"પીએમ-એસવાયએમ અસંગઠિત ક્ષેત્રનાં નોંધાયેલા કામદારોને વૃદ્ધાવસ્થા દરમિયાન માસિક પેન્શન સુનિશ્ચિત કરશે. આઝાદી પછી પહેલી વાર અનૌપચારિક ક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલા કરોડો કામદારો માટે આ પ્રકારની યોજનાની કલ્પના કરવામાં આવી છે."

- પ્રધાનમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી

પરિચય

પ્રધાનમંત્રી શ્રમયોગી માનધન (PM-SYM) ભારત સરકાર દ્વારા અસંગઠિત કામદારોને સામાજિક સુરક્ષા પ્રદાન કરવા માટે શરૂ કરવામાં આવેલી સ્વૈચ્છિક અને ફાળો આપનારી પેન્શન યોજના છે. આ યોજના  અસંગઠિત ક્ષેત્રના અને ₹ 15,000 સુધીની માસિક આવક ધરાવતા કામદારો માટે 60 વર્ષની ઉંમર પછી ઓછામાં ઓછું ₹3,000નું માસિક પેન્શન સુનિશ્ચિત કરે છે. આ યોજના અસંગઠિત ક્ષેત્રોના કામદારો પ્રત્યેની લાગણી છે, જેઓ દેશના કુલ ઘરેલુ ઉત્પાદન (GDP)માં આશરે 50 ટકા યોગદાન આપે છે.

અસંગઠિત કામદારો મોટે ભાગે ઘરેલુ કામદારો, શેરી વિક્રેતાઓ, મધ્યાહ્ન ભોજનના કામદારો, હેડ લોડર, ઇંટના ભઠ્ઠાના કામદારો, મોચી, કચરો વીણનારાઓ, ઘરેલુ કામદારો, ધોબી, રિક્ષાચાલકો, ભૂમિહીન મજૂરો, નિર્માણ કામદારો, કૃષિ કામદારો, બાંધકામ કામદારો, બીડી કામદારો, હેન્ડલૂમ કામદારો, ચામડાના કામદારો, ઓડિયો-વિઝ્યુઅલ કામદારો અથવા સમાન અન્ય વ્યવસાયોમાં કામદારો તરીકે કામ કરે છે. ઇ-શ્રમ પોર્ટલ અનુસાર, 31  ડિસેમ્બર 2024 સુધીમાં 30.51 કરોડથી વધુ અસંગઠિત કામદારો નોંધાયેલા છે.

પીએમ-એસવાયએમને વચગાળાના બજેટ 2019માં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. શ્રમ અને રોજગાર મંત્રાલય દ્વારા અવિરત અમલીકરણ માટે ભારતીય જીવન વીમા નિગમ (LIC) અને કોમન સર્વિસ સેન્ટર્સ ઇ-ગવર્નન્સ સર્વિસીસ ઇન્ડિયા લિમિટેડ (CSC SPV) સાથે જોડાણમાં આ યોજનાનું સંચાલન કરવામાં આવે  છે. એલઆઈસી પેન્શન ફંડ મેનેજર છે અને પેન્શન ચુકવણી માટે જવાબદાર છે. આ યોજના સરકારની વ્યાપક સામાજિક સુરક્ષા પહેલોનો એક ભાગ છે અને  અસંગઠિત ક્ષેત્રના કામદારો માટે સાર્વત્રિક પેન્શન કવરેજની દ્રષ્ટિ સાથે સુસંગત છે.

PM-SYMની મુખ્ય વિશેષતાઓ

પ્રધાનમંત્રી શ્રમ યોગી માનધન યોજના અસંગઠિત ક્ષેત્રનાં કામદારો માટે વૃદ્ધાવસ્થામાં નાણાકીય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા માટે અનેક લાભો પ્રદાન કરે છે.

