શહેરી ભારતમાં દરિયાકિનારાને આખું વર્ષ લોકપ્રિય પર્યટન સ્થળો તરીકે વ્યાપકપણે ઓળખવામાં આવે છે. વિશાખાપટ્ટનમ, મુંબઈ, ચેન્નાઈ, ગોવા, કેરળ, ઓડિશાના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોએ વિશ્વભરના પ્રવાસીઓનું નોંધપાત્ર ધ્યાન ખેંચ્યું છે, જેના કારણે મુલાકાતીઓનો નોંધપાત્ર ધસારો જોવા મળે છે. આ પ્રાચીન દરિયાકિનારાની હાજરી ઘણા દરિયાકાંઠાના સમુદાયો માટે આવકના સ્ત્રોત તરીકે કામ કરે છે એટલું જ નહીં, પરંતુ સ્થાનિક અર્થતંત્રને વેગ આપવા માટે પણ નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. વિવિધ પ્રદેશોમાં દરિયાકિનારા પર પ્રદૂષણ, પ્રવાસીઓના વધુ પ્રવાહને કારણે ભીડ અને અપૂરતી જાળવણી જેવી અનેક સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડી રહ્યો છે. દરિયાઇ કચરાની હાજરી દરિયાઇ અને દરિયાકાંઠાના ઇકોસિસ્ટમ માટે નોંધપાત્ર ખતરો ઉભો કરે છે, આમ પર્યટનને અવરોધે છે. નાગરિકો અને શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (યુએલબી) આ જોખમ પ્રત્યે વધુને વધુ સભાન બની રહી છે. દેશભરના જોગર્સ અને દોડવીરો દરિયાકિનારા પર પ્લોગિંગની પ્રથા અપનાવી રહ્યા છે, જેમાં જોગિંગ અથવા દોડતી વખતે કચરો ઉપાડવાનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રવૃત્તિ દરિયાકિનારાને સ્વચ્છ રાખવામાં જ મદદ કરે છે, પરંતુ તંદુરસ્ત જીવનશૈલીને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે.

સ્થાનિક અધિકારીઓ અને સમુદાય જૂથો દ્વારા દરિયાકિનારા પર કચરો વ્યવસ્થાપન અને સ્વચ્છતા વધારવા માટે પ્રયત્નો કરવામાં આવી રહ્યા છે. બીચની સ્વચ્છતા જાળવવા માટે નિયમિત બીચ ક્લીનઅપ ડ્રાઇવ અને પુન:સ્થાપના પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરવામાં આવી રહી છે. વધુમાં, યુએલબી કુદરતી સંસાધનો અને દરિયાઇ જીવનના સંરક્ષણના મહત્વ વિશે લોકોને શિક્ષિત કરવા માટે વિવિધ જાગૃતિ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે. આ પહેલો સ્વચ્છ ભારત મિશન અર્બનના ભાગરૂપે હાથ ધરવામાં આવી છે, જેનો ઉદ્દેશ શહેરી વિસ્તારોમાં સ્વચ્છતા અને સ્વચ્છતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. સ્વચ્છ, સલામત અને પર્યાવરણને અનુકૂળ દરિયાકિનારા, મરીનાસ અને ટકાઉ બોટિંગ ટૂરિઝમ ઓપરેટર્સ માટેના પ્રોટોકોલને અનુસરીને, ભારતમાં 12 વાદળી ધ્વજ બીચ છે, જેમાં ઓડિશાનો ગોલ્ડન બીચ, ગુજરાતનો શિવરાજપુર બીચ, કેરળનો કપ્પડ બીચ, દીવનો ઘોઘલા બીચ, આંદામાન અને નિકોબારમાં રાધાનગર બીચ, કર્ણાટકનો કાસદગોડ અને પદુબિદ્રી બીચ, આંધ્રપ્રદેશનો ઋષિકોંડા બીચ, ટીએનનો કોવાલમ બીચ, પુડુચેરીનો ઇડન બીચ,  લક્ષદ્વિપનો મિનિકોય થુન્ડી અને કદમત બીચ.

