ચોથી જાન્યુઆરીએ ઉજવવામાં આવતો વિશ્વ બ્રેઇલ ડે, લુઇસ બ્રેઇલ લિપિના જન્મદિવસની યાદમાં ઉજવવામાં આવે છે, જેઓ સ્વપ્નદ્રષ્ટા હતા, જેમણે સ્પર્શેન્દ્રિય લિપિનો વિકાસ કર્યો હતો, જેણે અંધ અને આંશિક દૃષ્ટિ ધરાવતા લોકો માટે સંદેશાવ્યવહારમાં ક્રાંતિ લાવી હતી. 2019 થી વૈશ્વિક સ્તરે ઉજવવામાં આવતો આ દિવસ દૃષ્ટિહીન વ્યક્તિઓને શિક્ષણ, માહિતી અને તકો સુધી પહોંચવા માટે સશક્ત બનાવવા, સમાજમાં તેમની સંપૂર્ણ ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવા માટે બ્રેઇલ લિપિના મહત્વને પ્રકાશિત કરે છે.

બ્રેઇલ લિપિ એટલે શું?

બ્રેઇલ એ મૂળાક્ષરો અને આંકડાકીય ચિહ્નોની સ્પર્શેન્દ્રિય રજૂઆત છે, જેમાં દરેક અક્ષર અને સંખ્યા, અને સંગીતમય, ગાણિતિક અને વૈજ્ઞાનિક ચિહ્નોને દર્શાવવા માટે છ બિંદુઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. બ્રેઇલ લિપિ (જેનું નામ 19મી સદીમાં શોધક ફ્રાન્સ, લુઇસ બ્રેઇલ લિપિમાં તેના શોધકના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું છે)નો ઉપયોગ અંધ અને આંશિક દૃષ્ટિ ધરાવતા લોકો વિઝ્યુઅલ ફોન્ટમાં છપાયેલા પુસ્તકો અને સામયિકો વાંચવા માટે કરે છે.

બ્રેઇલ લિપિનું મહત્વ

2011ની વસ્તી ગણતરી મુજબ, ભારતમાં 50,32,463 લોકો દ્રષ્ટિની ખામી ધરાવે છે. વિકલાંગતા ધરાવતી વ્યક્તિઓ, જેઓ વિશ્વભરમાં એક અબજથી વધુ લોકોની વસતી ધરાવે છે, તેઓ આરોગ્ય સંભાળ, શિક્ષણ અને રોજગાર સુધી પહોંચવામાં નોંધપાત્ર અવરોધોનો સામનો કરે છે. તેઓ ઘણીવાર હિંસા, ઉપેક્ષા અને ગરીબીના ઊંચા દરનો અનુભવ કરે છે, જે તેમને સમાજમાં સૌથી વધુ હાંસિયામાં ધકેલી દે છે. 2019 થી ઉજવવામાં આવતા વિશ્વ બ્રેઇલ ડેની ઉજવણી અંધ અને આંશિક દૃષ્ટિવાળા લોકોના માનવાધિકારની સંપૂર્ણ અનુભૂતિમાં સંદેશાવ્યવહારના સાધન તરીકે બ્રેઇલ લિપિના મહત્વ વિશે જાગૃતિ લાવવા માટે કરવામાં આવે છે.

દ્રષ્ટિની ખામી ધરાવતી વ્યક્તિઓ માટે જનસાંખ્યિક સ્થિતિ

પ્રજ્ઞાચક્ષુ વ્યક્તિઓના સશક્તિકરણ માટે કેટલીક મહત્ત્વપૂર્ણ પહેલો

ભારત સરકારે દૃષ્ટિહીન વ્યક્તિઓને સશક્ત બનાવવા, તેમના અધિકારો, શિક્ષણ, રોજગાર અને એકંદર સુખાકારી પર ભાર મૂકવા માટે વિવિધ પ્રકારની પહેલો હાથ ધરી છે. મુખ્ય પહેલોમાં સામેલ છેઃ

