નેશનલ હ્યુમન રાઇટ્સ કમિશન (એનએચઆરસી), ભારત દ્વારા નવી દિલ્હીમાં તેના પરિસરમાં "ડિગ્નિટી એન્ડ લિબર્ટી ઓફ ધ ઇન્ડિવિડન્સ ઓફ ધ ઇન્ડિવિડ્યુઅલ્સ- રાઇટ્સ ઓફ મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ' વિષય પર ઓપન હાઉસ ડિસ્કશનનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. આ ચર્ચાની અધ્યક્ષતા એનએચઆરસી, ભારતનાં અધ્યક્ષ, ન્યાયમૂર્તિ શ્રી વી. રામાસુબ્રમણ્યમે અન્ય સભ્યો, શ્રીમતી વિજય ભારતી સયાની અને ન્યાયમૂર્તિ (ડૉ) બિદ્યુત રંજન સારંગી, મહાસચિવ શ્રી ભારત લાલ અને અન્ય વરિષ્ઠ અધિકારીઓની ઉપસ્થિતિમાં કરી હતી. આ પ્રસંગે ઉપસ્થિતોમાં વિવિધ મંત્રાલયો અને રાજ્ય સરકારો, એનજીઓ, માનવાધિકાર રક્ષકો, યુએન એજન્સીઓ, ખાનગી સંસ્થાઓ અને સંશોધન વિદ્વાનોના પ્રતિનિધિઓનો સમાવેશ થાય છે, જેમણે મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સના અધિકારો પર પ્રસ્તુત મુદ્દાઓ પર ચર્ચા કરવામાં ફાળો આપ્યો હતો.  

એનએચઆરસી, ભારતના અધ્યક્ષએ જણાવ્યું હતું કે મેન્યુઅલ સ્કેવેંજિંગ એક એવું ક્ષેત્ર છે, જેને નાબૂદ કરવા માટે કાયદાકીય રીતે હાથ ધરવામાં આવે છે, તેનું સંચાલન કારોબારી રીતે કરવામાં આવે છે અને ન્યાયિક રીતે દેખરેખ રાખવામાં આવે છે. જો કે, તે ચિંતાજનક છે કે ગટર અને જોખમી કચરાની જાતે સફાઇ નાબૂદ કરવાની કાનૂની જોગવાઈઓ હોવા છતાં સફાઇ કામદારોના મોત હજી પણ થઈ રહ્યા છે.

ન્યાયાધીશ રામસુબ્રમણ્યમે કહ્યું કે ઉપચારાત્મક પગલાં સૂચવવાના કારણોનો અભ્યાસ કરવો અને સમજવું જરૂરી છે. તેમણે ગટર લાઇનો અને સેપ્ટિક ટેન્કની સફાઇ માટે ટેકનોલોજી/રોબોટનો ઉપયોગ કરીને પાયલોટ પ્રોજેક્ટ ચલાવવાની જરૂરિયાત પર પણ ભાર મૂક્યો હતો, જેથી તેનું પરિણામ જોઈ શકાય અને દેશના અન્ય ભાગોમાં તેની વધુ નકલ જોવા મળી શકે.

આ અગાઉ એનએચઆરસી, ભારતનાં મહાસચિવ શ્રી ભરતલાલે ચર્ચાનો એજન્ડા નિર્ધારિત કરતાં કહ્યું હતું કે, પંચે વિવિધ રાજ્યો દ્વારા મિકેનાઇઝ્ડ ક્લિનિંગ પ્રક્રિયાઓનાં અમલીકરણ અને આ સંબંધમાં તેમણે લીધેલા પગલાંનો મુદ્દો ઉઠાવ્યો છે. એવું બહાર આવ્યું છે કે વિવિધ રાજ્યોએ ડો. બલરામ સિંહ વિરુદ્ધ યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયા એન્ડ અધર્સ કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા જારી કરવામાં આવેલી માર્ગદર્શિકા અનુસાર તમામ શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ માટે ત્રણ વર્ષ સુધીનો કાર્યક્રમ તૈયાર કર્યો છે.  તેમણે એ પણ જણાવ્યું કે આ પ્રથાથી અમુક જાતિઓ અને સમુદાયો પર અસમાન રીતે અસર કેવી રીતે થાય છે.

આ અગાઉ એનએચઆરસી, ભારતના સંયુક્ત સચિવ શ્રી દેવેન્દ્રકુમાર નિમે ત્રણ ટેકનિકલ સત્રોની ઝાંખી કરાવી હતી– જેમાં  'ભારતમાં સેપ્ટિક ટેન્કમાં મૃત્યુની સમસ્યાને સંબોધિત કરવી', 'જાતે જ સ્કેવેંજિંગ પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધની જરૂરિયાત' અને 'સફાઈ કામદારો માટે પુનર્વસનનાં પગલાંઃ ગૌરવ અને સશક્તીકરણ તરફનો માર્ગ તથા આગળનો માર્ગ’ હતી. તેમણે જણાવ્યું હતું કે, મેન્યુઅલ સ્કેવેંજિંગ એ સમાજ સામેના સૌથી મોટા પડકારોમાંનો એક છે, જેને સંયુક્ત સામૂહિક પ્રયાસો સાથે ઉકેલવાની જરૂર છે.

