પરિચય

ભારત 10.45 કરોડથી વધુ અનુસૂચિત જનજાતિ (ST) વ્યક્તિઓનું ઘર છે - જે કુલ વસતીના 8.6 ટકા હિસ્સો ધરાવે છે - જે વિશાળ અને વૈવિધ્યસભર આદિવાસી વારસાનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ભારત સરકારે બહુઆયામી અભિગમને આધારે કેટલીક પહેલો હાથ ધરીને અનુસૂચિત જનજાતિના સામાજિક-આર્થિક વિકાસ પ્રત્યે મજબૂત પ્રતિબદ્ધતા દર્શાવી છે.

અનુસૂચિત જનજાતિના વિકાસ માટેનું એકંદર બજેટ 2024-25માં ₹10,237.33 કરોડથી વધીને 2025-26માં ₹14,925.81 કરોડ થયું છે, જે 45.79 ટકાનો પ્રભાવશાળી વધારો દર્શાવે છે. લાંબા ગાળાનો પરિપ્રેક્ષ્ય નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવે છેઃ 2014-15માં ₹4,497.96 કરોડથી વધીને 2021-22માં ₹7,411 કરોડ અને હવે 2014-15થી 231.83 ટકાનો વધારો દર્શાવે છે, જે આદિવાસી કલ્યાણ પર સરકારનું સતત ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

આ પ્રતિબદ્ધતાને અનુરૂપ આદિજાતિ બાબતોના મંત્રાલય હેઠળની ટ્રાઇબલ કોઓપરેટિવ માર્કેટિંગ ડેવલપમેન્ટ ફેડરેશન ઓફ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (ટ્રાઇફેડ) આદિવાસી સમુદાયોના માર્કેટિંગ અને આર્થિક સ્થિતિને વધારવા સક્રિયપણે કામ કરી રહી છે. ટ્રાઇફેડનું લક્ષ્ય આદિજાતિ ઉત્પાદનોના માર્કેટિંગ વિકાસ દ્વારા આદિજાતિ સમુદાયોના સામાજિક-આર્થિક વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવાનું છે.

વન ધન યોજનામાંથી: આદિવાસીઓની આજીવિકામાં પરિવર્તન

 

[4]

14 એપ્રિલ, 2018ના રોજ શરૂ કરવામાં આવેલી વન ધન યોજના 'લઘુતમ ટેકાના ભાવ (MSP) અને એમએફપી માટે વેલ્યુ ચેઇનના વિકાસ મારફતે લઘુ વન ઉત્પાદનના માર્કેટિંગ માટેની વ્યવસ્થા' હેઠળ મુખ્ય પહેલ છે.  નોડલ એજન્સી તરીકે ટ્રાઇફેડ દ્વારા અમલમાં મૂકવામાં આવેલી આ યોજનાનો ઉદ્દેશ આદિવાસી સંગ્રહકર્તાઓને  ઉદ્યોગસાહસિકોમાં પરિવર્તિત કરીને તેમના માટે આજીવિકાની તકો ઊભી કરવાનો છે. વન ધન વિકાસ કેન્દ્રો (VDVKC)ની સ્થાપના આદિવાસી બહુમતી ધરાવતા જિલ્લાઓમાં કરવામાં આવી છે. જ્યાં આદિજાતિ સ્વ-સહાય જૂથો (HSG) એમએફપીના સંગ્રહ, મૂલ્ય સંવર્ધન અને માર્કેટિંગમાં સંકળાયેલા છે. દરેક વીડીવીકે ક્લસ્ટરમાં લગભગ 300 લાભાર્થીઓ સાથે 15 આદિવાસી એસએચજીનો સમાવેશ થાય છે. કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા 100 ટકા ભંડોળ પૂરું પાડવામાં આવતી આ પહેલ આદિવાસી ઉદ્યોગસાહસિકતાને ટેકો આપવા માટે ક્લસ્ટર દીઠ ₹15 લાખની જોગવાઈ કરે છે. જે જંગલમાં રહેતા સમુદાયો માટે આવકનો ટકાઉ સ્ત્રોત સુનિશ્ચિત કરે છે.