જાણકારીને સુલભ બનાવવી

• નેશનલ એસોસિયેશન ફોર ધ બ્લાઇન્ડ સાથે જોડાણનો  ઉદ્દેશ  સરકારી યોજનાઓ અને કાનૂની રાહતો સહિત દસ્તાવેજોના  આશરે 10 પાનાંનો ઉપયોગ કરવાનો હતો, જે દૃષ્ટિની વિકલાંગતા ધરાવતી વ્યક્તિઓ માટે સુલભ બનાવવાનો હતો.
• ઇન્ક્લુઝિવ સાયન્સ, મિશન એક્સેસિબિલીટી અને નેશનલ એસોસિએશન ફોર ધ બ્લાઇન્ડ સાથે હસ્તાક્ષર કરવામાં આવેલા એમઓયુમાં એઆઇ ટેકનોલોજી મારફતે મોબાઇલ એપ્લિકેશન સુલભતા વધારવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું. વિઝન દિવ્યાંગ ફાઉન્ડેશન સાથેના અન્ય એક એમઓયુનો હેતુ સરકારી યોજનાઓ માટેની પાત્રતા અંગે પીડબ્લ્યુડીને માર્ગદર્શન આપવા માટે એઆઈનો ઉપયોગ કરવાનો છે.

નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર ધ એમ્પાવરમેન્ટ ઓફ પર્સન્સ વિથ વિઝ્યુઅલ ડિસેબિલિટીઝ (દિવ્યાંગજન)

નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ફોર ધ એમ્પાવરમેન્ટ ઓફ પર્સન્સ વિથ વિઝ્યુઅલ ક્ષતિ (એનઆઇઇપીવીડી) (દિવ્યાંગજન) વર્ષ 1943થી દ્રષ્ટિની ખામી ધરાવતી વ્યક્તિઓનાં શિક્ષણ, તાલીમ, પુનર્વસન અને સશક્તિકરણ માટે દ્રષ્ટિની વિકલાંગતાનાં ક્ષેત્રમાં કામ કરી રહી છે. વર્ષ 2023-24ના સમયગાળા દરમિયાન,  સંસ્થા હેઠળ વિવિધ સેવાઓ/કાર્યક્રમો મારફતે 2,94,388 વ્યક્તિઓ (નવા કેસો, ફોલો-અપ અને સહાયક સેવાઓ)ને લાભ આપવામાં આવ્યો હતો.

વિઝ્યુઅલી હેન્ડિકેપ્ડ (એમએસવીએચ) માટે મોડેલ સ્કૂલ

મોડેલ સ્કૂલ ફોર ધ વિઝ્યુઅલી હેન્ડિકેપ્ડ (એમએસવીએચ) બાલ વાટિકાથી માંડીને વરિષ્ઠ માધ્યમિક સ્તર સુધી દૃષ્ટિની ખામી ધરાવતા બાળકોને શિક્ષણ આપી રહી છે, જે સમાજના વ્યાપક સ્પેક્ટ્રમનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. નિ:શુલ્ક શિક્ષણ, બોર્ડિંગ અને લોજિંગ, ગણવેશ, પુસ્તકો અને સાધનો પ્રદાન કરવા ઉપરાંત, શાળા તેના વિદ્યાર્થીઓના સર્વાંગી વિકાસ માટે વધારાની અભ્યાસક્રમની પ્રવૃત્તિઓ પ્રદાન કરે છે. વર્ષ 2023-24 દરમિયાન મોડેલ સ્કૂલે દ્રષ્ટિની  ખામી ધરાવતા 243 બાળકોને શિક્ષણ પૂરું પાડ્યું  છે.

બ્રેઇલ પાઇ ડેવલપમેન્ટ યુનિટ

બ્રેઇલ ડેવલપમેન્ટ યુનિટ એ વિશેષ શિક્ષણ અને સંશોધન વિભાગનો એક મહત્વપૂર્ણ ઘટક છે. તેણે વિવિધ ભારતીય ભાષાઓમાં બ્રેઇલ કોડ્સના વિકાસમાં ફાળો આપ્યો. આ સંસ્થા વર્તમાન પ્રકાશનો ઉપરાંત 'મેન્યુઅલ ઓન ભારતી બ્રેઇલ લિપિ' વિકસાવવાની તૈયારીમાં છે. આ માર્ગદર્શિકા ભારતભરમાં બ્રેઇલ સાક્ષરતા અને માનકીકરણને વધુ ટેકો આપવા માટે બનાવવામાં આવી છે.