મુંબઈના રેતાળ કિનારાઓથી માંડીને વિઝાગ, ચેન્નાઈ અને ઓડિશાના દરિયાકાંઠાના વિસ્તારો સુધી, દરિયાકિનારાની સ્વચ્છતા જાળવવા માટે જ નહીં, પરંતુ કોર્પોરેટ અને સામુદાયિક સ્વયંસેવકોને પણ આ પ્રયાસોને ટેકો આપવા માટે વિવિધ પ્રયાસો ચાલી રહ્યા છે. આ પહેલનો હેતુ મિકેનાઇઝ્ડ બીચ સફાઇ તકનીકોનો અમલ કરીને અથવા રાતની સફાઇ કામગીરી હાથ ધરીને બીચફ્રન્ટ્સની ટકાઉ જાળવણીને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. યુવા ટૂરિઝમ ક્લબ અવારનવાર મુંબઈમાં બીચ ક્લિનિંગ ડ્રાઈવ હાથ ધરે છે, જેથી દરિયાકિનારા અને સમુદ્રને પ્લાસ્ટિકથી મુક્ત કરી શકાય, અફરોઝ શાહ ફાઉન્ડેશન વિવિધ વિસ્તારોમાં બીચ ક્લિનિંગની ઘણી પ્રવૃત્તિઓમાં પણ સામેલ છે. 900 સ્વચ્છ સ્વયંસેવકો સાથે તાજેતરમાં જ વર્સોવા બીચ પર બીચ ક્લિનિંગ પ્રવૃત્તિમાં જોડાયા હતા અને 80000 કિલો કચરો અને 7000થી વધુ ગણેશ પ્રતિમાઓ દૂર કરી હતી. ચેન્નાઇમાં એક સ્વયંસેવક આધારિત બિન-નફાકારક સંસ્થા ભૂમિ બીચ ક્લીનઅપ ડ્રાઇવ, દરિયાઇ કચરા પર જાગૃતિ કાર્યક્રમોનું આયોજન કરે છે. તેઓએ વેટ્ટુવાન્કેની દરિયાકાંઠાના વિસ્તાર અને બેસન્ટ નગર બીચ પર આવી ડ્રાઇવ્સ હાથ ધરી છે. એન્વાયરમેન્ટલિસ્ટ ફાઉન્ડેશન ઓફ ઇન્ડિયાએ ચેન્નાઈ, કોચી, મુંબઈ, બેંગ્લોર, દિલ્હી, હૈદરાબાદ, કોચી અને કોલકાતાના દરિયાકિનારા પર સ્વચ્છતા અભિયાન હાથ ધર્યુ. મુંબઈ સ્થિત પ્રોજેક્ટ મુંબઈની પહેલોમાં જલ્લોશ-ક્લીન કોસ્ટનો સમાવેશ થાય છે. આ પહેલ દરમિયાન, તેઓએ નવ દરિયાકિનારાના મોરચા, બે નદીઓ અને બે મેંગ્રોવના જંગલોની સફાઇ કરી. તેમણે આ સ્થળોએથી 16,000 કિલોથી વધુ કચરો એકઠો કર્યો હતો. તેઓ સમુદાય આધારિત પ્રવૃત્તિઓ પણ કરે છે.

ઇકો વિઝાગ અભિયાન, ભારતના અન્ય દરિયાકાંઠાના પ્રદેશોની જેમ, પ્રદૂષણને નાથવા અને તેના દરિયાકાંઠાની સ્વચ્છતા જાળવવા માટે વિવિધ પહેલનો અમલ કર્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે, મુંબઈની ક્લીન કોસ્ટ મુંબઈ પહેલ, તેના કિનારાઓ પરના પ્રદૂષણની સમસ્યાઓને અસરકારક રીતે હલ કરવા માટે અદ્યતન બીચ ક્લિનિંગ મશીનોનો ઉપયોગ કરે છે. એ જ રીતે, ચેન્નાઇમાં, ક્લીન બીચ ઇનિશિયેટિવ મિકેનાઇઝ્ડ સફાઇ પદ્ધતિઓના ઉપયોગ દ્વારા મરિના બીચની પ્રાચીન સ્થિતિને જાળવવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. ગોવાના સ્વચ્છ સાગર પ્રોગ્રામે તેના પ્રખ્યાત દરિયાકિનારાને સુરક્ષિત રાખવા માટે બીચ સફાઇ મશીનોનો સફળતાપૂર્વક ઉપયોગ કર્યો છે. આ પહેલો દરિયાકિનારાનાં આ પ્રદેશોની પર્યાવરણની જાળવણી પ્રત્યેની કટિબદ્ધતા અને તેમનાં દરિયાકિનારાનાં વિસ્તારોની સ્થિરતા સુનિશ્ચિત કરવા નવીન ટેકનોલોજીઓ અપનાવવાની કટિબદ્ધતા પર પ્રકાશ ફેંકે છે.