તેની શરૂઆતથી જ, વન ધન યોજનાએ ભારતભરના આદિવાસી સમુદાયોની આજીવિકામાં નોંધપાત્ર સુધારો કર્યો છે. આ પહેલથી 11.83 લાખથી વધુ આદિવાસી વ્યક્તિઓને લાભ થયો છે. જેનાથી તેમની આવકમાં વધારો થયો છે અને સ્થાયી વિકાસને પ્રોત્સાહન મળ્યું છે. રૂ. 587 કરોડના નોંધપાત્ર ભંડોળ સાથે આ યોજનાએ આર્થિક તકો પૂરી પાડી છે અને વન-આધારિત સમુદાયોને આત્મનિર્ભર બનવા માટે સશક્ત બનાવ્યા છે.

વન ધન યોજનાનો અમલ આદિજાતિ સમુદાયોને સશક્ત બનાવવા માટેના માળખાગત અભિગમને અનુસરે છે. આ પ્રક્રિયામાં 20 સભ્યોના સ્વ-સહાય જૂથો (HSG)ની રચના, તાલીમ, મૂલ્ય સંવર્ધન ઉપકરણોની જોગવાઈ, સંગ્રહ અને લોજિસ્ટિક્સ સિસ્ટમની સ્થાપના તથા બ્રાન્ડિંગ અને માર્કેટિંગ સપોર્ટ સામેલ છે. આ પગલાં સુનિશ્ચિત કરે છે કે આદિવાસી સંગ્રહકો ફક્ત કાચા માલના સપ્લાયર બનવાથી ઉચ્ચ-મૂલ્યના તૈયાર માલના ઉત્પાદકો બનવા સુધી મૂલ્ય શૃંખલાને ઉપર લઈ જાય છે, જેનાથી તેમની આવક અને આર્થિક સ્થિરતામાં નોંધપાત્ર વધારો થાય છે.

ટ્રાઇબ્સ ઇન્ડિયા- વૈશ્વિક બજારો સાથે આદિવાસી ઉત્પાદનોનું જોડાણ

ટ્રાઇફેડનો ઉદ્દેશ સ્થાયી ધોરણે તેમનાં ઉત્પાદનોનાં માર્કેટિંગ મારફતે ગરીબમાં ગરીબ આદિવાસી લોકોનાં આર્થિક વિકાસને વેગ આપવાનો અને સ્થાનિક તેમજ આંતરરાષ્ટ્રીય બજારોમાં તેમની કળાનો વ્યાપક સંપર્ક પ્રદાન કરવાનો છે. અંતરિયાળ વિસ્તારોમાં વસતા 200થી વધુ આદિવાસી સમુદાયો તેમની પરંપરાગત કળા અને હસ્તકલાને જાળવવાનો પ્રયાસ કરે છે. તેમના આર્થિક કલ્યાણને ટેકો આપવા માટે, ટ્રાઇફેડે  1999માં ટ્રાઇબ્સ ઇન્ડિયાની શરૂઆત કરી  હતી, અને નવી દિલ્હીમાં તેનું પ્રથમ રિટેલ આઉટલેટ ખોલ્યું હતું.

અત્યારે ટ્રાઇબ્સ ઇન્ડિયાનું વિસ્તરણ સમગ્ર ભારતમાં 117 રિટેલ આઉટલેટ્સમાં થયું છે. ટ્રાઇફેડ  આદિવાસી કારીગરો, સ્વ-સહાય જૂથો (HSG) અને આનુષંગિક સંસ્થાઓ પાસેથી હસ્તકળા, હાથવણાટ અને કુદરતી ખાદ્ય ઉત્પાદનોના સ્ત્રોત માટે 15 પ્રાદેશિક કચેરીઓનું સંચાલન કરે છે. આ ઉત્પાદનોનું વેચાણ 35 પોતાના શોરૂમ અને 8 કન્સાઇન્મેન્ટ શોરૂમ, તેમજ પ્રદર્શનો દ્વારા કરવામાં આવે છે. પોતાની પહોંચમાં વધારો કરીને, ટ્રાઇફેડ હવે www.tribesindia.com મારફતે વૈશ્વિક સ્તરે આદિવાસી ઉત્પાદનોનું વેચાણ કરે છે, જે કારીગરો માટે વાજબી કિંમત અને વ્યાપક સંપર્કને સુનિશ્ચિત કરે છે.

