પરિચય

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજના પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ 19 ફેબ્રુઆરી, 2015નાં રોજ રાજસ્થાનનાં સુરતગઢમાં શરૂ કરી હતી. આ યોજના રાજ્ય સરકારોને દેશના તમામ ખેડૂતોને સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ આપવામાં મદદ કરવા માટે શરૂ કરવામાં આવી હતી. સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ ખેડૂતોને તેમની જમીનના પોષકતત્ત્વોની સ્થિતિ અંગેની માહિતી પૂરી પાડે છે અને સાથે સાથે જમીનની તંદુરસ્તી અને તેની ફળદ્રુપતા સુધારવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતા પોષકતત્ત્વોની યોગ્ય માત્રા અંગેની ભલામણ પણ કરે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલ (www.soilhealth.dac.gov.in) તમામ મુખ્ય ભાષાઓ અને 5 બોલીઓમાં સમગ્ર દેશમાં એકસમાન અને પ્રમાણિત સ્વરૂપમાં ખેડૂતોના લાભ માટે સોઇલ હેલ્થ કાર્ડના ઉત્પાદનની સુવિધા આપે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ 12 માપદંડો એટલે કે એન, પી, કે, એસ (મેક્રો-ન્યૂટ્રિઅન્ટ્સ)ના સંદર્ભમાં જમીનની સ્થિતિ ધરાવે છે. Zn, Fe, Cu, Mn, Bo (સૂક્ષ્મ - પોષકતત્વો); અને pH (એસિડિટી અથવા બેઝિકિટી), EC (ઇલેક્ટ્રિકલ વાહકતા) અને OC (ઓર્ગેનિક કાર્બન)નો સમાવેશ થાય છે.

તેના આધારે કાર્ડ ખાતરની ભલામણો અને ખેતર માટે જરૂરી માટીમાં સુધારાને પણ સૂચવશે. જમીનમાં નમૂના સામાન્ય રીતે વર્ષમાં બે વખત લેવામાં આવે છે, અનુક્રમે રવી અને ખરીફ પાકની કાપણી પછી અથવા જ્યારે ખેતરમાં ઉભો પાક ન હોય ત્યારે.

ગ્રામીણ સ્તરની સોઇલ ટેસ્ટિંગ લેબ્સ (VLSTLs)ની માર્ગદર્શિકા જૂન 2023માં જારી કરવામાં આવી હતી. VLSTLની સ્થાપના વ્યક્તિગત ઉદ્યોગસાહસિકો એટલે કે ગ્રામીણ યુવાનો અને સમુદાય આધારિત ઉદ્યોગસાહસિકો દ્વારા કરી શકાય છે, જેમાં સ્વસહાય જૂથો (SHGs), શાળાઓ, કૃષિ યુનિવર્સિટીઓ વગેરે સામેલ છે. લાભાર્થી/ગ્રામ્ય સ્તરના ઉદ્યોગસાહસિક એવા યુવાનો હોવા જોઈએ કે જેમની ઉંમર 18 વર્ષથી ઓછી ન હોવી જોઈએ અને તે 27 વર્ષથી વધુ ન હોવી જોઈએ. સ્વસહાય જૂથો, ફાર્મર્સ પ્રોડ્યુસર્સ ઓર્ગેનાઇઝેશન (FPO)ને પણ VLSTL તરીકે નોંધણી કરાવી શકાય છે.

ફેબ્રુઆરી, 2025 સુધી 17 રાજ્યોમાં 665 ગ્રામ્ય-સ્તરીય સોઇલ ટેસ્ટિંગ લેબ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.

