ભારતીય રમકડાં ઉદ્યોગે આયાતમાં 52% ઘટાડો, નિકાસમાં 239%નો વધારો અને સ્થાનિક બજારમાં ઉપલબ્ધ રમકડાંની એકંદર ગુણવત્તાના વિકાસ સાથે નાણાકીય વર્ષ 2014-15ની સરખામણીમાં નાણાકીય વર્ષ 2022-23માં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ જોઈ. ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ મેનેજમેન્ટ (IIM) લખનૌ દ્વારા પ્રમોશન ઓફ ઈન્ડસ્ટ્રી એન્ડ ઈન્ટરનલ ટ્રેડ (DPIIT) વતી “મેઈડ ઈન ઈન્ડિયા ટોય્ઝની સક્સેસ સ્ટોરી” પરના કેસ સ્ટડીમાં આ અવલોકનો નોંધવામાં આવ્યા છે.

અહેવાલ જણાવે છે કે સરકારના પ્રયાસો ભારતીય રમકડાં ઉદ્યોગ માટે વધુ અનુકૂળ ઉત્પાદન ઇકોસિસ્ટમ બનાવવા માટે સક્ષમ બન્યા છે. તે દર્શાવે છે કે 6 વર્ષના ગાળામાં, 2014થી 2020 સુધી, આ સમર્પિત પ્રયત્નોના કારણે ઉત્પાદન એકમોની સંખ્યા બમણી થઈ છે, આયાતી ઈનપુટ્સ પર નિર્ભરતા 33% થી ઘટીને 12% થઈ છે, 10% CAGR અને શ્રમ ઉત્પાદકતામાં એકંદર વધારા સાથે કુલ વેચાણ મૂલ્યમાં વધારો થયો છે.

રિપોર્ટમાં વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે કે યુએઈ અને ઓસ્ટ્રેલિયા સહિતના દેશોમાં સ્થાનિક રીતે ઉત્પાદિત રમકડાં માટે શૂન્ય-ડ્યુટી માર્કેટ એક્સેસ સાથે વૈશ્વિક રમકડાંની મૂલ્ય શૃંખલામાં દેશના એકીકરણને કારણે ભારત ટોચના નિકાસકાર રાષ્ટ્ર તરીકે પણ ઉભરી રહ્યું છે. અહેવાલમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ભારતને વિશ્વના વર્તમાન ટોય હબ, એટલે કે ચીન અને વિયેતનામના એક સક્ષમ વિકલ્પ તરીકે સ્થાન આપવા માટે, ટેક્નોલોજીમાં પ્રગતિ, ઈ-કોમર્સ અપનાવવા, પ્રોત્સાહિત કરવા માટે રમકડાં ઉદ્યોગ અને સરકારના ભાગીદારી અને નિકાસ, બ્રાંડ-બિલ્ડીંગમાં રોકાણ, બાળકો સાથે વાતચીત કરવા માટે શિક્ષકો અને માતા-પિતા સાથે જોડાવું, સાંસ્કૃતિક વિવિધતાનું મૂલ્યાંકન કરવું અને પ્રાદેશિક કારીગરો સાથે સહયોગ કરવો વગેરે સતત સહયોગી પ્રયાસો જરૂરી છે.

અહેવાલમાં ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો કે આ મુદ્દાઓને ઉકેલવા અને ભારતીય રમકડાં ઉદ્યોગમાં વૃદ્ધિને પ્રોત્સાહન આપવા માટે, એક વ્યૂહાત્મક કાર્ય યોજનાની જરૂર હતી. સરકારે અનેક હસ્તક્ષેપો અને પહેલો અમલમાં મૂક્યા છે, જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

a). એક વ્યાપક NAPT ની રચના જેમાં 21 ચોક્કસ એક્શન પોઈન્ટ્સ છે, અને 14 કેન્દ્રીય મંત્રાલયો/વિભાગો દ્વારા અમલમાં મૂકવામાં આવે છે, જેમાં DPIIT સંકલન કરનાર સંસ્થા છે.

b) રમકડાં (HS કોડ 9503) પરની મૂળભૂત કસ્ટમ્સ ડ્યુટી (BCD) ફેબ્રુઆરી 2020માં 20%થી વધારીને 60% કરવામાં આવી હતી અને ત્યારબાદ માર્ચ 2023માં 70% કરવામાં આવી હતી.

c). ડિરેક્ટોરેટ જનરલ ઓફ ફોરેન ટ્રેડ (DGFT) એ પેટા-સ્ટાન્ડર્ડ રમકડાંની આયાતને રોકવા માટે દરેક આયાત કન્સાઇનમેન્ટનું નમૂના પરીક્ષણ ફરજિયાત કર્યું છે.