વિઝાગમાં બીચ ક્લિનિંગનાં છ વાહનો ખરીદવામાં આવ્યાં હતાં. આ વાહનો વિશ્વના વિવિધ ભાગોમાંથી આવતા મુલાકાતીઓ અને પ્રવાસીઓ માટે દરિયાકિનારાની સ્વચ્છતા અને આકર્ષણ જાળવવામાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. આ વાહનોનું ઉત્પાદન અદ્યતન જર્મન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને કરવામાં આવે છે અને તેની યોગ્ય જાળવણી અને સંચાલન સુનિશ્ચિત કરવા માટે વાહન ઉત્પાદકને ત્રણ વર્ષના સમયગાળા માટે ભાડાપટ્ટે આપવામાં આવે છે. ત્યારબાદ કંપની આ વાહનોની માલિકી ગ્રેટર વિશાખાપટ્ટનમ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનને ટ્રાન્સફર કરશે. દરેક મશીન આઠ કલાકના ગાળામાં 100 મીટર પહોળા અને બે કિલોમીટર લાંબા બીચને અસરકારક રીતે સાફ કરવામાં સક્ષમ છે. તદુપરાંત, આ વાહનો બીચ પર રેતીના 10 ઇંચના ઊંડા સ્તરોમાં એકઠા થતા કચરા અને પ્રદૂષકોને અસરકારક રીતે દૂર કરવા અને સાફ કરવા માટે સજ્જ છે, જે ટૂંકા ગાળામાં સ્વચ્છ અને પ્રાચીન વાતાવરણની ખાતરી આપે છે. જીવીએમસીએ વિશાખાપટ્ટનમના આર.કે. બીચ પર બીચ ક્લિનિંગ મશીનની ખરીદી કરતા પહેલા તેની ટ્રાયલ પણ શરૂ કરી હતી.

મહારાષ્ટ્રના અલીબાગમાં 3 કિ.મી.નો દરિયાકાંઠાનો વિસ્તાર પ્રવાસીઓ અને શહેરના રહેવાસીઓ બંને માટે એક લોકપ્રિય સ્થળ છે. દરિયાકિનારા ઘણા લોકો માટે આવક, આરામ અને મનોરંજનના સ્ત્રોત તરીકે સેવા આપે છે. જો કે, આ દરિયાકિનારાની સ્વચ્છતા અને જાળવણી પર ધ્યાન આપવું મહત્વપૂર્ણ છે. અલીબાગ બીચ સ્વચ્છ રહે તે માટે બીચ ક્લિનિંગ મશીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ મશીન કોઈપણ નકામી સામગ્રીને સપાટી પર લાવીને રેતીને અસરકારક રીતે સાફ કરે છે. આ પ્રક્રિયા જમીનની અંદર ફસાયેલા કોઈપણ નકામા પદાર્થને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે, જેના પરિણામે બીચની સંપૂર્ણ સફાઈ થાય છે. મુંબઈમાં યુવાનો, વિવિધ સ્વયંસેવકોના જૂથો હાથ મિલાવીને શહેરનો દરિયાકિનારો સાફ કરે છે. દર અઠવાડિયે, તેઓ શહેરના નિર્ધારિત દરિયાકિનારાઓમાંથી કાટમાળ અને પ્લાસ્ટિકના કચરાને દૂર કરવા માટે ભેગા થાય છે. મુંબઈના બીચ ક્રુસેડર્સ અને અન્ય બિન-નફાકારક જૂથો ઘણીવાર આ દરિયાકિનારાની આસપાસ એકઠા થાય છે અને પીઇટી બોટલ્સ, પ્લાસ્ટિકની કેરી બેગ વગેરે જેવા સિંગલ-યુઝ પ્લાસ્ટિકઉપાડે છે.