• મિનિમમ એશ્યોર્ડ પેન્શનઃ 60 વર્ષની ઉંમર પછી દર મહિને ₹3,000.
• સરકારનું યોગદાનઃ ભારત સરકાર કામદારના યોગદાન સાથે 1:1ના ધોરણે આપે છે.
• સ્વૈચ્છિક અને ફાળો આપનાર: આ યોજના સ્વૈચ્છિક છે, જે કામદારોને તેમની પરવડે તેવી ક્ષમતા અને જરૂરિયાતના આધારે ફાળો આપવાની મંજૂરી આપે છે.
• ફેમિલી પેન્શન: લાભાર્થીનું અવસાન થાય તો પતિ-પત્નીને પેન્શનની રકમના 50 ટકા ફેમિલી પેન્શન તરીકે મળે છે. ફેમિલી પેન્શન માત્ર જીવનસાથીને જ લાગુ પડે છે.
• બહાર નીકળવાની જોગવાઈઓ: સહભાગીઓ નિર્દિષ્ટ શરતો હેઠળ યોજનામાંથી બહાર નીકળી શકે છે (વિભાગ 9માં વિગતવાર).
• સરળ નોંધણીઃ લાયક કામદારો કોમન સર્વિસ સેન્ટર્સ (CSC)માં અથવા માનધન પોર્ટલ મારફતે નોંધણી કરાવી શકે છે.
• ફંડ મેનેજમેન્ટ: આ યોજનાનું સંચાલન એલઆઈસી દ્વારા કરવામાં આવે છે, જે નાણાકીય સ્થિરતા અને વિશ્વસનીયતા સુનિશ્ચિત કરે છે.

યોગ્યતા માપદંડ

પીએમ-એસવાયએમમાં નોંધણી કરાવવા માટે વ્યક્તિઓએ નીચેની લાયકાતની શરતો પૂર્ણ કરવી પડશેઃ

1. ઉંમરની જરૂરિયાત : 18થી 40 વર્ષ.
2. આવક મર્યાદા : માસિક આવક ₹15,000 કે તેથી ઓછી હોવી જોઈએ.
3. અસંગઠિત ક્ષેત્રમાં રોજગારીઃ નીચેની બાબતો સાથે સંકળાયેલા વ્યવસાયિકોઃ
   • શેરી વિક્રેતાઓ, કચરો વીણનારા, રિક્ષાચાલકો
   • બાંધકામ કામદારો, દૈનિક વેતન મજૂરો
   • કૃષિ કામદારો, બીડી કામદારો
   • ઘરેલુ કામદારો, વણકરો, કારીગરો, માછીમારો, ચામડાના કામદારો, વગેરે.
4. બાકાત રાખવાના માપદંડ:
   • એમ્પ્લોઇઝ પ્રોવિડન્ટ ફંડ (EPF), એમ્પ્લોઇઝ સ્ટેટ ઇન્સ્યોરન્સ કોર્પોરેશન (ESIC) અથવા નેશનલ પેન્શન સ્કીમ (NPS) હેઠળ આવરી લેવું જોઇએ નહીં.
   • કામદાર કરદાતા ન હોવા જોઈએ.
   • અન્ય કોઈ સરકારી પેન્શન યોજનાનો લાભ ન લેતો હોવો જોઈએ.
5. જરૂરી દસ્તાવેજો:
   • આધાર કાર્ડ
   • IFSC સાથે બચત બેંક ખાતું અથવા જન ધન ખાતાની વિગતો
   • મોબાઇલ નંબર

આ યોજના હેઠળ આવરી લેવાયેલા વ્યવસાય/વ્યવાસિયકોની યાદી નીચે મુજબ મેળવી શકાશેઃ (https://labour.gov.in/list-professions-occupations-covered)

યોગદાન માળખું

નોંધણીના સમયે ઉંમરને આધારે યોગદાનની રકમ બદલાય છે. કામદાર જેટલી વહેલી નોંધણી કરે છે, તેટલો જ માસિક ફાળો ઓછો હોય છે.

60 વર્ષની ઉંમરે પહોંચ્યા પછી લાભાર્થીઓને તેમના જીવનકાળ માટે દર મહિને ₹3,000નું નિશ્ચિત પેન્શન મળવાનું શરૂ થાય છે.

