્ટાર્ટ-અપ્સ સુધીના પેટા-સેગમેન્ટમાં રોકાણને ચેનલાઇઝ કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું છે, જે ભારતને વૈશ્વિક ફૂડ હબ તરીકે સ્થાપિત કરે છે. ભારતના રાંધણ વારસાને પ્રદર્શિત કરવા અને વૈશ્વિક સહયોગને આગળ ધપાવવાના મૂળિયા સાથે, વર્લ્ડ ફૂડ ઇન્ડિયા વિશ્વની ફૂડ બાસ્કેટમાં પરિવર્તિત થવાના દેશના દ્રષ્ટિકોણને આગળ વધારવા માટેનું એક મુખ્ય પ્લેટફોર્મ બની ગયું છે.

નિષ્કર્ષ

ભારતમાં ફૂડ પ્રોસેસિંગ ક્ષેત્રમાં વૃદ્ધિ અને ટકાઉપણાની અપાર સંભાવના છે. વિવિધ યોજનાઓએ માળખાગત સુવિધાને મજબૂત કરી છે, મૂલ્ય સંવર્ધનને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે તથા લઘુ અને મધ્યમ કદના ઉદ્યોગોને સશક્ત બનાવ્યા છે. કોલ્ડ ચેઇન સુવિધાઓના વિસ્તરણ, નાણાકીય પ્રોત્સાહનો અને કૌશલ્ય વિકાસની પહેલોએ ભારતને વૈશ્વિક ફૂડ પ્રોસેસિંગ હબ તરીકે સ્થાન આપ્યું છે. નવીનીકરણ, ટકાઉપણું અને ઉદ્યોગસાહસિકતા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની સાથે આ ક્ષેત્ર ખેડૂતોની આવક વધારવા, રોજગારીનું સર્જન કરવા, ખાદ્ય પદાર્થોનો બગાડ ઘટાડવા અને નિકાસને વેગ આપવા માટે સજ્જ છે. જ્યારે ભારત મેક ઇન ઇન્ડિયા વિઝન હેઠળ આગળ વધી રહ્યું છે, ત્યારે ફૂડ પ્રોસેસિંગ ઉદ્યોગ ખાદ્ય સુરક્ષા, ગુણવત્તા અને વૈશ્વિક સ્પર્ધાત્મકતા સુનિશ્ચિત કરીને આર્થિક વૃદ્ધિનું મુખ્ય ચાલકબળ બની રહેશે.

મેક ઇન ઇન્ડિયા (એફપીઆઇ)/એક્સક્લોઝર/04

સંદર્ભો:

• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2088362
• https://www.mofpi.gov.in/Schemes/about-pmksy-scheme
• https://mofpi.gov.in/en/Schemes/about-pmksy-scheme
• https://www.mofpi.gov.in/sites/default/files/CONSOLIDATED_LIST_OF_STATE-WISE_394_APPROVED_COLD_CHAIN_PROJECTS_As_on_11-03-2025.pdf
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU3450_itKCX5.pdf?source=pqals
• https://mofpi.gov.in/en/Schemes/about-pmksy-scheme
• https://mofpi.gov.in/en/Schemes/operation-greens-scheme
• https://www.mofpi.gov.in/en/PLISFPI/central-sector-scheme-production-linked-incentive-scheme-food-processing-industry-plisfpi
• https://sansad.in/getFile/loksabhaquestions/annex/184/AU3237_vgjNlp.pdf?source=pqals
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2081393
• https://pmfme.mofpi.gov.in/pmfme/#/Home-Page
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2114057
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2091860
• https://pib.gov.in/PressNoteDetails.aspx?NoteId=152158&ModuleId=3&reg=3&lang=1

પીડીએફમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

AP/IJ/GP/JD

(Release ID: 2116385) Visitor Counter : 48