કોલ્લમ બીચ અને થાંગસેરી બંદર એ કોલ્લમ જિલ્લામાં બે વિસ્તારો છે જે મુખ્યત્વે દરિયાકાંઠાના કચરા વ્યવસ્થાપન પ્રણાલીનો ઉપયોગ કરે છે. કોલ્લમ બીચમાં જર્મન ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને બીચ ક્લિનિંગ મશીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવી રહ્યો છે. એક ટ્રેક્ટર પણ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું જે બીચ ક્લિનિંગ સર્ફ રેક મશીનના કામ માટે જરૂરી છે. સર્ફ રેક મશીન સિસ્ટમનો ઉપયોગ કરીને, માટીને સપાટીથી 30 સે.મી.ની ઊંડાઈ સુધી કાપવામાં આવે છે, જે મશીનમાં એક ખાસ સ્ક્રીનમાંથી પસાર થાય છે, અને ચાળણી કરવામાં આવે છે. આ રીતે, રેતીને સાફ કરવામાં આવે છે અને તેને બીચ પર પાછી જમા કરવામાં આવે છે અને કચરો સર્ફ રેકમાં એક ખાસ ચેમ્બરમાં જમા થાય છે. આને ચોક્કસ વિસ્તારમાં જમા કરવામાં આવશે અને તેનો નિકાલ કરવામાં આવશે. કાર્બનિક કચરાની સારવાર માટે મિકેનાઇઝ્ડ એરોબિક કમ્પોસ્ટ યુનિટ થાંગસેરીમાં કાર્ય કરવાનું શરૂ કર્યું છે. તે એક નવીન સામાન્ય કચરો વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી છે જે કમ્પોસ્ટિંગ યુનિટની મદદથી જૈવિક કચરા પર પ્રક્રિયા કરે છે અને એરોબિક કમ્પોસ્ટિંગ દ્વારા ગુણવત્તાયુક્ત જૈવિક ખાતરનું ઉત્પાદન કરે છે. આ ઉપરાંત હરિતકર્મ સેનાની સેવાઓનો ઉપયોગ અકાર્બનિક કચરાના ઉપચાર માટે પણ કરવામાં આવ્યો છે.

પ્રધાનમંત્રી શ્રી નરેન્દ્ર મોદીના એક તરીખ એક ઘંટા એક સાથ માટે એક્શનના આહ્વાન પર 9 લાખથી વધુ સ્થળોને સ્વચ્છતા માટે અપનાવવામાં આવ્યા હતા અને દરિયાકિનારાની સફાઈ માટે મોટાપાયે ઝુંબેશ હાથ ધરવામાં આવી હતી. ભારતીય તટરક્ષક દળ આંદામાનના ચટ્ટાન બીચ પર સફાઇની પ્રવૃત્તિમાં સામેલ હતું, ત્યારે હિન્દુસ્તાન શિપયાર્ડ લિમિટેડે વિઝાગના આરકે બીચની સફાઇ માટે તેમના કર્મચારીઓ સાથે હાથ મિલાવ્યા હતા. ટાટા પાવરના કર્મચારીઓએ મુંબઈના ચિંબાઇ બીચ પર 40,000 કિલોથી વધુ કચરો એકઠો કરીને શ્રમદાનની ઓફર કરી હતી. મુંબઇના જુહુ અને વર્સોવા બીચની સફાઇ માટે ઘણી હસ્તીઓ નાગરિકો સાથે જોડાઇ હતી.

શહેરીકરણ સતત વેગવાન બની રહ્યું હોવાથી, દરિયામાં પ્રવેશતા પહેલા દરિયાકાંઠાના નગરોમાંથી ગંદા પાણીના શુદ્ધિકરણને પ્રાથમિકતા આપવાની જરૂર છે. સારવાર ન કરાયેલ ગંદા પાણીની દરિયાઇ ઇકોસિસ્ટમના સ્વાસ્થ્ય અને તેના પર આધાર રાખતા લોકોની આજીવિકા પર નકારાત્મક અસર કરવાની સંભાવનાને ધ્યાનમાં રાખીને આ ખાસ કરીને મહત્વપૂર્ણ છે. સ્વચ્છ ભારત મિશન અર્બન અંતર્ગત અસરકારક ગંદાપાણીના શુદ્ધિકરણની વ્યવસ્થા દરિયાકિનારાના સમુદાયોને આ જોખમોને ઘટાડવામાં મદદ કરી રહી છે અને એ સુનિશ્ચિત કરી રહી છે કે તેમનું સ્થાનિક પાણી આવનારી પેઢીઓ સુધી સ્વચ્છ અને તંદુરસ્ત રહે. આમાં નવા ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં રોકાણ કરવાથી માંડીને સ્થાનિક ઉદ્યોગો અને નિવાસીઓ વચ્ચે વધુ ટકાઉ પદ્ધતિઓને પ્રોત્સાહન આપવા સુધીની વિવિધ વ્યૂહરચનાઓનો સમાવેશ થાય છે.

CB/GP/JD