સ્કૂલ સોઇલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ

કૃષિ અને ખેડૂત કલ્યાણ વિભાગ દ્વારા (DA&FW) દ્વારા ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં 20 શાળાઓ (10 કેન્દ્રીય વિદ્યાલય અને નવોદય વિદ્યાલય)માં શાળા શિક્ષણ અને સાક્ષરતા વિભાગ (DSE&L), ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઑફ એગ્રિકલ્ચરલ રિસર્ચ (ICAR) અને રાજ્ય સરકારો સાથે જોડાણ કરીને સ્કૂલ સોઇલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ પર એક પ્રાયોગિક પ્રોજેક્ટ  હાથ ધરવામાં આવ્યો  છે. ઉદ્દેશ વિદ્યાર્થીઓને ટકાઉ કૃષિ પદ્ધતિઓ માટે માટીના સ્વાસ્થ્ય વિશે જાગૃત કરવાનો છે. આ શાળાઓમાં 20 માટી આરોગ્ય પ્રયોગશાળાઓ સ્થાપવામાં આવી હતી. છઠ્ઠા ધોરણથી બારમા ધોરણના વિદ્યાર્થીઓ માટે મોડ્યુલો વિકસાવવામાં આવ્યા હતા અને શિક્ષકોનો પ્રસાર કરવામાં આવ્યો હતો. આ કાર્યક્રમ અંતર્ગત શાળાના વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા માટીના નમૂના લેવામાં આવ્યા હતા અને વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા માટીનું પરીક્ષણ પણ કરવામાં આવ્યું હતું અને એસ.એચ.સી. જનરેટ કરવામાં આવ્યા હતા. વિદ્યાર્થીઓએ પણ ખેડૂતોને ખાતર અને પાકની ભલામણના ન્યાયી ઉપયોગ માટે સોઇલ હેલ્થ કાર્ડની ભલામણ વિશે શિક્ષિત કર્યા હતા.

વર્ષ 2024 સુધીમાં 1020 શાળાઓ સ્કૂલ સોઇલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ લાગુ કરી રહી છે, જેમાં 1000 સોઇલ ટેસ્ટિંગ લેબ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે અને 125,972 વિદ્યાર્થીઓ નોંધાયેલા છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાને રાષ્ટ્રીય કૃષિ વિકાસ યોજના (RKVY) યોજનામાં વર્ષ 2022-23થી 'સોઇલ હેલ્થ એન્ડ ફર્ટિલિટી' નામ હેઠળ તેના એક ઘટક તરીકે મર્જ કરવામાં આવી છે.

તકનીકી પ્રગતિઓ

એસએચસી મોબાઇલ એપ-

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ સુધી સરળતાથી પ્રવેશ મેળવવાની પ્રક્રિયાને વધુ સરળ બનાવવા માટે ભારત સરકારે 2023માં ન્યૂ સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનામાં તકનીકી હસ્તક્ષેપો કર્યા હતા. સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલને નવેસરથી બનાવવામાં આવ્યું હતું અને ભૌગોલિક માહિતી પ્રણાલી (GIS) સિસ્ટમ સાથે સંકલિત કરવામાં આવ્યું હતું, જેથી પરીક્ષણના તમામ પરિણામોને કેપ્ચર કરી શકાય અને નકશા પર જોઈ શકાય. આ યોજનાનાં અમલીકરણ/નિરીક્ષણને સરળ બનાવવા અને ખેડૂતોને તેમનાં સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ સુધી સરળતાપૂર્વક પ્રવેશ મળી રહે તે માટે મોબાઇલ એપ્લિકેશનને મજબૂત બનાવવામાં આવી છે, જેમાં નીચે મુજબની વધારાની ખાસિયતો સામેલ છેઃ

• માટીના નમૂના એકત્રિત કરતા ગ્રામ્ય સ્તરના ઉદ્યોગસાહસિક/ઓપરેટર માટે નમૂના એકત્રીકરણ ક્ષેત્રને પ્રતિબંધિત કરો
• સ્થાનનાં અક્ષાંશ અને રેખાંશની આપોઆપ પસંદગી
• કોઈ પણ મેન્યુઅલ હસ્તક્ષેપ વિના, જીઓ-મેપ્ડ લેબ્સમાંથી સીધા પોર્ટલ પર તમામ નમૂનાઓના નમૂના અને પરીક્ષણ પરિણામો સાથે લિંક કરવા માટે ક્યુઆર કોડનું સર્જન કરવું.