વક્તાઓમાં નેશનલ સફાઈ કર્મચારી ફાઈનાન્સ એન્ડ ડેવલપમેન્ટ કોર્પોરેશનના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર શ્રી પ્રભાતકુમાર સિંઘ, શ્રી બેજવાડા વિલ્સન, નેશનલ કન્વીનર, સફાઈ કર્મચારી અંધોલન, નવી દિલ્હી, શ્રી સુજોય મજુમદાર, સિનિયર વોશ સ્પેશિયાલિસ્ટ, યુનિસેફ ઇન્ડિયાના શ્રી સુજોય મજુમદાર, વોટર સેનિટેશન એન્ડ હાઇજીન સ્પેશિયાલિસ્ટ, યુનિસેફ, ઇન્ડિયા, રોહિત કક્કર, સીપીએચઇઓ, શ્રી રશીદ કરીમબાનાક્કલ, ડાયરેક્ટર, જેનરોબોટિક્સ ઇનોવેશન્સ, બૈશાલી લહેરી,  ઇન્ટરનેશનલ લેબર ઓર્ગેનાઇઝેશન, ડો.વિનોદ કુમાર, કાયદા અને સેન્ટર ફોર હ્યુમન રાઇટ્સ એન્ડ સબઆલ્ટર્ન સ્ટડીઝ, નેશનલ લો યુનિવર્સિટી, મંજુલા પ્રદીપ, વેવ ફાઉન્ડેશન, સુશ્રી રાજ કુમારી, સોલિનાસ ઇન્ટિગ્રિટી પ્રાઇવેટ લિમિટેડ, તમિલનાડુ, પ્રોફેસર શીવા દુબે, ફ્લેમ યુનિવર્સિટી, પુણે, શ્રી એમ. ક્રિષ્ના, કામ-અવીદા એન્વાયરો એન્જિનિયર્સ પ્રાઇવેટ લિમિટેડના મેનેજિંગ ડિરેક્ટર શ્રી એમ. કૃષ્ણા, નીતિ આયોગના સલાહકાર શ્રીમતી સ્મૃતિ પાંડે, નીતિ આયોગના સલાહકાર વગેરે સામેલ હતા.

આ ચર્ચામાંથી કેટલાંક સૂચનો નીચે મુજબ છે;

1. અસરકારક કલ્યાણ અમલીકરણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે વધુ સારા પ્રતિનિધિત્વ અને ગ્રાઉન્ડ-લેવલ મોનિટરિંગની જરૂર છે;
2.  પુનર્વસન કાર્યક્રમો અને લઘુતમ વેતનના અસરકારક અમલીકરણ માટે સર્વેક્ષણ કરવું;
3. 2013ના કાયદામાં સફાઇ કામદારો અને મેન્યુઅલ સ્કેવેન્જર્સ વચ્ચેનો તફાવત જરૂરી છે;
4. સ્થાયી આજીવિકા માટે મહિલા સંચાલિત એસએચજીને સમાન સશક્તીકરણ માટે સફાઈ અને તાલીમ માટે મિકેનાઇઝેશનને પ્રોત્સાહન આપવું;
5. એસબીએમ અને નમસ્તે યોજના હેઠળ મેન્યુઅલ સ્કેવેંજિંગ ડેટા અને સીવર ડેથ રિપોર્ટિંગ, બજેટ વિશ્લેષણ અને જાગૃતિ અભિયાનોમાં પારદર્શકતા જરૂરી છે.
6. મેન્યુઅલ સ્કેવેંજિંગ અને ગટરની સફાઈ સાથે સંકળાયેલા લોકો માટે ક્ષમતા નિર્માણ તાલીમ
7. જોખમી કચરાની સફાઈ માટે ટેકનોલોજીકલ સંશોધનો સાથે આવતા લોકોને નાણાકીય સહાય કરવી;
8. ડિ-સ્લેજિંગ માર્કેટનું પેનલમેન્ટ અને તેની કામગીરીનું નિયમન;
9. સેફ્ટી ગિયર પ્રદાન કરવું અને જાગૃતિ વર્કશોપનું આયોજન કરવું;
10. આરોગ્ય વીમા, શિક્ષણ, વગેરે માટે ડેટાબેઝ તૈયાર કરવા માટે મેન્યુઅલ સ્કેવેંજિંગમાં સામેલ વ્યક્તિઓની ઓળખ કરવા માટે એક મોનિટરિંગ મિકેનિઝમની જરૂર છે;

કમિશન કાનૂની અને નીતિગત જોગવાઈઓના અમલીકરણને સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ સૂચનો પર વધુ વિચાર-વિમર્શ કરશે અને જોખમી અને ગટરના કચરાની જાતે સફાઇ તેમજ આ પ્રકારના કામો સાથે સંકળાયેલા વ્યક્તિઓના યોગ્ય પુનર્વસન માટે તેમાં રહેલી ખામીઓને દૂર કરશે.

AP/IJ/GP/JD