નોંધણી પ્રક્રિયા

પીએમ-એસવાયએમમાં નોંધણીની સુવિધા સમગ્ર ભારતમાં કોમન સર્વિસ સેન્ટર્સ (CSC) મારફતે આપવામાં આવે છે. પગલાંઓમાં સામેલ છેઃ

1. આધાર અને બચત બેંક ખાતાવાળા સીએસસીની મુલાકાત લો.
2. આધારનો ઉપયોગ કરીને બાયોમેટ્રિક ઓથેન્ટિકેશન પ્રદાન કરો.
3. ઓનલાઈન રજિસ્ટ્રેશન ફોર્મ ભરો.
4. પ્રથમ સબ્સ્ક્રિપ્શન રોકડમાં ચૂકવવાનું છે.
5. બેંક ખાતામાંથી ઓટો-ડેબિટ સુવિધા પસંદ કરો.
6. સફળતાપૂર્વક નોંધણી થાય ત્યારે પીએમ-એસવાયએમ કાર્ડ મેળવો.

વૈકલ્પિક રીતે લાયક કામદારો માનધન પોર્ટલ (https://maandhan.in/) દ્વારા નોંધણી કરાવી શકે છે.

રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારની તમામ શ્રમ કચેરીઓ, એલઆઇસીની તમામ શાખા કચેરીઓ, ઇએસઆઇસી/ઇપીએફઓની ઓફિસો અસંગઠિત કામદારોને તેમના સુવિધા ડેસ્ક/ હેલ્પ ડેસ્ક પર આ યોજના તેના લાભો અને અનુસરવાની પ્રક્રિયા વિશે સંપૂર્ણ માહિતી આપવા માટે સુવિધા કેન્દ્રો તરીકે કામ કરશે. કસ્ટમર કેર નંબર 1800 2676 888 (ઉપલબ્ધ 24*7) અને વેબ પોર્ટલમાં ફરિયાદ નોંધાવવાની સુવિધા છે.

અમલીકરણ અને વર્તમાન પરિસ્થિતિ

અસંગઠિત  ક્ષેત્રના કામદારો સુધી આ યોજનાનો લાભ પહોંચે તે સુનિશ્ચિત કરવા માટે સરકારે લીધેલાં પગલાં નીચે મુજબ છેઃ

• રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો સાથે  સમયાંતરે સમીક્ષા બેઠક યોજવી.
• રાજ્યના કોમન સર્વિસ સેન્ટર (CSC)ના વડાઓ સાથે નિયમિત બેઠક.
• વોલેન્ટરી એક્ઝિટ, રિવાઇવલ મોડ્યુલ, ક્લેઇમ સ્ટેટસ અને એકાઉન્ટ સ્ટેટમેન્ટ જેવા નવા ફીચર્સ  લોન્ચ.
• નિષ્ક્રિય ખાતાઓને ફરી શરુ કરવા વિસ્તરણ 1 થી 3 વર્ષ સુધી.
• પીએમ-એસવાયએમ અને ઇ-શ્રમનું દ્વિ-માર્ગીય સંકલન.
• જાગૃતિ લાવવા માટે એસએમએસ ઝુંબેશ.
• પીએમ-એસવાયએમ યોજના હેઠળ નોંધણીના સંબંધમાં રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના મુખ્ય સચિવો સાથે વાતચીત.
• પીએમ-એસવાયએમ પેન્શન યોજના હેઠળ નોકરીદાતાને તેમના સ્ટાફના પ્રીમિયમની ચુકવણી કરવા અને નોંધણીમાં વધારો કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવા માટે ડોનેટ-એ-પેન્શન મોડ્યુલની  શરૂઆત.
• પેન્શન યોજનાનો વ્યાપ વધારવા માટે નાણાકીય સેવાઓ, પેન્શન ફંડ નિયમનકારી અને વિકાસ સત્તામંડળ, નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ પબ્લિક ફાઇનાન્સ એન્ડ પોલિસીનાં વિભાગ  સાથે ચર્ચાવિચારણા.