 

વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી અને પહેલોઃ સહયોગ દ્વારા આદિજાતિઓનું સશક્તિકરણ

પોતાના આ મિશનને આગળ વધારવા માટે, ટ્રાઇફેડે કેટલીક વ્યૂહાત્મક ભાગીદારીમાં પ્રવેશ કર્યો છે. જેનો ઉદ્દેશ આદિજાતિ ઉદ્યોગસાહસિકતાને સરળ બનાવવાનો અને આદિજાતિ ઉત્પાદનો માટે બજાર સુલભતા વધારવાનો છે.

 

આદી મહોત્સવ – આદિવાસી ઉત્કૃષ્ટતા અને ઉદ્યોગસાહસિકતાની ઉજવણી

ટ્રાઇફેડની મુખ્ય પહેલ આદી મહોત્સવ એક વાર્ષિક કાર્યક્રમ છે, જે ભારતના સમૃદ્ધ આદિવાસી વારસા, સંસ્કૃતિ, કળા, હસ્તકલા, ખાણીપીણી અને વાણિજ્યની ઉજવણી કરે છે. નવી દિલ્હીના મેજર ધ્યાનચંદ નેશનલ સ્ટેડિયમ ખાતે 16 થી 24 ફેબ્રુઆરી દરમિયાન યોજાયેલી 2025ની આવૃત્તિમાં 30+ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના 600થી વધુ આદિવાસી કારીગરો, વિવિધ આદિવાસી નૃત્ય સ્વરૂપોનું પ્રદર્શન કરતા 500 કલાકારો અને વિવિધ પ્રદેશોમાંથી સ્વદેશી વાનગીઓ પ્રસ્તુત કરતા 25 આદિવાસી ફૂડ સ્ટોલ્સ એકઠા થયા હતા. આ કાર્યક્રમમાં આદિવાસી કારીગરો દ્વારા લાઇવ પેઇન્ટિંગ સેશન, 20 જાહેર ક્ષેત્રના એકમો (PSU) અને 35 તાલીમ સંસ્થાઓ સાથે જોડાણ તથા ડિઝાઇન સંસ્થાઓ અને કોર્પોરેટ ગૃહો સાથે 25થી વધુ એમઓયુ પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ ફેસ્ટિવલની થીમ "અ સેલિબ્રેશન ઓફ એન્ટરપ્રિન્યોરશિપ, ટ્રાઇબલ ક્રાફ્ટ, કલ્ચર, ક્યુઝિન એન્ડ કોમર્સ", આદિવાસી જીવનની મૂળભૂત લાક્ષણિકતા રજૂ કરે છે.

આત્મનિર્ભર આદિજાતિ અર્થતંત્રનું નિર્માણ

વન ધન યોજના, જનજાતિઓ ઇન્ડિયા અને આદી મહોત્સવ સહિત ટ્રાઇફેડની પહેલો ઉદ્યોગસાહસિકતાને પ્રોત્સાહન આપીને, બજારની સુલભતામાં વધારો કરીને અને પરંપરાગત કળાઓનું જતન કરીને આદિવાસી સશક્તિકરણને વેગ આપી રહી છે. વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી, છૂટક વિસ્તરણ અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો સાથે આ કાર્યક્રમો આદિવાસી સમુદાયો માટે ટકાઉ આજીવિકા અને આર્થિક આત્મનિર્ભરતાનું સર્જન કરે છે, અને સાથે સાથે તેમના સમૃદ્ધ વારસાની ઉજવણી સાથે મુખ્ય પ્રવાહના અર્થતંત્રમાં તેમનું સંકલન સુનિશ્ચિત કરે છે.

સંદર્ભો

• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2098853
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2103858
• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2104628
• https://trifed.tribal.gov.in/program/retail-marketing
• https://trifed.tribal.gov.in/home

પીડીએફ જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

 

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2108722) Visitor Counter : 156