કેન્દ્રીય આવાસ અને શહેરી બાબતોના મંત્રી શ્રી મનોહર લાલે આજે મધ્ય પ્રદેશના ભોપાલમાં સ્વચ્છ સર્વેક્ષણની 10મી આવૃત્તિ માટે ટૂલકીટ બહાર પાડી હતી. વિશ્વનું સૌથી મોટું શહેરી સ્વચ્છતા સર્વેક્ષણ, સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ (SS), એક દાયકો પૂર્ણ કરે છે. SS એ માત્ર વાર્ષિક સર્વેક્ષણ નથી પરંતુ એક શક્તિશાળી મેનેજમેન્ટ ટૂલ છે. કચરા મુક્ત શહેરો બનાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે, તે પરિવર્તન માટે પ્રેરક બની રહ્યું છે.

આ વર્ષે સ્વચ્છ સર્વેક્ષણની થીમ છે: સ્વચ્છતા કી નવી પહેલ - બઢાયેં હાથ, કરેં સફાઈ સાથ (स्वच्छता की नई पहल - बढ़ाएं हाथ, करें सफाई साथ). મ્યુનિસિપલ કમિશનરો અને અન્ય રાજ્યના પ્રતિનિધિઓ સહિત તમામ રાજ્યો અને શહેરી સ્થાનિક સંસ્થાઓ (ULBs) એ વર્ચ્યુઅલ રીતે આ લોન્ચિંગમાં ભાગ લીધો હતો.

શહેરો વચ્ચે તંદુરસ્ત સ્પર્ધાને પ્રોત્સાહન આપીને, સ્વચ્છ સર્વેક્ષણે સ્વચ્છતા માટેનું મેટ્રિક્સ (માળખું) વ્યાખ્યાયિત કર્યું છે. તેણે મૂલ્યાંકન પરિમાણોના બેન્ચમાર્કિંગ, 'સ્વચ્છ શહેર' માટે રોડમેપ તૈયાર કરવા, સ્વચ્છ શહેર બનવા માટેના પગલાં અને ઘટકો નક્કી કરવા અને અંતે જમીન પર દેખાતી સ્વચ્છતા દ્વારા સ્વચ્છ શહેરોને સક્ષમ કરવામાં મદદ કરી છે. છેલ્લા 10 વર્ષોમાં, સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ સહયોગ અને સામૂહિક જવાબદારીના નોંધપાત્ર પ્રમાણપત્ર તરીકે ઊભું રહ્યું છે, જે સ્વચ્છતાને જીવનશૈલી બનાવવાની રાષ્ટ્રની પ્રતિબદ્ધતાને પ્રતિબિંબિત કરે છે — જે સાચા અર્થમાં સ્વભાવ સ્વચ્છતા સંસ્કાર સ્વચ્છતા ને પ્રતિબિંબિત કરે છે. 2016 માં 73 ULBs થી લઈને 2024 માં 4900 ULBs ના મૂલ્યાંકન સુધી, SS શહેરોને સ્વચ્છતાના ધોરણો વધારવા અને તેમના નાગરિકોને ગુણવત્તાયુક્ત સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે પ્રેરિત કરી રહ્યું છે.

વર્ષો જતાં, સ્વચ્છ સર્વેક્ષણમાં મૂલ્યાંકન માટે નાગરિકોનો અવાજ એક મજબૂત સાધન બની ગયો છે. SS એ સતત નાગરિકોની ધારણા અને સ્વચ્છતા, ખાસ કરીને પ્રત્યક્ષ દેખાતી સ્વચ્છતા સાથેના જોડાણની તાકાતને પ્રતિબિંબિત કરી છે. આને વધુ વિસ્તૃત કરતા, 2025-26 ની ટૂલકીટ નાગરિકોના અભિપ્રાયોને વધુ શક્તિ અને વેઇટેજ (ભારણ) આપવા માટે તૈયાર કરવામાં આવી છે. આ વર્ષથી, નાગરિકો 'વોટ ફોર માય સિટી' એપ અને પોર્ટલ, MyGov એપ, સ્વચ્છતા એપ અને QR કોડ સહિતના બહુવિધ પ્લેટફોર્મ્સ દ્વારા વર્ષભર પ્રતિસાદ શેર કરી શકશે. નાગરિક માન્યતાના વેઇટેજમાં નોંધપાત્ર વધારો કરવામાં આવ્યો છે.

સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ તેના શહેરી સ્વચ્છતા માળખાના ભાગ રૂપે ગંગા કિનારાના નગરોનું મૂલ્યાંકન કરી રહ્યું છે. તેના વ્યાપને વિસ્તારતા, મૂલ્યાંકનમાં હવે દેશભરના નદી કિનારાના નગરો નો સમાવેશ કરવામાં આવશે. તટીય વિસ્તારો ને સ્વચ્છ સર્વેક્ષણના દાયરામાં લાવવા માટે તેમના માટે અલગ મેટ્રિક્સ રજૂ કરવામાં આવ્યું છે. MoHUA એ સપ્ટેમ્બર, 2025 માં SBM-U હેઠળ શહેરી કચરા વ્યવસ્થાપન માર્ગદર્શન કાર્યક્રમમાં સૌથી મોટું સમયબદ્ધ અને સંરચિત મેન્ટરશિપ ફ્રેમવર્ક — સ્વચ્છ શહેર જોડી (SSJ) લોન્ચ કર્યું હતું. જ્ઞાનના હસ્તાંતરણ, સાથીદારો પાસેથી શીખવા અને શ્રેષ્ઠ પદ્ધતિઓના અનુકરણને પ્રોત્સાહન આપવા માટે 72 મેન્ટર અને 200 મેન્ટી શહેરો એ એમઓયુ (MoUs) પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. મેન્ટરશિપ અને પીઅર લર્નિંગને મજબૂત કરવા માટે, દરેક વસ્તી શ્રેણીમાં માન્યતા સાથે, જોડીઓના સરેરાશ સ્કોરના આધારે 'સ્વચ્છ શહેર જોડી' ને સન્માનિત કરવા માટે એક નવી એવોર્ડ શ્રેણી રજૂ કરવામાં આવી છે.

ગુણવત્તાની ખાતરી આપવા અને મજબૂત પ્રતિસાદ તથા ફરિયાદ નિવારણને સંસ્થાકીય બનાવવા માટે, સ્વચ્છ સર્વેક્ષણે ચુસ્તપણે નિરીક્ષણ કરાયેલ, પ્રોટોકોલ-આધારિત મૂલ્યાંકન માળખું રજૂ કર્યું છે. એક રાષ્ટ્રીય ઓવરસાઇટ ટીમ આ પ્રક્રિયાનું સંચાલન કરે છે, જેમાં — પ્રથમ વખત — દરેક રાજ્ય/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ માટે સમર્પિત સિંગલ-પોઇન્ટ-ઓફ-કોન્ટેક્ટ ઇન-ચાર્જ દ્વારા પૂરક સહયોગ આપવામાં આવશે. દેશભરના 3,000 થી વધુ પ્રશિક્ષિત ફિલ્ડ એસેસર્સ (ક્ષેત્ર મૂલ્યાંકનકારો) તમામ ULBs ને આવરી લેતા 45 દિવસનું ઓન-ગ્રાઉન્ડ સર્વેક્ષણ કરશે, જેને રીઅલ-ટાઇમ, GPS-સક્ષમ મોનિટરિંગ દ્વારા ટેકો મળશે. પુરાવા રજૂ કરવાથી લઈને વેરિફિકેશન (ચકાસણી) સુધીની સમગ્ર પ્રક્રિયા સંપૂર્ણપણે ડિજિટલ, પારદર્શક અને સખત ગુણવત્તા-ચકાસણીવાળી છે.

ટૂલકીટ બહાર પાડ્યા પછી, ફિલ્ડ એસેસમેન્ટ ફેબ્રુઆરીના મધ્યથી માર્ચ 2026 દરમિયાન શરૂ થવાની ધારણા છે. GFC અને ODF સર્ટિફિકેશન એસેસમેન્ટ પણ ફેબ્રુઆરી, 2026 ના મધ્યથી શરૂ થશે. સ્વચ્છ ભારત મિશન-અર્બન વિશ્વના સૌથી મોટા જન આંદોલન ના પુરાવા તરીકે ઊભું છે, જેમાં સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ તેના હૃદય સમાન છે — જે દરેક નાગરિકના અવાજને બુલંદ કરે છે. તે શહેર-રેન્કિંગ કવાયતથી આગળ વધીને એક શક્તિશાળી પ્લેટફોર્મમાં વિકસિત થયું છે જે નાગરિકોને સમાન હિતધારકો તરીકે સશક્ત બનાવે છે, માલિકીભાવ, જવાબદારી અને ગૌરવની ભાવના કેળવે છે. જેમ જેમ સૌથી સ્વચ્છ શહેર બનવાની સ્પર્ધા તેજ બની રહી છે, તેમ સ્વચ્છ સર્વેક્ષણ પ્રતિસાદ અને ફરિયાદ નિવારણના મજબૂત ઇકોસિસ્ટમને મજબૂત બનાવવાનું ચાલુ રાખે છે, જે સ્વચ્છતાને વહેંચાયેલ રાષ્ટ્રીય આકાંક્ષા અને સામૂહિક ગૌરવની બાબતમાં પરિવર્તિત કરે છે.

SM/DK/GP/JD