રાષ્ટ્રીય સુલભ લાઇબ્રેરી

એનઆઇઇપીવીડી દ્રષ્ટિની ખામી ધરાવતી વ્યક્તિઓને બ્રેઇલ લિપિ, લાર્જ પ્રિન્ટ, ઓડિયો અને ઇ-પબમાં વિવિધ સુલભ ફોર્મેટમાં શીખવાની સામગ્રી પ્રદાન કરવા માટે નેશનલ એક્સેસિબલ લાઇબ્રેરીનું પણ આયોજન કરે છે. આ પુસ્તકાલયમાં 55,000થી વધુ સભ્યો કામ કરે છે  અને આશરે 1,58,901 બ્રેઇલ લિપિ વોલ્યુમ, 20,784 પ્રિન્ટ બુક્સ અને 7100થી વધુ ઓડિયો ટાઇટલ ધરાવે છે. આ ઉપરાંત ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓનલાઇન બ્રેઇલ લાઇબ્રેરી- સુગમ્ય પુસ્તકલ્યાનું પણ આયોજન કરી રહી છે, જેનાં 6,79,120 ટાઇટલ છે.

બ્રેઇલ ઉત્પાદન

એન.આઈ.ઈ.પી.વી.ડી. એ બ્રેઇલ પાઠયપુસ્તકો અને સામયિકો છાપવા માટે એક પ્રભાવશાળી માળખું મૂક્યું છે. તેમાં 1951માં સ્થપાયેલા સેન્ટ્રલ બ્રેઇલ પ્રેસ, 2008માં ચેન્નાઈમાં સ્થપાયેલા રિજનલ બ્રેઇલ પ્રેસ અને સરકાર દ્વારા સ્થાપિત અન્ય 25 બ્રેઇલ પ્રેસનો સમાવેશ થાય છે. આ બ્રેઇલ પ્રેસના સહિયારા પ્રયાસોથી નીચેની 14 ભાષાઓમાં બ્રેઇલ સાહિત્ય  પ્રકાશિત થઈ રહ્યું છે:

• આસામી
• બાંગ્લાName
• અંગ્રેજી
• ગારો
• હિંદી
• ખાસી
• કન્નડ
• લુસાઈ
• નાગામીઝ
• પંજાબી
• સંસ્કૃત
• તેલુગુ
• તમિળ
• ઉર્દૂ

નિષ્કર્ષ

આ પહેલો દર્શાવે છે કે ભારત એ સુનિશ્ચિત કરવાની દિશામાં હરણફાળ ભરી રહ્યું છે કે દૃષ્ટિહીન વ્યક્તિઓ ગૌરવ, સ્વતંત્રતા અને સમાનતા સાથે જીવી શકે. જ્યારે આપણે લુઇસ બ્રેઇલ લિપિ અને અસંખ્ય વ્યક્તિઓની સિદ્ધિઓની ઉજવણી કરીએ છીએ, જેઓ સુલભતાને ચેમ્પિયન બનાવવાનું ચાલુ રાખે છે, ચાલો આપણે એક એવા સમાજનું નિર્માણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લઈએ જ્યાં દરેકને તેમની ક્ષમતાઓને ધ્યાનમાં લીધા વિના, સમૃદ્ધ થવાની તક મળે.

સંદર્ભો

https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2088877

https://www.un.org/en/observances/braille-day/background

Niepvd એન્યુઅલ રિપોર્ટ 2023-24: https://niepvd.nic.in/annual-report/

પીડીએફમાં જોવા માટે અહીં ક્લિક કરો:

 

(Release ID: 2090657) Visitor Counter : 58