ડી). રમકડાં માટે ગુણવત્તા નિયંત્રણ ઓર્ડર (QCO) 2020માં જારી કરવામાં આવ્યો હતો, જે 01.01.2021થી અમલમાં છે.

e). BIS દ્વારા 17.12.2020ના રોજ રમકડાંનું ઉત્પાદન કરતા સૂક્ષ્મ વેચાણ એકમોને એક વર્ષ માટે પરીક્ષણ સુવિધા વિના અને ઇન-હાઉસ ટેસ્ટિંગ સુવિધા સ્થાપિત કર્યા વિના લાઇસન્સ આપવા માટે વિશેષ જોગવાઈઓ સૂચિત કરવામાં આવી હતી, જે આગળ ત્રણ વર્ષ સુધી લંબાવવામાં આવી હતી.

f). BIS એ સ્થાનિક ઉત્પાદકોને 1200થી વધુ લાઇસન્સ અને વિદેશી ઉત્પાદકોને BIS માનક માર્ક્સ સાથે રમકડાં બનાવવા માટે 30થી વધુ લાઇસન્સ આપ્યા છે.

g). સ્થાનિક રમકડાં ઉદ્યોગને ટેકો આપવા માટે ક્લસ્ટર આધારિત અભિગમ અપનાવવામાં આવ્યો. MSME મંત્રાલય પરંપરાગત ઉદ્યોગોના પુનઃજનન માટે ભંડોળની યોજના હેઠળ 19 ટોય ક્લસ્ટરોને સમર્થન આપી રહ્યું છે અને કાપડ મંત્રાલય 13 ટોય ક્લસ્ટરોને ડિઝાઇનિંગ અને ટૂલિંગ સપોર્ટ પ્રદાન કરી રહ્યું છે.

h) સ્વદેશી રમકડાંને પ્રોત્સાહન આપવા અને નવીનતાને પ્રોત્સાહિત કરવા માટે કેટલીક પ્રમોશનલ પહેલો પણ હાથ ધરવામાં આવી છે, જેમાં ધ ઈન્ડિયન ટોય ફેર 2021, ટોયકેથોન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

રિપોર્ટમાં કરાયેલી ભલામણોને અનુરૂપ, સરકારે NAPT હેઠળ પહેલાથી જ પગલાં શરૂ કર્યા/લીધા છે.

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ઓગસ્ટ 2020માં તેમના “મન કી બાત” સંબોધન દરમિયાન ભારતને વૈશ્વિક રમકડાં ઉત્પાદન હબ તરીકે સ્થાપિત કરવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી. આ વિઝનને પરિપૂર્ણ કરવા માટે, સરકારે રમકડાંની ડિઝાઇનિંગને પ્રોત્સાહન આપવા, રમકડાંનો ઉપયોગ શીખવાના સંસાધન તરીકે, રમકડાંની ગુણવત્તા પર દેખરેખ રાખવા, સ્વદેશી રમકડાં ક્લસ્ટરોને પ્રોત્સાહન આપવા વગેરે માટે નેશનલ એક્શન પ્લાન ફોર ટોય્ઝ (NAPT) જેવી સર્વગ્રાહી રચના સહિતની શ્રેણીબદ્ધ પહેલો હાથ ધરી છે.

સ્થાનિક ઉત્પાદકોના પ્રયાસો સાથે સરકારની નીતિગત પહેલોને કારણે ભારતીય રમકડાં ઉદ્યોગનો નોંધપાત્ર વિકાસ થયો છે.

YP/GP/JD