આ એપ્લિકેશન સમગ્ર ભારતની ગ્રાફિકલ માહિતી પૂરી પાડે છે અને વિવિધ સ્તરો રાજ્ય સીમા, જિલ્લા સરહદ, તાલુકાની સરહદ, પંચાયતની સરહદ અને કેડાસ્ટ્રલ બાઉન્ડ્રી પણ દર્શાવે છે.

નવી સિસ્ટમ એપ્રિલ 2023માં શરૂ કરવામાં આવી હતી અને હવે મોબાઇલ એપ્લિકેશન દ્વારા નમૂનાઓ એકત્રિત કરવામાં આવી રહ્યા છે. સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ્સ હવે આ સુધારેલા પોર્ટલ પર બનાવવામાં આવે છે.

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ્સને ડિજિટાઇઝ કરવા માટે વેબ આધારિત વર્ક ફ્લો એપ્લિકેશન સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ પોર્ટલને નેશનલ ઇન્ફોર્મેટિક્સ સેન્ટર (NIC) દ્વારા ડિઝાઇન અને વિકસિત કરવામાં આવ્યું છે.

નિષ્કર્ષ

સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ યોજનાએ છેલ્લા એક દાયકામાં ભારતમાં કૃષિ પદ્ધતિઓમાં પરિવર્તન લાવ્યું છે. વર્ષ 2015થી તેણે ખેડૂતોને જમીનમાં પોષકતત્વોની સ્થિતિ અને ખાતરના મહત્તમ ઉપયોગ અંગે મહત્ત્વપૂર્ણ માહિતી, સ્થાયી ખેતીને પ્રોત્સાહન આપવા અને પાકની ઉત્પાદકતામાં સુધારો કરવા માટે સશક્ત બનાવ્યાં છે. સ્કૂલ સોઇલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ જેવી પહેલથી વિદ્યાર્થીઓ અને સ્થાનિક સમુદાયોમાં માટીના આરોગ્ય જાગૃતિનો વિસ્તાર થયો છે. એક મજબૂત મોબાઇલ એપ્લિકેશન સાથે, સોઇલ હેલ્થ કાર્ડ મેળવવાની પ્રક્રિયાએ સુલભતા, કાર્યક્ષમતા અને પારદર્શિતામાં વધારો કર્યો છે. જેમ જેમ આ યોજના વિકસિત થઈ રહી છે, તેમ તેમ તે સતત કૃષિ વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવામાં અને ભાવિ પેઢીઓ માટે ભારતના જમીન આરોગ્યની સુરક્ષામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવવાનું ચાલુ રાખે છે.

સંદર્ભો:

• https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=1603379
• લોકસભાનો અતારાંકિત પ્રશ્ન નં.657
• https://www.myscheme.gov.in/schemes/rkvyshfshc
• https://soilhealth.dac.gov.in/files/FAQ_Final_English.pdf
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=2099759
• https://rkvy.da.gov.in/
• https://soilhealth.dac.gov.in/files/documents/DOletter-1000Schools.pdf
• https://pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=2090993&reg=3&lang=1
• https://www.myscheme.gov.in/schemes/rkvyshfshc
• https://play.google.com/store/apps/details?id=com.soilhealthcard&hl=en_IN
• https://pib.gov.in/PressReleaseIframePage.aspx?PRID=1947891
• https://www.myscheme.gov.in/schemes/rkvyshfshc#application-process 
  
  કૃપા કરીને PDF ફાઇલ માટે અહીં જુઓ

 

AP/IJ/JY/GP/JT

સોશિયલ મીડિયા પર અમને ફોલો કરો :  @PIBAhmedabad    /pibahmedabad1964    /pibahmedabad  pibahmedabad1964[at]gmail[dot]com

(Release ID: 2104608) Visitor Counter : 49