બહાર નીકળવા અને ઉપાડની જોગવાઈઓ

અસંગઠિત કામદારોની રોજગારક્ષમતાની મુશ્કેલીઓ અને અનિયમિત પ્રકૃતિને ધ્યાનમાં રાખીને,  યોજનાની બહાર નીકળવાની જોગવાઈઓને ફ્લેક્સીબલ રાખવામાં આવી છે.

1. 10 વર્ષ પહેલા બહાર નીકળો: જો કોઈ કામદાર 10 વર્ષ પહેલા યોજનામાંથી બહાર નીકળી જાય છે, તો ફાળો આપેલ રકમ બચત બેંકના વ્યાજ દર સાથે પરત કરવામાં આવે છે.
2. 10 વર્ષ પછી પરંતુ 60 વર્ષ પહેલાં બહાર નીકળો: લાભાર્થીને સંચિત વ્યાજ સાથે તેના હિસ્સાનું યોગદાન મળે છે, જે ખરેખર ભંડોળ દ્વારા અથવા બચત બેંકના વ્યાજ દરે, બેમાંથી જે વધારે હોય તે દરે મેળવે છે.
3. 60 વર્ષ પહેલાં મૃત્યુ અથવા અકસ્માતને કારણે કાયમી વિકલાંગતા:
   • જીવનસાથી આ યોજના ચાલુ રાખી શકે છે અથવા
   • ફાળો આપેલ રકમ ખરેખર ભંડોળ દ્વારા અથવા બચત બેંકના વ્યાજ દર બેમાંથી જે વધારે હોય તે રીતે વ્યાજ સાથે ઉપાડો.
4. 60 વર્ષ પછી મૃત્યુ: જીવનસાથીને 50 ટકા પેન્શન ફેમિલી પેન્શન તરીકે મળે છે.
5. સબસ્ક્રાઇબર તેમજ તેના જીવનસાથીના મૃત્યુ પછી, સમગ્ર ફંડ ફરીથી ભંડોળમાં જમા કરવામાં આવશે.

ડિફોલ્ટની સ્થિતિ: જો કોઈ ગ્રાહકે સતત યોગદાન ચૂકવ્યું ન હોય, તો તેને / તેણીને સરકાર દ્વારા નક્કી કરવામાં આવેલા પેનલ્ટી ચાર્જ, જો કોઈ હોય તો સંપૂર્ણ બાકી લેણાંની ચૂકવણી કરીને તેના યોગદાનને નિયમિત કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવશે.

નિષ્કર્ષ

પીએમ-એસવાયએમ એક સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ છે જે લાખો અસંગઠિત કામદારોને નાણાકીય સુરક્ષા પ્રદાન કરે છે. માસિક ₹3,000નું પેન્શન સુનિશ્ચિત કરીને, તે કામદારોને નિવૃત્તિ પછી પ્રતિષ્ઠિત જીવન જીવવામાં મદદ કરે છે. મોટી સંખ્યામાં નોંધણીઓ અને પ્રમોશનલ પ્રયાસો ચાલુ હોવાને કારણે પીએમ-એસવાયએમનો ઉદ્દેશ સાર્વત્રિક પેન્શન કવચ પ્રદાન કરવાનો છે, જે ભારતમાં વધારે સર્વસમાવેશક સામાજિક સુરક્ષા માળખું ઊભું કરશે.

સંદર્ભો

https://static.pib.gov.in/WriteReadData/specificdocs/documents/2022/mar/doc20223923901.pdf

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2097899

https://maandhan.in/show_content.php?lang=1&level=1&ls_id=28&lid=28&page=6

https://maandhan.in/maandhan/summary

https://labour.gov.in/pm-sym

https://labour.gov.in/brief-pm-sym

https://labour.gov.in/iec-material-pmsym

https://labour.gov.in/list-professions-occupations-covered

https://labour.gov.in/enrolment-process

https://labour.gov.in/state-wise-data

https://sansad.in/getFile/annex/267/AU415_MQGi8e.pdf?source=pqars

પ્રધાનમંત્રી શ્રમ યોગી માનધન યોજના

AP/IJ/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com